Kitabı oku: «Батырша», sayfa 14
– Э-э-э, ничек була инде ул, галиҗәнап? Без бит ясакны ак падишаһ Ибан Басиличтан бирле түләп киләбез. Асабалыгыбыз өчен, ягъни ошбу җир-суларыбызга хуҗа булган өчен. Ясак салмасак, асабалыгыбыз да бетмәсме соң?
Акыллы старшинаның сүзләре башкаларының миләрендәге оеганлыкны таратып җибәрде бугай, икеле-микеле генә аваз биреп куйдылар:
– Шылай шыл, түләүсез берни дә юк был дөньяда. Ям атына утырган өчен генә дә акча сорыйлар лабаса. Ясак бирмәгәч, җир-суга хакыбыз да бетә, асабалыгыбыз югала булып чыга.
– Ие, казна акчасыз тормый бит. Ясагы бетерелсә, башкасын түләргә туры килер барыбер.
Томана старшиналардан мондый ук төпле уйлану көтмәгән иде Неплюев. Бер мәлгә үзе дә аптырабрак калды, ни дип җавап кайтарырга белмәде. Нәзек иреннәрен чәйнәштереп байтак утыргач кына:
– Юк-юк, башкача һичнинди салым-алым салынмас халыкка, – дип ышандырырга тотынды. – Инде казна хәленә килсәк, тозны барча халаекларга хөкүмәт мәхазинәләреннән сатып бирербез. Шуның килеренә өшәнмәс казна.
Губернаторның соңгы сүзе тагын да сагайтты старшиналарны. Алар һаман да, курка-өркә булса да, үзләренекен маталадылар. Сөйләшү сузылды. Тик кемнең инде губернатор хәтле губернаторга «Юк!» дип кисеп әйтергә кодрәтеннән килсен. Нишлисең, түрә «ак» дигәнгә – «ак», «кара» дисә – «кара» дияргә кала. Старшиналар да ризалык бирделәр, иләүләренә кайтып та тормастан, ике-өч көн дигәндә гарызнамә язып китерергә вәгъдә иттеләр.
Старшиналарның чыгып китүләре булды, канцеляриянең исәп-хисап эшләрен, ясак кенәгәләрен алып баручыларны чакыртты Неплюев. Аларга кыска гына итеп тоз мәсьәләсенең «тоз» ын аңлатты, ясакның еллык керемен дә, киләчәктә сатылачак тоздан керәчәк акчаны да кат-кат санарга кушты. Аннан инде, янына берәүне дә кертмәскә боерып, кулына үзе каурый каләм алды, исәп-хисап эшенә тотынды. Әллә ничә тапкыр санаса санады, мәгәр тозның потын утыз биш тиен белән сатканда, килере ясакныкына караганда өч мәртәбә күбрәк икәненә инанды.
Үзе кебек үк хәйләкәр старшиналар прошение язып китергәнче тагын бер зур эш майтарып ташлады губернатор – «верныйлар» дип атлары чыккан иң куштан, иң ышанычлы старшиналарның исемлеген үз куллары белән язды һәм аларны һич кичекмәстән губерна үзәгенә чакырырга кушты.
Әхмәр һәм Кыдрачлар үтенеч кәгазен билгеләнгән көнгә язып китерделәр. Неплюев үзе кул тидерми генә гарызнамәне кат-кат төзәттерде, үз дигәненә ирешкәч кенә, акка күчертте. Ул арада инде Оренбургка патша хәзрәтләренә җаны-тәне белән бирелгән байтак старшина җыелып өлгергән иде.
Икенче көнне губерна канцеляриясендә крәстияннәрнең төшенә дә кермәгән «халык җыены» башланып китте. Үзенең инандыру куәсенә ышанса да, җыенны тавышлы булыр дип көткән иде губернатор. Әмма ни гаҗәп, һич кенә дә каршы сүз әйтүче булмады. Гарызнамәне укып чыгуга, «вирнай» старшиналар һич икеләнми аның астына тамгаларын салдылар. Өйлә җиткәндә, «халык үтенече» Иван Ивановичның өстәлендә ята иде инде. Тик шунысы бар: гарызнамәнең үзен генә тапшырганда, Сенат та, патшабикә дә берни төшенмәячәкләр, Алла сакласын, фетнәдә гаепләүләре бар. Димәк ки, үтенеч янына бик шәпләп язылган аңлатмалы хат кирәк булачак. Монысы исә Неплюевның үз кулында, тели икән, бүген үк әзер булачак.
Ничек итсә итте, теләгенә иреште губернатор. Чана юлы төшүгә, кирәкле кәгазьләр тулысынча әзер иде инде. Сыныкны сылтау итеп, пайтәхеткә үзе барырга булды Неплюев. Шулай булмый ни, үз эшеңне үзең күрсәтмәсәң, алар хакында императрицага кем җиткерер? Ә бөек мәликәгә сөйләр сүзе күп аның. Алар инде, әнә кәгазьгә төшерелгән, дөньяның бөтен хакимнәре бергәләп язган хикмәтле китаптан да кадерлерәк булып, тимер сандыкта яталар. Неплюев уенча, язган кәгазьләрнең һәр бите олуг бүләккә лаек. Алай ук булмаса да, биредәге унъеллык хезмәткә тагын берәр орден, анысы янына ишле генә җир биләмәләре һич тә хәрәм булмас, мөгаен. Ерак сәфәренә әнә шундый изге уйлар белән чыкты губернатор.
Санкт-Петербургка ул 1753 елның соңгы көннәрендә генә барып җитте. Императрицаның үзен Яңа ел бәйрәменнән соң гына кабул итәчәгенә инанган хәлдә, башкаланың иң зиннәтле миһанханәсенә урнашты, иркенләп, туарылып ял итәргә җыенды. Ләкин Елизавета Петровна аны бик зарыгып, сагынып-саргаеп көткән икән, өс-башын тәртипкә китерергә өлгермәде, губернаторны сарайга чакырдылар.
Императрица аны гадәтенчә кичен, инглиз сырасыннан шактый кызган хәлендә, тәхетендә кабул итте, һич көтелмәгән ягымлылык һәм кунакчыллык күрсәтте. Гомер булмаганны Оренбург губернаторының рапортын игътибар белән тыңлады, аның зиннәтләп төпләнгән һәм адресы алтын хәрефләр белән язылган нөсхәсен үзенең изге куллары белән алды һәм тарих битләренә эре хәрефләр белән кереп калачак «бөек» сүзләрен әйтте:
– Безгә үзебезнең Оренбург краен төзү хакындагы эшләребезне тыңлавы һәм ишетүе, шулай ук, губернатор, бу җәһәттән синең дә тырышлыгыңны билгеләп үтүе гаять тә күңелле. Шуның өчен сиңа рәхмәтебезне белдерәбез. Ә син, губернатор, крайның барлык генераль вә гади чиннарын безнең исемнән якынлашып килүче 1754 ел белән котла!
Тантана шуның белән тәмамланды. Неплюевка таңга кадәр сарайда калырга, һич тартынмыйча кунак булырга, сарай кызлары белән биергә рөхсәт ителде. Әмма Иван Иванович инде патшабикәбезнең мактау сүзеннән үк тәмам исергән иде. Үзенең үтенече буенча аны алты ат җигелгән фәйтунда ә дигәнче миһманханәгә илтеп куйдылар. Зиннәтле бүлмәгә кергәч кенә айнып китте губернатор, өстен дә салып тормастан, кулына каурый каләм алды, губерна халкына котлау хаты язды, аны Оренбургның үзәк чиркәвендә һәм халык җыела торган башка урыннарда укуларын таләп итте.
Кичтән үк әзерләнеп, кунакханәнең ишеге төбендә ялыгып торган ярсу атлар, төн таңга авышкан бер мәлдә төлке толыпка төренгән поручик Утяев чыгып утыруга, урыннарыннан ыргылдылар һәм шәрәфәтле патшабикәнең котлау сүзләрен далага таба алып чаптылар.
Икенче бүлек
Губернаторның патшабикә исеменнән язылган котлау хаты төбәкнең барлык чиркәү һәм мәчетләрендә түрәләргә вә гавамга укылуына, халаекларга иминлек һәм тынгылык теләп гыйбадәтләр кылынуына карамастан, 1754 ел хәвефле башланды. Өммәттән өммәткә, иләүдән иләүгә шомлы хәбәрләр йөрде, ат-хат җитешле барлык аймакларда яшәүчеләрнең телендә бер генә сүз – тоз иде.
Яман хәбәрнең ил-җир буйлап әрсезләнеп йөрүе яңа елга бәйле түгел иде, әлбәттә. Ул инде узган көз үк күпчеп, күпергәннән-күперде, ниһаять, бөтен Идел-Урал буен басты. Берәүләре халык исеменнән эш йөрткән ялмавыз түрәләрне сүксә, икенчеләре ясакны бетереп, тозны сатып алырга ясауда зур этлек күрә, өченчеләре исә берсеннән-берсе шыксыз имеш-мимешләргә булмас дип кул гына селти. Губерна, астына кизәк яккан казан сыман, тымызык кына кайный, утны аз гына көчәйтсәң дә, ташып чыгарга әзер иде.
Тоз хәбәре, җәйләүдән җәйләүгә, авылдан авылга күчеп йөри торгач, олы юллардан читтәге Карышбашка да килеп иреште. Батыршага аны Оренбург янәшәсендәге Бөрҗән иләвеннән шәкерт улының хәлен белергә килгән бер башкорт сөйләде. Бу сүзгә башта ышанмады дәмулла. Гомер бакый тозны Ходай биргән күлләрдән вә таулардан үзенә кирәгенчә алып, үзе теләгәнчә тотып көн күргән халыклар ничек инде аны сатып алсыннар ди?
Мәгәр яман хәбәр сукыр черки төсле әрсез булып чыкты. Ул, ишектән кусаң, тәрәзәдән керә дигәндәй, һәр тарафтан юлаучыларга ияреп авылга кайтты. Үзләре юлга чыкканнар исә аны һәр тукталышта, һәр ямда вә өмәттә, һәр базарда ишетте.
Әлегә имеш-мимеш рәвешендә генә йөргән тоз хафасының кара халыкны борчуга салуын аңларга була иде. Ләкин аның очы түрә-старшиналарга да тиядер дип көтмәгән иде Батырша. Беркөнне мәдрәсәдә дәресләр беткәнне саклап кына торган диярсең, шәкертләр таралуга, дәресханәгә шыпырт кына Яныш килеп керде, пышылдап диярлек сәлам бирде:
– Әссәламегаләйкем, хәзрәт!
Мулла аның сәламен алды алуын, әмма каршына сикереп төшәргә ашыкмады. Сәерсенүен яшерергә тырышып, намазлыгы өстендә таралып яткан китапларын җыйган булып маташты. Старшинаның һич уйламаганда-көтмәгәндә килеп чыгуы вакыйган гаҗәп иде. Бердән, аларның инде күптән, Батырша төрмәгә киткәннән бирле очрашканнары юк. Юллары сирәк-мирәк кисешкәндә дә, йә берсе, йә икенчесе, сылтау тапкан булып, бүтән якка борылып китә торганнар иде. Аннан да битәр гаҗәбе – Яныш бүген гөнаһсыз сабыйдай аек һәм ялгызы иде. Бу хәлне нәрсәгә дә юрарга белми озак баш ватты Батырша, мәгәр старшинаның ниятен чамалый алмады. Алай да гаҗизлеген кунагына сиздерәсе итмәде, араларында берни булмагандай, бөкләнеп утырган намазлыгыннан тормый гына сорап куйды:
– Ни хәл вә ни хәбәр, Яныш агай?
– Хәбәрләрне ишетәсең булыр, хәзрәт, – диде старшина һәм, сүзнең зурдан икәнен белдереп, мич буендагы усак бүкәненә утырды. – Ие, хәерледән түгел хәбәрләр, мелла.
– Ул-бу ишетелми сыман вит, Яныш агай, – дип, гадәтенчә хәйләгә кереште Батырша. Ул гәптәшен күбрәк сөйләтеп, үзе тыңлап кына утырырга, ара-тирә сораулар биреп, тегене кыздырып җибәрергә ярата иде. – Хәер, без каян ишетәек ди, мәдрәсәдә мүкләнеп ятып ни…
Яныш аның хәйләсен әллә төшенмәде, әллә инде аңышып та игътибар бирәсе итмәде, чәнчеп куйган тезләренә салган куәтле кулларына карап, сөйләвендә булды:
– Кәнсәдәгеләр ясакны бетереп, тозны халаекларга сатып бирмәкчеләр икән.
– Анысы яхшырак булыр димсең, Яныш агай? Әллә яманракмы?
– Һай, Батыршаһ, беркатлы булып кыланмасаңчы?! Падишаһның әле кайчан халаекларга әйбәткә Указ иңдергәне бар?! Яманга, әлбәттә. Алым-салым бетте дип исәпләнсә дә, гавам кесәсеннән өче белән чыгачак, поты утыз биш тиен булачак, ди, тозның.
– Шул хәбәр хак булыр дисеңме? Указ-мазар күренми бугай ла…
– Хаклыгында һич шөбһә юктыр, Батыршаһ. Бәнем писарь Кузьмага губернаторның тылмачы үзе сүләгән. Халаеклар исеменнән язылган гарзы хальне пайтәхеткә үзе алып киткән Ниплүй янарал.
– Гарызнамәсе булгач, аның тамгалары да куелырга тиештер вит, Яныш агай?
– Анысын сәнең белән бәннән сорап тормаганнар. Бөтен куштан ыстаршина, җыенга җыелган булып, тамгаларын салганнар.
Монысы инде Батырша өчен һич көтелмәгән яңалык иде. Куштаннар җыеныннан Яныш булып Яныш калыр икән. Әйтмәгәннәрме, әллә үзе бармаганмы? Мулла уендагын кычкырып әйткәнен сизми дә калды:
– Шундыен җыеннан сән дә калырсың икән, Яныш агай. Старшина кинаяне шунда ук аңлап алды, урыныннан торып ук китте. Ишек катыннан бер урап килде дә ачулы тавыш белән әйтеп куйды:
– Әйа Батыршаһ! Нәчөн бәнем хакта гел начар уйлыйсың?
– Җирлеге бар, Яныш агай.
– Бигайбә, хата булды, хата безнеке. Әмма ләкин, Аллаһ шаһит, сәне бераз куркытырга, тезгенләргә генә уйлаганыем. Хәбәрең бардыр: үзем үк барып, коткарып йөрдем сәне…
– Барыбер инде, Яныш абзый, ватылган савытны ябыштырып кына җөйдән котылып булмый.
– Алай димә, хәзрәт. – Яныш, аның каршына килеп, идәнгә чүгәләде. – Кичер әйдә, килешик. Тәүбә – истигъфар. Ил өстенә каза килергә торганда, үзара низагта яшәү һич ярамас.
Түрәнең болай акылына зәгыйфьлек килгән бәндә сыман сөйләшүен көтмәгән иде мулла, гаҗизләнеп калды, ни дип тә әйтергә белми, урыныннан кузгалды. Яныш исә аны киемнәре янына җибәрми, һаман эчен бушатуда. Ул, кечелекләнеп, кат-кат тәүбәгә килә, үзара дус яшәргә кирәклеген тәкрарлый. Бу хәлдән туйган имам-мөдәррис аны тынычландырырга, хәйлә-сылтау табып, өенә ычкынырга ашыкты:
– Ярый, Яныш абзый, ярый. Гөнаһыңа Хода җәзасын бирсен. Кинә куа торган гадәтем юк. Бигайбә, хатын сырхаулап тора.
Сүзенең ярдәме тиде бугай, ул, старшина әсирлегеннән арынып, чөйдәге туны, бүреге янына килде, аларны ашык-пошык киде дә дәресханәдән чыгып ук китте. Мәдрәсә ихатасын үтеп, капка төбенә җиткәч кенә, артына борылып карады мулла. Яныш, мәдрәсә ишеге төбенә басып, нидер уйланып тора иде. «Әллә соң өйгә, табынга чакырыргамы үзен» дигән уй үтте Батыршаның башыннан. Тик ниятеннән тиз үк кайтты, ашыгып өенә таба китеп барды.
Уй өере исә аның үкчәсенә басып килде. Старшинаның бүгенге кыланышы уйланырлык иде шул. Тоз турындагы хәбәр, чыннан да, хак, хәлләр катлаулы микәнни соң? Мәдрәсә белән мәчеттә бикләнеп ятып абайламый калдымы әллә ул? Кашки, юкка гына болай юхаланмый бу Яныш. Әллә соң халаеклар укмашып, атларга менәргә җыеналармы, яңа бола болытлары куерамы? Нишләптер күптән түгел Казан өязенең Алат юлыннан килеп чыккан Исмәгыйль Әбүкәй углы исенә килеп төште. Ерак араларны якын итеп, халаекларның уй-исәпләрен, ниятләрен белергә килгән. Сез атларга менсәгез, без дә әзер, Казан өязе халаеклары һәрчак сезнең белән, имеш. Ул чакта Батырша аңа нә уңга, нә сулга җавап кайтармады. Ишетмәгән-күрмәгән кешегә ни дисен инде. Янә дә килеп, аның Казан хәтле Казан ягыннан туп-туры Карышбашка килүе сәер иде. Халаеклар арасында сүз таралып, аларның Батырша муллага өмет баглауларымы бу, әллә очраклы хәлме? Кем белә, бәлки, чыннан да, яңа бола җитешә торгандыр. Әллә соң, дәресләрне ташлап, ил-җир арасына чыгып китәргә, хәлнең асылын белешергәме? Әйа, бу мәдрәсәсе дә кулдан тота, ичмасам.
Ил-җир арасына чыгарга, имеш-мимешләрнең төбенә төтен салырга туры килмәде, күп тә үтми мәсьәлә үзеннән-үзе ачыкланды. Кояш туры карап, аяк астындагы кар йомшый башлаган көннәр иде. Гомер булмаганны, җомга намазы алдыннан мәчеткә Яныш килеп төште, тәһарәтханәгә кереп тәһарәт алды, намазга җыенды. Вак-төяк сүз арасында, җаен чыгарып, муллага әйтеп куйды:
– Намаздан соң таратма мәхәлләңне! Сүзем бар.
Җомга узгач, мөнбәр алдына Яныш үзе чыгып басты:
– Җәмәгать, тыңлаң! – диде ул, тавышын бөереннән чыгарып. – Патша хәзрәтләренең олуг Указы бар.
Намазга оеган җирләреннән кузгалырга өлгермәгән ирләр сагаеп калдылар, сабырсызланып, старшинага бактылар. Мәгәр Янышның кулында кәгазь төргәге-мазар күренми иде. Мәчеттәгеләрнең кызыксынуын сизгәч, старшина тагын да мәгъруранә кыяфәт алды, вәкарь белән сүзен дәвам итте:
– Указ Уфада укылачак. Шуны тыңлау өчен, һәр карьядән бер йөрекче хаҗәт.
Мондыен хәл авыл халкы өчен яңалык түгел. Яңадан-яңа указ-фәрманнар тыңларгамы, гавам йомышын хәл итәргәме, Уфага йөрекчеләрне чакырып кына торалар анысы. Һәм, әлбәттә, андыен эшләргә Карышбаштан гел Батырша катнаша. Бу юлы да күзләр муллага төбәлде, ул арада кайсыдыр барысының уртак фикерен әйтеп салды:
– Хәзрәт барсын, хәзрәт!
– Ие, ие, – дип, калганнары ризалыкларын белдерергә ашыктылар.
Сайлау йоласы шуның белән тәмамланды – юл өзегендә сәфәр чыгу мәшәкатеннән котылып калуларына һәркайсы шат иде.
Йөрекчеләр җыенының юл өзегенә туры килүе гаме булган кемсәләрне уйландырырлык иде. Батырша да аз баш ватмады, мәгәр Уфада сүзнең нәрсә хакында барачагын чамалый алмады. Җыенның эт чыкмас бер вакытта җыелуыннан чыгып кына: «Хәерлегә түгел бу, – дип фикер йөртте, – Аллаһы Тәгалә ахырын имин кылсын».
Үтә кызыксынучан гадәте һаман да тынгы бирмәде Батыршага, җаен туры китереп, юлда Янышның кылларын тарткалап карады. Тегесе исә әллә үзе берни белми, әллә инде серне алдан ук ачмаска дип ант иткән, авызына су капкандай тын иде. Алай да чираттагы зәп-зәңгәр булып су тулган чокырларның берсен атларының күкрәкләре белән ярдырып чыккач, юлаучыларның кайсыдыр сүгенеп, зарланып алды:
– Юньле хуҗа этен дә урамга чыгармый мондыйда.
– Сукранма, Тәфтиләү хәзрәтләре Оренбурдан ук килгән ана, – дип кисте аны старшина.
– Ул карт дуңгыз хәерлегә йөрмәс, – дип карулашты тегесе. – Яман хәбәр көтә безне, җәмәгать.
Указ-фәрман хакында башкача сүз булмады булуын. Җайдаклар, атларының корсакларына җиткән сулы кар боткасын ярып, провинция үзәгенә ашыктылар.
Көне җылы, кояшлы. Йөрекчеләр күп булганлыктан, җыенны провинция кәнсәләренең ишегалдында үткәрергә булганнар икән. Нигә, ишегалды зур, ат өере утларлык. Кәнсәләренең болдыры биек, иркен – түрәләр менеп басарга урын җитәрлек. Алай да, бер көтү түрә чыгып баскач, ул тәмам кысрыкланып, тавык кетәгенә охшап калды. Затлыдан-затлы киенгән, күбесе гаскәриләр мундирыннан булган әлеге башлыклар төркемендә кемнәр генә булмагандыр. Мәгәр йөрекчеләр аларны күрмәделәр дә диярлек, күмер тутырылган чыпта капка охшап калган Тәфтиләү морзада иде күзләре. Ул инде нык бирешеп, чарасыз карт хәленә килсә дә, үзенең затлы сөяктән икәнен күрсәтергә тырыша. Өстендә өр-яңа полковник мундиры, башында урысның зур түрәләренеке сыман озын ак чәч пумаласы. Анысының ясалмалыгы морзаның картлыгын куәтли генә кебек. Ишелеп төшкән бит алмаларын, асылынып торган иякне, шешенгән күз төпләрендәге капчыкларны сүс чәч кенә яшерә алмый шул инде. Алай да үзен үзе тотышы эре, тавышы көр, горур Тәфкилевнең:
– Әй халаек, тыңлаң! – диде ул, кулындагы шүрегә охшаган кәгазь төргәген сүтеп. – Мәрхәмәтле патшабикәбез Елизавета Петровнаның 1754 ел, 16 мартта игълан кылынган Указын укыем. Мәликәбезнең шәфкатьле кулы куелган, мөһере сугылган.
Морза төргәкне сүтеп бетерде, аны башы өстенә күтәреп, кәгазь битенең иң астындагы ике башлы каракош сурәте төшерелгән кызгылт мөһерне җыелган халыкка күрсәтте, аннан инде олуг падишаһның кайсы вә кайсы мәмләкәт-аймакларга хөкемдар икәнен санап китте. Җөмләдән, борынгы Болгар дәүләте исемен дә ишеткәч, Батырша, тыңлавын онытып, уйланып калганын сизмәде дә. «Әллә кайчангы ханнар заманындагы Болгар иләвенә ничек хөкемдар була алсын икән соң бу патшабикә?» – дип фикер йөртте ул, мыскыллы елмаеп. Тәфкилевнең җикеренүе аны сискәндереп җибәрде:
– Ник алкышламыйсыз?! Шәрәфәтле патшабикәбез, сез мөселманнар мәгыйшәтен кайгыртып, ясакны бетергән ләбаса!
Әмма аның бу сүзләрен алкышка күмәргә атлыгып торучы күренми, бар да карашларын җиргә төбәгәннәр дә битарафланып калганнар.
– Тыңлаң, укып бетерәм, – дип, морза кәгазенә бакты һәм һич адәм аңламаслык сүзләр лыгырдарга тотынды. Гарәп-фарсы лөгатен су кебек эчкән Батырша булып Батырша төшенеп җитмәде аларны. Укып бетерде дә кәгазен янә көпшәгә урады, йөрекчеләр өстеннән әллә кайдагы йортларга карап, сүзен дәвам итте: – Тәфсире болай: моннан соң, ягъни бу елдан башлап, ясак түләмисез. Аның урынына тозны кальга-калалардан, казна мәхазинәләреннән сатып аласыз. Поты нибары утыз биш тиен.
Моңа хәтле шым гына торган бәндәләр кинәт бер тын белән «Аһ!» итеп куйдылар, аннан янә беравык сүзсез калдылар. Шулчак арттагы рәтләрдән кайсыдыр чыелдап җибәрде:
– Ходай биргән тагълардан вә күлләрдән тозны ничек инде сатып алырга ди?!
Аңа икенчесе кушылды:
– Ие, Илек күле гавамныкы! Ул безгә ак падишаһ Ибаннан мирас.
Тәфкилев моңа охшаш сүз буласын чамалаган бугай, җавабы әзер иде:
– Хак Тәгалә биргән барлык мал-мөлкәт – патшабикәбезнеке! Ул мәрхәмәтле җан ни дисә, шул булыр.
Инде сүзнең ни хакында баруы, тозның бер дигән тозак икәне бөтенесенә дә барып җитте бугай, кисәк ду кубып, шаулашырга, кычкырышырга тотындылар:
– Кир-рәге юк!
– Элек ничек алсак, шулай алырбыз!
– Указыңны башыңа капла!
Болдырдагы шома битле гаскәриләрнең берсе морза алдына килеп басты, билендәге кыныннан ялангач кылыч тартып чыгарды, аны башы өстендә болгап, нидер кычкырды. Әмма халык төркеме инде берни тыңламый, берсеннән-берсе әшәке сүзләр кычкыра-кычкыра, капкага таба чигенә иде. Бераздан инде киң ишегалды шып-шыр булып калды, мәйдан өстендә ярсулы авазлар гына эленеп торган сыман:
– Карт дуңгыз! Кәсебе – һаман халык алдау.
– Алырбыз без сәңа сатып!
– Атларга менәргә, кулга корал алырга – вәт шул.
Чарасыз калган түрәләр болдырда бераз таптанып тордылар да явыз эшләре белән дан алган кәнсәләргә кереп киттеләр.
Җыен шул рәвешле кайнар булып, бик тиз узса да, йөрекчеләрнең байтагы – ерак аймаклардан килүчеләре – Уфада калырга мәҗбүр булдылар. Басу-кырларда җыелган сулар юл ярып, ташу кузгалды, елгалар ярларыннан чыкты, язгы дуамал су байтак кына күперләрне өзеп ташлады.
Гъәйнә яклары, аяк асты җилләп, җәйге юл төшкәч кенә, өйләренә кузгалдылар. Мәгәр тоз мәсьәләсе алардан алда иләүләргә барып ирешкән икән. Уфадан соң шактый юл алып, инде үз төбәкләренә авышканда, мишәр авылларының берсендә мәчет янындагы җыенга тап булдылар. Ике ягына әзмәвердәй ике драгун баскан офицер әлеге мәгълүм Указны укып тора. Юлчылар, бер читкәрәк туктап, мәйдан ягына колак салдылар – барыбер атларын хәл алдырасылары бар. Офицер укып бетермәде, төркемдә гөбедән чыккандай калын тавыш яңгырады:
– Тотсын менә – мулла булыр!
Мишәрләр – әче телле халык, хөкүмәт вәкилләре ягына берсеннән-берсе әшәке мыскыллау сүзләре ява башлады. Аларга җавап итеп офицер үзеннән зур тавыш белән сузып кычкырды:
– Мо-о-ол-чать!
Баш өстеннән, сызгырып, йодрык хәтле таш очып үтте, гаскәриләрнең аяклары астына ук барып төште. Ул арада кайсыдыр янәшәдәге читән казыгын суырып алды. Күз ачып йомганчы күбесенең кулында имән күсәкләр иде. Мәгәр аларның кирәге чыкмады: атлары янәшәдә генә булган икән, патша йомышлылары яшен ташыдай качып киттеләр.
Моңа охшашлы хәлләрне бүтән күрмәсәләр дә – ишеттеләр: тоз хакында Указны укыганда, һәр авыл-җәйләүдә ызгыш-талаш купкан икән. Мондыен болгавыр чакта тизрәк өеңә кайтып егылудан да кулае юк иде. Батырша да, юлдашларыннан аерылып, Карышбашка таба җилдертте. Тоз мәсьәләсе китереп чыгарган низагка бәйле уйлары гына үзе белән иде. Һәр хәбәр-вакыйгадан нинди дә булса мәгънә эзләргә маһир мулла, кайта торгач, үзенә бер ачыш ясагандай булды. Шулай төрле кызулык, баш бирмәү, кулга корал алып яу чыгулар бу якларда яшәүче татар-башкортлар өчен яңалык түгел. Мәгәр элеккеләре ничектер башкачарак була торган иде. Халаекларның берәүләре нәрсәгә дә булса ризасызлык белдереп кычкырганда, башкалары дәшми, ул гына да түгел, мыек астыннан гына елмаеп йөри торганнар иде. Тегеләре атка менгәндә, болары каршы чыгу хәлләре дә булып кына торды. Монысында исә ризасызлык бөтен халаекларның кытыгына тиде: татар-башкортныкына да, чирмеш-арныкына да, чуваш-мукшыныкына да. Гомер бакый түрәләр тирәсендә ялманучы мишәрләр булып мишәрләр дә күсәккә ябыштылар әнәтерәк.
Авылына кайткач, берни ишетмәгән-күрмәгән кешедәй, китаплары дөньясына чумды мулла, үзе исә тирә-юньдә ни бар икән дип колагын сак тотты. Ләкин олы юллардан читтәге Карышбашка дөнья хәбәрләре тиз генә килеп җитми иде. Кышын шәкертләр барында эш башкачарак әле – алар янына аталары килеп-китеп кенә торалар, үзләре белән хәбәрләрнең төрледән-төрлесен ташыйлар. Хәзер исә авыл тын вә аулак иде. Шуңа гаҗизләнгән Батырша Яхъяны, атка мендереп, Уфа ягына чыгарып җибәрде, кайда ни ишетсә, шуны кайтып әйтергә кушты. Моңа Зөлхәбирәсе үпкәләде үпкәләвен – язгы кыр эшләренең тәмам куерган чагы бит. Мулланың исә үзе җир сукаламавы, чәчмәве генә җитмәгән, хуҗалыктагы бөтен эшне тартып баручы шәкертен дә шөгыленнән аера, имеш. Батырша гадәтенчә остазбикәсенә каршы дәшмәде, мәгәр ниятеннән дә кире кайтмады – ул инде хәбәр-хәтерсез яши алмый иде.
Яхъя икенче көнне үк кайтып та төште, китергән сүзе дә сәер иде. Көзен тозга бара алмый калганнардан бер төркем Тозтүбәгә киткән булган икән. Барып җитә алмаганнар, бахырлар – солдатлар бөтен юлларны япканнар, Илек күленә берәүне дә якын җибәрмиләр, имеш. Шуннан инде чыгып, сорашып йөрисе дә калмады. Берсеннән-берсе шомлы һәм хәвефле хәбәрләр, җил канатында йөргәндәй, җәйләүдән җәйләүгә, авылдан авылга көне-сәгате белән килеп җитәләр иде:
– Габбас сотникны, бәндәләрне тоз сатып алмаска котырткан өчен, бик тә яман сүгеп яңаклаганнар икән.
– Габделлатыйф мулланың сакалын йолкып алганнар, ияге чи ит кенә, ди.
Аннан инде иләүләре каршылык күрсәткән старшиналарның әле берсен, әле икенчесен кальга-калаларга чакыртып алулары, ул гына да түгел, аларны хәбесханәгә бер ябып, бер чыгарып торулары, янә дә ябып куюлары хакында сүзләр ишетелеп кенә торды. Әлхасыйль, ил-җир җәй буе төрледән-төрле яман хәбәрләр белән гөж итте. Арада Батырша көткәннәре дә бар иде, әлбәттә. Шуларның берсе Казан юлындагы халаекларның, кулларына корал алып, атларга менүләре иде. Тик аларга яу чабу насыйп булмаган икән – абыз-муллалар вә аксакаллар үгетләп сүрелдергәннәр үзләрен.
Шуңа охшаш сүзләр белән дөнья тулса да, Батыршаның йөрәгенә ятышлысы – халаекларның бердәм кубуы хакындагысы ишетелмәде. «Кабынып китми торып, сүнеп калыр микәнни бу ут?» – дип уйланды ул, пошынып. Ә бит тоз шаукымы изелгән вә тапталган, хурланган вә җәберләнгән халаекларның эчендә кайнаган нәфрәт янартавының соңгы тамчысы булырга тиеш иде ләбаса. Шул тамчы ташытып чыгармас микәнни үч ташкынын?
Ниһаять, Сәрәтән йолдызлыгы башында Чуртанлыкүл буенда балык аулап йөргән Яхъя ниндидер узгынчыдан өр-яңа хәбәр алып кайтты.
– Мулла абзый, Нугай юлыныкылар коралга ябышканнар икән, – диде ул, тынына каплана-каплана.
Ишеткәне күңеленә сары май булып ятса да, куанычын тышка чыгарырга ашыкмады Батырша. Дөресен әйткәндә, ышанып та бетмәде – малай-шалай ни сөйләмәс. Алай да хәбәр инде эчендәге кызыксыну кортын уяткан иде. Тик чынын каян белергә? Якын-тирәдә белсә аны берәү генә белер – Янышның писаре Кузьма. Телен чишү өчен, бер җамаяк балың да булсамы?! Батырша утырып язу язды һәм Зөлхәбирәсен, кулына саплы чүлмәк тоттырып, чолыкчы Гапсаттарга җибәрде.
Кичке буйда, көн кызуы сүрелгәндә, ул инде Чуртанлыкүл авылында иде. Бер читтәрәк ялгызы моңаеп торган кабык башлы бәләкәй йортның ишегалдына узды һәм утынлыкта челем пыскытып утырган Кузьмага тап булды. Татарчаны үз теле кебек үк белүче җирән Кузьма болай да дусты анысы. Мәгәр сүз башлап җибәрү өчен, алып килгән балы бик тә ярап куйды. Бер йомрыны әйләндереп каплагач, үзе сүз башлады Кузьма:
– Болыныңда печәннәр ничек, Батырша? Быел иртәрәк чабарга туры килмәгәе.
– Нидән алай дисең?
– Күк ут вакытында яу купмагае. Нугай юлы башкортлары җәя-кылычларын төзиләр, ди.
– Шуны хак булыр димсең?
Кузьма бакыр сыман көрәк сакалын, авызын томалап торган куе мыегын сыпыргалап алды да бүрәнә өстендәге бал тулы йомрыга үрелде. Тәмен белеп кенә эчеп куйгач, сүзен дәвам итте:
– Оренбур ягыннан килгән хәбәрләргә караганда, хак булыр күк. Каргалы татарлары да хәстәрләнәләр, имеш, – ук атып, кулларын күнектерәләр, ди. Себер вә Уса юлларыннан да шындыерак шомлыклар ишетелгәли.
Шуннан артыгы кирәкми дә иде Батыршага. Алай да аңа урыс дусты янында кара төнгә кадәр юанырга туры килде – ил-җир хәбәрләренең эчендә кайнаган писарьның сөйләр сүзе җитәрлек иде. Күз бәйләнгәч кенә, болын буйлап кайтырга чыкты мулла. Атлый торгач, аның бал парыннан тәэсирләнгән миенә катгый карар килде: «Халаекларның бу рәвешле атлы-чаплы төзенмәкләрендә бер хикмәт бардыр, ул хәлне бән һәм аңламак тиешледер. Шул тарафларга сәфәр әйләргә кирәк».
