Kitabı oku: «Xatirələrim», sayfa 3

Lotu çıxdı

Bir gün İsmayıl dayımgilə qonaq getmişdik. Dayım bir sini paxlava bişirtdirib, oğlu Məmməd Cəfər ilə Molla Həsən ağanın evinə getmişdi. Bir az sonra onlar qayıtdılar. Məmməd Cəfər üzünü anama tutub gülə-gülə:

– Bibi, mən bu gün atamın Molla Həsən ağasını yaxşı tanıdım. O, molla yox, lotu imiş, – dedi. Dayımın acıqlanmasına baxmayaraq, yenə sözünə davam etdi, – Bir sini paxlavanı birbaş onun evinə apardım. Arvadlar hərəmxanada bir-birinə dəymişdi. Ağanın böyük arvadı sinini boşaldıb mənə verincə qapıda durub gözlədim. Toyuq plov bişirirdi. Böyük arvadı paxlavanı boşalda-boşalda deyirdi:

– Bir az əldən zirək olun, saat beşə gərək xörək hazır olsun. Ağanın xasiyyətini bilirsiz ki, yeməyin vaxtından bir az keçəndə evdə qiyamət qoparır.

Atamın tapşırığına görə, boş sinini alıb ağanın otağına girdim. Ağa baş tərəfdə döşəkcə üstündə oturub danışır, adamlar da divar dibində sədd çəkib ona qulaq asırdılar. Atam məni ağa ilə tanış edib:

– Yaxın get, ağanın əllərini öp! – dedi.

Mən yaxınlaşdım, əvvəlcə sağ əlini öpdüm. Sonra ağa sol əlini uzatdı. Onu da öpdüm. O mənə diqqətlə baxıb:

– Ağa İsmayıl, maşallah, sizin böyük şahzadəniz var imiş, – dedi, sonra soruşdu, – Ağazadənin vəzifəsi nədir?

Atam başa düşmədi. Molla Həsən xırdalayıb dedi:

– Soruşuram ki, oğlunuz nə iş görür?

Atam cavab verdi ki, "Mənə kömək edir”.

– Şkolda oxumayır ki?

– Yox, ağa, oxuyurdu, sizin moizənizdən sonra işkoldan çıxartdım.

Onun üz-gözü güldü. Sevinə-sevinə:

– Ay Allah ata-anana rəhmət eləsin, müsəlman adamsan, – dedi. Sonra söhbəti dəyişib yenə moizəyə başladı, – Məndən sizə vəsiyyət, bu beş günlük dünyaya uymayın, qarnınızı həşərat və heyvanat yuvası etməyin!

Məmməd Cəfər bu sözləri deyib bərkdən güldü. Sonra üzünü atasına tutdu:

– Ay ata, xoruzun quyruğu görünür, özü evdə hər gün toyuqplov basıb yeyir, amma sizə deyir ki, qarnınızı həşərat yuvası eləməyin. Belə adama lotu deməyib, bəs nə deyərlər?

Dayım ona bərk acıqlandı. Bu sözlər dayım arvadının lap ürəyindən idi. Odur ki, qaşlarını düyünləyərək dedi:

– Lotu olmasa kişinin var-yoxunu tovlayıb əlindən ala bilərdi? Elə bil zalım oğlu bizim kişiyə sehr-cadu eləyib. Pul əlinə gələn kimi onun yanına qaçır.

Molla Həsən ağanın birinci arvadından Ağa Qənbər adlı bir oğlu vardı. Mollaxanada oxuyurdu. Sonra gimnaziya tələbələrinin geydikləri rəsmi geyimi bəyənib o məktəbdə oxumaq istədi. Ağa razı olmadı. Ağa Qənbər əl çəkmədi. Ərköyün böyümüş və “yox" sözünü bu vaxta qədər eşitməmiş olan Ağa Qənbərə bu “yox" sözü çox mənasız görünürdü. O, öz sözündə möhkəm durur, hər gün anasının yanında ağlayıb, sızıldayıb deyirdi: “Mən rus məktəbində oxuyacağam". Anası ağaya nə qədər yalvarıb-yaxarırdı, Ağa razı olmurdu. Lakin Ağa Qəmbər dediyindən dönmədi, atasından gizlin gimnaziyaya daxil oldu. Bir neçə vaxtdan sonra atası bu əhvalatdan xəbər tutsa da, daha ona bir söz demədi.

Dayım oğlu Məmməd Cəfər tez-tez bizə gələrdi. Bu gün o, yenə bizə gəlmişdi. Son zamanlar anamın da Molla Həsən ağa ilə maraqlanmağa başladığını bildiyindən:

– Bibi, sənə Molla Həsən ağadan danışım, – dedi, – Mən ona "lotu" deyəndə atam acıqlanır. Bu gün Əsgər ağanın oğlu Nəsrəddin ilə küçədə görüşdük. Xoş, beş, on beşdən sonra mənə dedi:

– Sən axmaqsan, gimnaziyadan çıxdın. Odur, molla Həsən ağanın oğlu Ağa Qənbər gimnaziya oxuyur.

Mən qulaqlarıma inanmadım.

– O ki rusca bilmir, gimnaziyaya necə girdi? – deyə soruşdum.

Nəsrəddin gülərək dedi ki, Ağa Qənbərin özünün dediyinə görə, rus dilini ona atasının dostu Mıkrtıç öyrədibdir.

Çox çəkmədi ki, Molla Həsən ağa Kür çayı sahili yaxınlığında böyük bir ev alıb ailəsilə bərabər ora köçdü. O, hər il bir-birindən xəbərsiz olan varlı müridlərinin qazancından xüms-zəkat çıxır, bəzən də borc alıb qaytarmırdı. Bu müridlər ancaq indi başa düşdülər ki, hər il onlardan aldığı pulu Ağa nəyə xərcləyirmiş. İsmayıl dayımın dili qısalmışdı. Arvadı deyirdi:

– Sən bu Molla Həsənə, "pirim", deyə yapışmısan, bax, o özünə necə gün ağladı, sən necə gün ağladın? Sən yerli ola-ola, hər il o qədər pul qazana-qazana bir ev də ala bilmirsən. Cəhənnəm, heç olmasa, Haca gedib Hacı İsmayıl olsaydın, yenə dərd yarı idi. O, səni və sənin kimiləri soyub, özünə o cür mülk aldı.

İsmayıl dayım bu sözlərin doğru olduğunu bilib daha heç bir söz demirdi.

Məmməd Cəfərin də dili uzanmışdı. O da atasının hərəkətlərini tənqid edərək deyirdi:

– Ata, mən deyəndə ki, o lotudur, sən cin atına minib göyə qalxırdın. Onun sözü ilə məni gimnaziyadan çıxartdın. Amma o, öz oğlunu gimnaziyada oxudur.

İsmayıl dayım yanları ətli, kiçik, qara gözlərini iri-iri açaraq:

– Yox, yalandır! – deyə bağırdı.

– Yalan deyil, Əsgər ağanın oğlu Nəsrəddin deyir ki, Ağa Qənbər Molla Həsənin Mıkrtıç adlı bir erməni dostunun evində yaşayır. Öz evlərinə gedəndə gimnaziya paltarını çıxarıb, arxalığını geyir, dərsə gedəndə yenə paltarlarını dəyişir.

Dayım arvadı yerindən səsləndi:

– Evin yıxılsın, kişi, uşağımızı necə bədbəxt elədi!

Molla Həsən məsələsi ildən-ilə başqa rəngə girirdi. Atalarda bir məsəl var: "Cidanı çuvalda gizləmək olmaz". Molla Həsənin Mıkrtıç ilə dost olmağının səbəbi ortaya çıxdı. Məlum oldu ki, Molla Həsən ona və bir çox başqa alverçilərə pul verirmiş. İndi Tiflisdə, Şeytanbazarda ancaq Molla Həsəndən söhbət gedir, onun hiyləgərliyindən danışırdılar. Hamı deyirdi: "Bu ki, lotudur!"

Molla Həsən ağanın böyük düşməni arvadlara dua yazan Altıbarmaq seyid idi. O, neçə dəfə Molla Həsənin yanına gedib xalqdan aldığı xümsdən ona da verməsini xahiş etmişdi. Molla Həsən ağa həmişə ona, "Ağa, heç kəs mənə xüms verməyibdir ki, mən də sizə paylayım" – deyirdi.

Molla Həsən ağanın lotuluğu meydana çıxandan sonra Altıbarmaq Seyid hər yerdə onun əleyhinə təbliğat aparıb ağanı biabır edirdi:

– Ay müsəlmanlar! Qoyun dərisinə girən bu ac qurd Kür qırağındakı o böyük imarəti hansı pul ilə aldı? Alverçilərə veksil ilə minlərlə borc pulu hardan verir? İndi onun hiylə topu olan iki top əmmaməsini boynuna sarıyıb, bu Şeytanbazarda başıaşağı, başıyuxarı sürməyə haqqımız var, ya yox?

Altıbarmaq Seyidi Tiflisdə tanımayan yox idi. O, məscidə bitişik körpünün yanında altına bir qoyun dərisi salıb oturur və hər dərdə, hər xəstəliyə dua yazırdı. Dua yazdıran arvadlar növbəyə dururdu. O, duanı yazıb pulunu aldıqdan sonra bir arvadı itələyib, o biri arvada dua yazmağa başlayırdı. Seyidin bazarı çox rəvac idi. Onun əlindən qələmi yerə qoyub beş dəqiqə dincəldiyini görən olmazdı. Arvadlar deyirdi: "Altıbarmaq Seyidin duası daşdan da keçir".

Altıbarmaq Seyid ucaboy, sağlam, qarayanız bir kişi idi. Uzun, qara saqqalı var idi. Həmişə belinə göy şal bağlardı. Göy şal seyidlik əlaməti idi. Xoşuna gəlməyən adamlara aradabir həcv də yazardı.

Altıbarmaq Seyidin gecə-gündüz Ağanın əleyhinə təbliğat aparması ancaq öz mənfəəti üçün idi. Bu yolla o, öz dini nüfuzunu artırmağa, gəlirini çoxaltmağa çalışırdı. Odur ki, yavaş-yavaş onun da hiylələrini başa düşüb, "Bu Altıbarmaq da öz cibinin dərdini çəkir" – deyənlər də vardı. Beləliklə, bu iki pul hərisi bir-birini gözdən salmağa çalışır, aralıqda isə qara camaat soyulurdu.

Molla Həsən Ağanın hiylələri açıldıqca İsmayıl dayımın evində dava-dalaş da artırdı.

Dayımın Qarayazdakı bostanı zərər etdiyindən əli kasad idi. Ona bir-iki manat lazım idi ki, yazda bostanı əkdirib başa çıxsın. Odur ki, arvadı deyirdi:

– Bu vaxtacan sən Ağaya əl tutmusan, var-yoxunu ona vermisən, nə olar, indi də qoy o, sənə əl tutsun, bir qədər pul borc versin.

İsmayıl dayım öz səhv işini başa düşmüşdü. Başını aşağı salıb, cavab verdi:

– Arvad, əvvəlindən aldanmışam. Mən onu Allah bəndəsi, düz-doğru bir molla kimi tanıyırdım. Nə bilim ki, lotu imiş.

Təzə qonşularımız

Aprel ayı idi. Hacı Rzanın evindən köçüb Kəblə Lətifin evində tutduğumuz mənzildə olurduq. Yeni mənzilimiz ikinci qatda 3 otaqdan ibarət idi. Ağaclı və çiçəkli həyətə baxan uzun artırması vardı. Bizim altımızda ev sahibi Kəblə Lətifin ailəsi yaşayırdı. Mənzilimizin sağ tərəfində üç otaq var idi. Bu otaqların ikisində Səfi dayı adlı bir misgər, digərində Fərəc adlı bir bəzzaz yaşayırdı.

Həyətin ortasında üstü taxta ilə örtülmüş böyük bir hovuz vardı. Qocaman bir alça ağacı iri şaxələrini hovuzun üzərinə gərmişdi. Bu mənzilimiz və həyətimiz mənim daha çox xoşuma gəlirdi.

Yeni mənzilimizdə qonşularımızdan Səfi dayı və onun arvadı Narıngül xala bizə daha çox səmimi idilər. Səfi dayı tez-tez atamla, Narıngül xala da anamla söhbətə gələrdi. Fərəc əminin arvadı Qəmər xala da arabir bizi yad edirdi. Fərəc əmi burnunda danışdığına görə, ona Tıntın Fərəc deyirdilər. Boydan çox kasıb idi. Saqqalı olmasaydı, onu uzaqdan yeddi-səkkiz yaşlı uşağa bənzətmək olardı. Camaldan da xeyli məğmun olan Fərəcin Həştərxan xoruzu kimi lovğa-lovğa, kəkələyib danışmağı vardı. Özü də molla Həsən ağanın müridlərindən idi. Hər gün dükanı bağlayıb məscidə gedər, günorta namazını orda qılar və ağanın moizələrinə qulaq asıb gələrdi. Arvadı Qəmərdən Tovuz adlı bir qızı və Əsgər adlı bir oğlu var idi.

Qəmər ortaboylu, ağır bir arvad idi. Ölgün baxışlı, qara gözləri vardı, yuxudan yenicə oyanmış, ya xəstəlikdən yenicə sağalmış adamı xatırladırdı. Heç bir yeri ağrımadığı halda, tez-tez ufuldayıb-sızıldamağa vərdiş etmişdi. Buna baxmayaraq o, çox çalışqan və qoçaq arvad idi. Qəmər xalanı harda itirsən, yaz-qış Kür qırağında tapardın. O, hər gün stəkan-nəlbəkini, qab-qacağı aparıb Kürdə saatlarla yuduqdan sonra yorğun-arğın evə qayıdardı.

Bir dəfə anam:

– Ay Qəmər bacı, gündə bu qab-qacağı Kürə niyə aparırsan, burda yusana? – deyə soruşduqda, o cavabında, – Mehri bacı, neyləyim, nəfsim çəkmir. Kürdə yumasam, ürəyim sakit olmur, bu da məndə bir naxoşluqdur, – demişdi.

Qəmər xala əl dəydiyi üçün qapıları da tez-tez yuyurdu, qonşulara da çox gedib-gəlməzdi. Hətta bir vaxtlar o, bələk-dəki uşaqlarını da Kürdə yuyundurardı. Ona görə də, dörd uşağı sətəlcəmdən ölmüşdü. Bu işlər onu o qədər yorurdu ki, bəzən xörəyi vaxtında çatdıra bilmirdi.

Anam gəzəyən arvad deyildi. Ancaq qonşularla söhbət etməyi çox sevərdi. Bir gün söhbət ərlərin xasiyyətindən düşmüşdü. Mən Səfi dayıgilin artırmasında onun qızı Ülkər, Fərəc dayının qızı Tovuz, oğlu Əsgər ilə oturub "təkmə-cüt" oynayırdım. Anam bizim artırmanın onların artırmasına baxan sağ tərəfində durub Qəmər xala ilə danışardı. Qəmər xala Fərəc əmidən şikayətlənərək, dərindən ah çəkdi:

– Rəhmətliyin qızı, sən nə qoyub nə axtarırsan?! O, zəhər tuluğu zəhərləməkdən başqa bir şey bilmir. Evə gələndən sonra yazıq balalarımın danışıb-gülməyə nə cürəti var! Budur, xörəyi bişirib qurtarmışam. Evə gələndə heç kəsin üzünə baxmadan fısıldaya-fısıldaya, "Acam, xörəyimi gətir" – deyib əmr edəcək. Yeyib qurtarandan sonra qabı itələyib, "Hər gün bu it yalını yeməkdən təngə gəldik. Əməlli-başlı xörək də bişirməyi bacarmırsan" – deyə söylənməyə başlayacaq. Gündə iki abbası üstümə atıb gedir, mən bu iki abbasıya bilmirəm nə bişirim ki, ağanın xoşuna gəlsin.

Fərəcin bəzzaz dükanı vardı. Ondan parça alanlar həmişə şikayət edib deyirdilər:

– Ölçəndə parçanı çəkə-çəkə, arşını qaçıra-qaçıra satır, beş arşında yarım arşın əskik verir.

Bir gün qonşusu Səfi dayının arvadı Narıngül əlindəki parçanı Qəmərə göstərib narazı halda dedi:

– Ay Qəmər, buna bax, Fərəc əmidən beş arşın lasyik almışam, üç çərək əskik gəlir.

– Mən neyləyim, ay qız, nadürüstlük onun qanındadır. Pul görəndə dini-imanı da yadından çıxır.

Anam da eyvana çıxıb söhbətə qarışdı:

– Eybi yoxdur, namaz qılan, oruc tutan kişidir. Allah günahından keçər.

Narıngül xala anamın kinayəsini başa düşdü.

– Mehri bacı, dükan ağzına qədər kəndlilərlə doludur. Bir alver var ki, daha nə deyim. Mənə belə kəf gələndə, gör o yazıqlara nə toy tutur! Bu qədər ki pul qazanır, bəs bunlar nə olur?

Qəmər xala dərdli-dərdli cavab verdi:

– Nə bilim, ay Narıngül, sən ki, mənimlə qapı-qapıya qonşusan. Ər-arvad kimi bir dəfə mənimlə oturub söhbət etdiyini görmüsən? Mızının biridir, nə var ürəyindədir. Onun işindən şeytan da baş çıxara bilməz! Ər-arvad səninlə Səfi dayı kimi olar. Bir-birinizə can deyib, can eşidirsiniz.

Anam gülə-gülə dedi:

– Qəmər bacı, sən Allah, elə demə, gözün dəyər.

– Yox, Mehri bacı, dəyməz, Allah onları bir-birinə daha da mehriban eləsin! Neyləyim, məni dərd dilləndirir. Neçə ildir Narıngül ilə qonşuyuq. Bu vaxta qədər mən öz dərdimi ona açıb deməmişəm. İndi canım boğazıma gəlib. Özü də daha məni bəyənmir. O gün deyir ki, "Havaxtacan sənin adama oxşamayan sifətini görəcəyəm?"

– Araba cırıldamaqdan, banı cırıldayır.

Kiçik daş yığmaq üçün biz qalxıb, həyətə çıxdıq. Sonra nə danışdıqlarını eşitmədim.

Bu söhbətdən xeyli keçdi. Bir gün həyətdə qonşular bir-birinə dəymişdi. Hamı deyirdi:

– Görünür bu Tıntın Fərəcin yalı çox düşüb, qudurubdur. Qəmər kimi təmizkar, əlli-ayaqlı, bişirib-düşürən arvadın üstünə bu qırğıburun Zalxanı nə ağıl ilə aldı? Barı uşaqlarından utanaydı.

Günüçülük

Zalxanı Qəmər də, uşaqları da düşmən kimi qarşıladılar. Heç biri onu dindirmirdi. Ailə içərisində ikitərəflilik əmələ gəldi.

Fərəc isə bu işlərə əhəmiyyət vermir, öz kefini pozmur, yenə köhnə qayda ilə səhərdən-səhərə evdə iki abbası xərclik qoyub dükana gedirdi. Qəmər xala da bu puldan 15 qəpik Zalxanın üstünə atır, qalan pulu özlərinə xərcləyir və Fərəcin axşamına heç bir şey saxlamırdı. Zalxa ilk günlər Qəmərin hörmətini saxlayır, uşaqlarına məhəbbətlə yanaşır, evin ağır işlərini görürdü. Qəmərin isə qaşqabağı açılmırdı. Axırda Zalxa da acığa düşüb əlini ağdan-qaraya vurmadı. Fərəcin ailə həyatı ağır vəziyyət aldı: evlər süpürülmədi, paltar yuyulmadı, xörək vaxtında bişirilmədi. Fərəc bir neçə axşam şamsız yatdı. Xeyli səbir etdi, gözlədi – günülər yola gəlmədi. Tıntın Fərəc arvadı tənbeh edərkən onu söyüb acıqlamaqla kifayətlənmirdi, bərk acıqlananda evi günlərlə xərcsiz qoyurdu. O, indi də bu "cəza üsulu"na əl atdı… Evə pul vermədi. Ailənin yaşayışı çətinliyə düşdü. Qəmər çıxış yolu axtarmağa başladı. Axırda bu qərara gəldilər ki, ev işlərini bir gün Qəmər görsün, bir gün Zalxa. Hər ikisi buna razı oldu.

Zalxa ətli-canlı, qarayanız bir gəlin idi. Qalın qara saçı, ensiz qara qaşları, sarımtraq kiçik gözləri vardı. Onun özündən xeyli yaşlı Tıntın Fərəcə ərə gəlməsinin ayrıca bir tarixi vardı. Zalxa bir dəfə qonşusu Narıngülə öz həyatını belə nağıl etmişdi.

– Ay qonşu, dünyaya mənim kimi bədbəxt qız gəlməyibdir. Atam öldü, yeddi ay sonra anam öldü… Bir ildə evimizdən iki meyit çıxdı. Kənddə yaxın qohumumuz yox idi. Odur ki, bibim Mahtab şəhərdən gəlib məni buraya gətirdi. Bibimin əri Səfərəli çit-bez karxanasında işləyib ayda 12 manat alırdı. Bibim də yeri düşəndə evlərdə paltar yuyurdu. Qazandıqları özlərini, uşaqlarını zornan görürdü. Çarəsiz qalıb bibim məni bir evə qulluqçu verdi. Bir həftə keçmişdi ki, xanım: "Bizə daha qulluqçu lazım deyil" – deyib əlimə bircə manat pul verdi. Təzədən bibimgilə qayıtmalı oldum. Evdə hamının qanı qaraldı…

Səfərəli Fərəc ilə bir kənddəndir. Bir gün bu ayağı qırılmış Səfərəlinin yanına gəlmişdi. Məni görən kimi:

– Mahtab bacı, bu qız kimdir? Mən bunu sizin evdə görməmişəm, – dedi.

Bibim cavabında dedi:

– Qardaşım qızıdır, bir yerə qulluqçu vermişdim, bu gün qaytarıb üstümə göndəriblər, heç bilmirəm, buna hardan bir iş tapacam.

Bu sözlərdən sonra Fərəc mənə bir də diqqətlə baxdı, sonra:

– Böyükcə qızdır, ərə ver getsin! – dedi.

Bibim ah çəkdi.

– Hanı ər, gərək olsun ki, verim…

Elə bil bu mürdəşir üzünü yumuş bunu gözləyirdi. Bibimin ağzından bu sözlər çıxmamış kişi gülə-gülə:

– Məndən yaxşı ər? Ver, alım! – dedi.

Bibim cavab vermədi, Səfərəli onun ağzından vurdu:

– Sənin ki, arvad uşağın var. Yoxsa yemin çox düşüb? Xalq birini saxlaya bilmir, sən təzədən qoşalaşdırırsan?

Fərəc lovğalanmağa başladı:

– Mən mənəm, sən deyiləm. Səhərdən axşamacan qantər içində işləyib ayda 12 manat alırsan. Mən on iki manatı yarım saatda qazanıram. Özünüz bilin, mənim üçün fərqi yoxdur. Bu qızı mənə verməsəniz, gec-tez Qəmərin üstünə arvad alacam.

Qalxıb gedəndə də dedi:

– Mahtab bacı, yaxşı fikirləş, sonra peşman olarsan. Ona məndən yaxşı ər tapa bilməzsən.

O gedəndən sonra mən öz fikrimi evdəkilərə dedim:

– Başımı kəssələr də, yüz il ərsiz qalsam da bu həyasız kişiyə getmərəm!

Fərəc o gündən bizə ayaq açdı, hər nə qədər etdi, mən razı olmadım. Ancaq Səfərəliynən bibim də mənə bir iş, bir qulluq tapa bilmirdilər. Bibimin özünü də evlərə lap az-az çağırırdılar. Dolanışıqları ağır idi. Onların üstündə bir yük olduğumu hiss etdiyimdən bibimin evi mənə zindan kimi görünürdü.

Bir axşam Səfərəli işdən qayıdanda bibim süfrəyə çörək və göy soğan qoydu. Səfərəli yeyib qurtarandan sonra:

– Çox şükür, – deyib çəkildi.

Bibim süfrəni yığışdırıb:

– Sabah Allaha qonağıq, – dedi, – Bu gün uşaqlar lap acdırlar. Heç bilmirəm, sabah neyləyəcəyik?!

Mən bir küncə çəkilib dinməz-söyləməz oturmuşdum. Deyəsən, onlar mənim otaqda olduğumu yaddan çıxartmışdılar. Odur ki, bibim Səfərəliyə dedi:

– Ayaqdan-ayağa fərq var. Bu qız evimizə ayaq basan gündən bizimki gətirmir.

Bu sözləri eşidincə ağlım başımdan çıxdı. Səfərəli məni görüb sıxıldı, məsələni malalamaq istədi:

– Ay arvad, yaman günün ömrü az olar. Allah qoysa, Zalxaya da iş tapılar, sənə də, yenə birtəhər yaşayarıq.

Otaqda dayana bilməyib artırmaya çıxdım.

Üç gün idi ki, evdə qanqaralıq idi. Nə yeyir, nə içir, nə də bir kəlmə danışırdım. Ancaq bibim bir söz soruşanda cavab verirdim. Hər gün evdən çıxıb iş axtarmağa gedir, tapa bilməyib yorğun-arğın evə qayıdırdım.

Bu əhvalatdan bir neçə gün sonra Fərəc gəldi. Xasiyyətini bilirsiniz. Dediyindən dönən adam deyil. Onu görən kimi:

– Vay, xortdan gəldi, – deyə dalımı qapıya çevirdim.

Fərəc bu sözləri eşitdi. Ancaq o belə sözlərdən çox eşitmiş və qulağı dolmuş olduğundan əhəmiyyət vermədi, özünü eşitməzliyə qoydu.

– Mahtab bacı, nə var, nə yox, necə dolanırsınız? – deyə sözə başladı.

– Eh, Fərəc qardaş, necə dolanacağıq, çox pis, Səfər əli xərci çatdıra bilmir, mən də özümü ha oda-közə vururam, bir şey çıxmır.

– Bəs Zalxa xanıma iş tapa bilmədiniz?

– Yox!

Bu “yox" sözü kaftarın lap ürəyindən oldu. Gülə-gülə bir mənə baxdı, bir bibimə, sonra yenə əvvəl dediyini dedi:

– Onu ərə verməkdən başqa çarə yoxdur.

– Eh, hanı bizdə o bəxt ki, bir Allah bəndəsi elçi göndərib istəsin, o da rahatlığa çıxsın, biz də.

Bibimin bu dəfə sözü mənə lap pis toxundu, özümü saxlaya bilməyib hönkür-hönkür ağladım. Bibim peşman oldu:

– Ay qız, niyə ağlayırsan? – deyə mənə təskinlik vermək istədi.

Fərəc bibimə aman vermədi.

– Ağlamasın, bəs neyləsin? Qızın müştərisi başının üstündə durub, deyirsən ki, “bir Allah bəndəsi olsaydı"…

Mən ağlaya-ağlaya onun sözünü kəsib dedim:

– Gedirəm, cəhənnəmə də olsa gedirəm, gora da olsa gedirəm.

Tıntının kefi açıldı:

– Sağ ol, Zalxa xanım, sağ ol, Allah xeyir versin, qalx gedək, – deyib qolumdan yapışdı.

Mən çadramı başıma salıb onunla birlikdə evdən çıxdım. Bibim, Səfərəli nə qədər dedilər ki, qayda-qanunla olsun, el adəti ilə olsun, razı olmadım. Dedim ki, gedirəm, vəssalam… İndi də ki, bu oda düşmüşəm. Günülük nə yaman şey imiş, yanıram, tüstümü görən yoxdur. Heç bilmirəm, burdan baş alıb hara qaçım…

Belə bir həyat o zaman kimsəsiz, yoxsul qızların çoxuna nəsib olurdu…

Zalxanı Fərəcin dedi-qodulu evi sıxmağa başladı, ürəyini boşaltmaq, dərdini azaltmaq üçün hər gün qonşulara qaçıb Qəmərdən, uşaqlarından, xüsusən Fərəcdən şikayət edirdi. O, çox şirinsöhbət, zarafatcıl bir gəlin idi. Son zamanlar bizə də tez-tez gəlirdi.

Zalxanın qonşulara getməyi Qəmərə xoş gəlmirdi. Odur ki, bir dəfə günüsünü hədələyərək dedi:

– Qonşuları gəzmək də təzə çıxdı. Bunu Fərəc bilsə, səni evdən qovar.

– Kaş qovaydı, mən Allahdan istəyirəm ki, onun adama oxşamaz sifətini görməyim! – deyə Zalxa qəti bir cavab verdi.

– Ay qız, görünür, sən Allaha, "Quran"a inanmırsan, arvad da ərinə elə söz deyər? Günah deyil?

Bu dəfə Zalxa öz etirazlarını daha aydın ifadə etdi:

– Vallah, cana elə doymuşam ki, nə Allah yadıma düşür, nə də "Quran"… Bu evdə hamı mənə düşmən görünür. Qaşqabağın məni lap təngə gətirib. Heç bilmirəm, başımı bu xarabadan götürüb, hara qaçım!

– Paho, bu da bizi bəyənmir, ata-anasını görməsəydi, bu kəndçi qızı xanlıq iddiası edərdi.

– Sən görünür şah qızısan. Bir də arvadı ata-anası ilə yox, əri ilə tanıyarlar. Sən də Tıntın Fərəcin arvadısan, mən də. Daha nəyinə qudurursan?

Qəmər Zalxaya evdə yad və lüzumsuz bir adam kimi baxırdı. Ona görə də, günüsünə qarşı qəlbində kin və ədavət hissi alovlanırdı. Bunu Zalxa hər gün, hər saat hiss edirdi.

Ehtiyac içindən gəlib bir qırmızısaqqala qul olmuş kəndli qızı, qəfəsə salınmış quş kimi çırpına-çırpına qalmışdı. Sağa dönəndə günüsünün, sola dönəndə çalbaş ərinin yumruğuna rast gəlirdi. Atam-anam da, qonşularımız da onun faciəsinə bir çarə tapa bilmirdilər. Bir də ki, neyləyə bilərdilər? Köhnə dünyanın qanunları belə idi!