Kitabı oku: «Xatirələrim», sayfa 5

Toy

Hörmətli artistimiz Mirzağa Əliyevin özünəməxsus yumorla dediyi bu sözləri həmişə xatırlayıram: "Naşı adam qarpız alanda onun necə olduğunu bilmir, evdə qarpızı kəsəndə ya qıpqırmızı, bal kimi şirin çıxır, ya ağappaq. Keçmişdə bizim evlənməyimiz, qız almağımız da qarpız əhvalatına bənzəyirdi. Evlənmək istədiyimiz zaman hamıdan gizlənən başı çarşablı qızların nə üzünü görür, nə səsini eşidir, nə də xasiyyətini bilirdik. Qarpız alan adam kimi: "Ya bəxt" deyib bir qız alırdıq. O qız da qarpız kimi ya qıpqırmızı, bal kimi şirin çıxır, ya ağappaq, kal".

Bu kiçik səhnə köhnə həyatımızdan götürülmüş acı bir həqiqətdir. Doğrudan da, o zaman qadın və qızlarımızın böyük bir hissəsi çarşab ilə gəzir, kişi və oğlanlardan gizlənirdilər. Buna görə də bir qayda olaraq evlənmək istəyən cavanlarımızın ana və bacıları, bibi və xalaları qızları məclislərdə, hamam və toylarda, məscid və təkyələrdə görüb bəyənirdilər. Bir-birini görüb, sevib evlənmiş oğlan, qız çox az olurdu.

Səfi dayı və Narıngül Gülbalanı evləndirmək istəyirdilər. Narıngül baqqal Mərdanın qızı Gülsümü hamamda görüb bəyənmişdi. Axşam Narıngül əri Səfiyə qızı tərifləyib, Gülbalaya almaq istədiyini söylədi. Səfi dayı bir az düşündükdən sonra:

– Qız yaxşı olsa da, atası Mərdan acgöz, şöhrətpərəst adamdır. O, bizə qız verməz, boş yerə özünü yüngül eləmə, – dedi.

Narıngül razı olmayıb:

– Ay kişi, qızı min yerdən istəyərlər, biz də istərik, verərlər nə yaxşı, verməzlər, xəncərimizin qaşı düşməz ki, – deyə cavab verdi və Səfi dayını birtəhər razı saldı.

Ertəsi gün Narıngül bacısı Firuzəni Mərdanın evinə elçi göndərdi. Qızın anası onu hörmətlə qəbul etdi. Gülsüm çay hazırlayıb, süfrə açdı. Firuzə Gülsüm xanımı bacısıoğlu Gülbalaya almaq istədiyini açıb söylədi və Gülbalanı çox tərif etdi. Südabə rədd etməyib:

– Mən sizə hələ cavab verə bilmərəm, axşam Mərdan gəlsin, ona deyim, sonra sizə mən özüm cavab göndərərəm, – deyə cavab verdi.

Axşam Mərdan evə gəldikdə Südabə əhvalatı açıb ərinə söylədi. Baqqal acı-acı gülüb:

– Pəh, pəh, pəh… Aləmə it hürəndə, bizə də çaqqal hürür. Mən qızımı elə aclara verə bilmərəm, – dedi.

Südabə etiraz etdi:

– Ay kişi, niyə ac olur, Səfi dayının şəhərdə adı, sanı, əlinin qızıl kimi sənəti var. Oğlu Gülbalanı da hamı tərif eləyir. Qızını daha kimə verəcəksən? Bu üçüncü dəfədir ki, qapına elçı gəlir, sən hərəsinə bir quyruq bağlayırsan.

– Oğlanın tərifini mən də eşitmişəm, ancaq bilirəm ki, bizə bab adamlar deyil… Vəssalam! Onların qabağına elə kötük dığırla ki, qoyub qaçsınlar.

– Nə kötük dığırlayım?

– Qıza gətirmək üçün ağır şeylər istə. Məsələn: brilyant üzük, sırğa, boyunbağı, bilərzik, yeddi dəst paltar… Qərəz, ağzına nə gəlir istə… Qoy onların gücü çatmasın, bizdən əl çəksinlər. De ki, Mərdanın tələbidir, bu şeylər gəlməsə, mən qızımı hörmətsiz etməyəcəyəm.

Südabə Mərdanın xasiyyətini bildiyi üçün susmağa məcbur oldu. Südabə dəndənəsini boşaltmaq üçün qonşusu Ruxsaragilə getdi və əhvalatı açıb ona söylədi. Ruxsara əli ilə onun dizinə vurub:

– Ay qız, – dedi, – şadlığınıza şitlik etməyin, Gülbala kimi oğul Tiflisdə az tapılar. Baqqal Mərdanın qızını bəy almayacaq, xan almayacaq, ondan artıq kimə verəcəksən? Atası Səfi dayı necə arvad saxlayır? Gülbala da atası ilə bir almadır. Qızım olsaydı, mən minnətini çəkərdim.

Ruxsara Səfi dayını, arvadı Narıngülü və Gülbalanı o qədər təriflədi ki, Südabənin lap ruhu uçdu. Ertəsi günü Südabə oğlanı görmək üçün qızı Gülsümü də götürüb, Səfi dayının dükanına getdi. Mis qab almaq bəhanəsilə üzünü Gülbalaya tutub:

– Oğlum, mənə bir mis kasa lazımdır, – dedi.

Gülbala Gülsümdən gözünü çəkməyərək, onların qarşısına tez bir neçə mis kasa qoyub:

– Baxın, hansını istəyirsiniz, bəyənin, – dedi.

Südabə ən kiçiyini bəyənib qiymətini soruşdu. Gülbala gözlərini Gülsümün ipək çarşabının arasından görünən üzündən ayırmayıb gülə-gülə:

– Neçə istəyirsiniz, verin, istəyirsiniz heç pul da verməyin, peşkəşdir, – dedi.

Südabə qızardı. O, elə güman etdi ki, oğlan onların kim olduğunu tanıyıbdır. Arvadın ağır vəziyyətdə olduğunu hiss edən Səfi dayı ocağı körükləyə-körükləyə:

– Bacı, o kasanın qiyməti yarım manatdır, – dedi.

Südabə yarım manatı verdi. Gülsüm kasanı götürüb dükandan uzaqlaşarkən, Gülbala bir də ona diqqətlə baxdı. Gülsüm Gülbalanın çox xoşuna gəlmişdi. Həmin gün Gülbala onun haqqında fikirləşir, "Anam bu qızı mənə alsaydı, bəxtim işləyərdi" – deyə düşünürdü.

Gülsüm onu misgər Səfinin oğlu Gülbalaya almaq istədiklərini elçilər gələn gün eşitmişdi. Öz ürəyində ölçür-biçir, onun necə oğlan olduğunu düşünürdü. Anasilə o gün hara və nə üçün getdiklərini bilmirdi. Misgərbazarda Səfinin dükanı qarşısında dayandıqları zaman anasının ora nə üçün gəldiyini başa düşmüş, gözlərini Gülbalanın ona qarşı heyrətlə açılan gözlərinə dikib, müştəri gözü ilə baxmışdı. Gülbala ətli qollarını çırmayıb, boynundan önlük kimi uzun, qara bir dəri asmışdı. Onun sağlam vücudu, yapışqanlı siması və qısa, sıx kirpikli qara gözləri qızın xoşuna gəlmişdi. Gülbalanı Südabə də bəyənmişdı.

Ertəsi günü Südabə bacısı Zəhranı Narıngülgilə göndərib, qızın ata-anasının razı olduqlarını bildirdi.

Südabə ərinin ağzını aramaq üçün tələb olunan şeylərin çox ağır olduğundan söhbət açdı. Mərdan qaşlarını çataraq:

– Dediyim dedikdir, başqa cür ola bilməz, – dedi.

İki gün sonra toy haqqında danışmaq üçün Narıngül Südabənin yanına getdi. Südabə qudasını çox hörmətlə qəbul etdi. Narıngül toydan söz açdıqda Südabə ərinin tələblərini bildirdi.

Narıngül qudasının evindən qanıqara qayıtdı, axşam Səfi ilə Gülbala gələndən sonra qudalarının tələbini açıb söylədi. Səfi dayı:

– Bunlar bizim dərimizi soymaq istəyir, insana toydan sonra toy gərəkdir. Bizim nəyimiz var ki… İki həsir, bir yesir… Yox, o şeyləri verməyə bizim gücümüz çatmaz, – dedi.

Gülbalanın qanı qaraldı, qaş-qabağını sallayıb, eyvana çıxdı.

– Ay kişi, qızı Gülbalanın gözü yaman tutub, cavandır, qorxuram, yaman dərd eliyə… Nə qədər çalışdım, zalım qızı. güzəştə getmədi. "Bu Mərdanın tələbidir", – dedi. – İndi biz neyləyək?

– Yox, biz bu yükün altına girə bilmərik, gücümüz çatmaz. Eh, sən də gedib qız tapdın… Acgöz Mərdandan qız almaq olar? O bizdən dədəsinin də qiymətini alacaq. Onlar bizə bab deyil, Gülbalanı da bu fikirdən daşındırın, özümüzə münasib bir qız tapın.

Narıngül, Ülkər vəziyyətin ağırlığını Gülbalaya nə qədər başa salsalar da, ona təsir etmədi. Onun nə evdə üzü gülür, nə də dükanda ürəyi açılırdı. Bunu görən Narıngülün ana qəlbi od tutub yanırdı. Axır dayana bilməyib başıodlu bacısı Firuzənin yanına gedib dərdini ona açdı. Firuzə də Südabənin yanına getməyi məsləhət gördü. O gün hər ikisi Südabənin yanına getdi.

Elçilər gəldiyi gündən xeyli keçmişdi. Oğlan evindən cavab gəlməmişdi. Gülsüm də fikir, xəyalat dənizində boğulur, gecə-gündüz düşünürdü. Atasının tələbinin Gülbala üçün ağır olduğunu o çox yaxşı bilir və onun araya kötük dığırlamasından bərk əsəbiləşirdi.

Firuzə ilə Narıngül qapıdan girdiyi zaman sevincdən Gülsümün ürəyi döyündü, gözlərində yenidən ümid şöləsi parladı. Qudalar xoş-beşdən sonra, yenə məsələni açıb tələbin ağır olduğunu və bir qədər güzəştə getmələrini xahiş etdilər. Südabə Mərdanın bu işə heç bir vəchlə razı olmaya-cağını bilirdi. Qudalar bu dəfə də kor-peşman qayıtdılar.

Səfi dayı məhəllə məktəbində oxuduğundan farscanı yaxşı bilirdi. Arabir dükanda, evdə əzbərlədiyi farsca şeirlər oxuyub oğluna tərcümə edirdi. Gülbala da altı illik rüşdiyyə məktəbində oxuduğu zaman "Gülüstan" kitabından çox şeir əzbərləmişdi. Ona görə də farscanı az-çox bilirdi. Atasının farsca bildiyi şeirlərin çoxunu bir dəftərə yazıb saxlamışdı.

Toy haqqında ata-anası tərəfindən bir təşəbbüs və hərəkət olmadığını görüb Səfi dayıdan öyrəndiyi bu şeiri yazdı və bacısından xahiş etdi ki, atasına versin.

 
Can ey pədər, to çöhreyi-xuban nədideyni.
Xali-siyah, zülfi-pərişan nədideyi.
Xali-siyah, zülfi-pərişan bəyek tərəf,
Dər on zəman rəmidəni-iman nədideyi.⁵
 

Ülkər bir zərf içində şeiri atasına verdi. Səfi dayı zərfi açıb şeiri oxudu, əvvəlcə gülümsündü, sonra üzünü qəm buludu bürüdü, dərindən bir "ah" çəkdi. Əlinə qələm alıb oğluna cavab yazdı:

 
Can ey pəsər, to süfreyi-binan nədideyi,
Cəngi-əyal, naleyi-tiflan nədideyi,
 

Cəngi-əyal, naleyi-tiflan bəyek tərəf Dər on zəman rəsidəni-mehman nədideyi.⁶

Səfi dayı şeiri həmin zərfə qoyub Ülkərə verdi ki, Gülbalaya çatdırsın. Ülkər məktubu qardaşına verdi. Gülbalanın dərdi daha da təzələndi.

Narıngül və Firuzə Gülbalanın dərdinə çarə etməyi düşünürdü. Bir dəfə Firuzə Narıngülə dedi:

– Bacı, mənim fikrimə bir şey gəlir. Gəl, belə eliyək: qudaların istədikləri şeyləri qohum-qardaşdan yığıb, qız evinə göndərək. Toy eləyib qızı gətirəndən sonra şeyləri yenə öz sahiblərinə qaytararıq.

– Yox, elə də şey olar? – Narıngül gözlərini bacısının üzünə dikdi.

– Ay qız, o cür adamlara belə də lazımdır. Qoy başqalarına da görk olsun. Görmürsən, yazıq uşaq şam kimi əriyir. Cavandır, dilim-ağzım qurusun, sonra başqa naxoşluq tapar.

Narıngülün ana qəlbi yerindən oynadı, ürəyi kövrəlib gözləri yaşla doldu:

– Ay bacı, neyləyim? Heç bir şeyimiz yoxsa, heç olmasa, təmiz adımız var. Durub qapılardan şey-şüy yığım ki, mən oğul evləndirirəm. Xalq bizə nə deyər? Səfi bilsə, başımıza kül ələr… Yox, bu, bizim işimiz deyil.

Firuzə daha bir söz demədi, evlərinə dilxor qayıtdı. Əhvalatı danışdıqdan sonra oğlu Rəşidə dedi:

– Ay Rəşid, xalan oğlu yaman sınıxıb, yazıq uşaq bir dəri, bir sümük qalıb, görünür dərd eləyir. Get yanına, bir az ürək-dirək ver. Dərd çəkməyə qoyma.

Rəşid ertəsi günü Gülbalanın yanına getdi. Onu məşğul edib qəlbini açmaq istədi. Bunun heç bir fayda vermədiyini görüb öz tədbirini açıb Gülbalaya dedi:

– Kişisən, gəl, bir iş eləyək.

– Nə iş?

– Qızdan razılıq al, götürüb qaçaq.

Gülbala razı olmadı.

– Atama dərd olar, – deyə bundan da boyun qaçırtdı.

Bu söhbətdən bir ay da keçdi. Qudalardan bir xəbər çıxmadı. Gülbalanın məhəbbəti Gülsümü gül kimi saraldıb-soldurmuşdu. Qızının bu halı Südabəni düşündürməyə başladı. O əhvalatı açıb Mərdana söylədi. Mərdan onun sözlərinə əhəmiyyət verməyib:

– Yox, dediyim dedikdir, – dedi, – gözümün ağı-qarası bir qızdır, onu aca, gicə verə bilmərəm. Qızı başa sal ki, bu fikri başından çıxartsın. Tiflisdə oğlandan çox oğlan var, ala it olmasın, qara it olsun.

Gülbalanın dərdi gündən-günə artırdı. Bir gün yenə xalası Firuzə onlara gəlmişdi. Gülbalanı dərdli görüb qucaqlayıb öpdü. Narıngülə dediyi sözləri təkrar etdi:

– Ay oğul, mən anana deyirəm ki, qudaların istədiyi şeyləri qohum-qardaşdan, dost-aşnadan yığıb qız evinə göndərək. Toy eləyib qızı gətirəndən sonra yenə sahiblərinə qaytaraq. Anan razı olmur. Bundan başqa çarə yoxdur.

Bu barədə xeyli fikirləşdikdən, qoy-götür etdikdən sonra Firuzə əvvəl Gülbalanı, sonra Narıngülü razı sala bildi.

İki bacı əl-ayağa düşdü, vəzncə yüngül, qiymətcə baha şeyləri qohum-qardaşdan, dost-aşnadan yığdılar və bir qismini də özləri hazırladıqdan sonra qız evinə xəbər göndərib, nişan apardılar. Nişan vaxtı Firuzə bildirdi ki, qızı bir həftə sonra aparacaqlar. Mərdanın bəhanəsi kəsildi, daha bir söz deyə bilmədi.

Hər iki tərəfin razılığı ilə təqvimə baxdırıb, saat xoşladılar. Mərdanla Südabə toya ağır xərc çəkib çalan, oxuyan da gətirmişdi. Səfi dayı isə toya ancaq yaxın qohum-qardaşı çağırmışdı. Çalıb oxuyanları isə Şorməkə Hüseyn idi.

Qız evinə oğlanın xalası Firuzə ilə bacısı Ülkər gəlmişdi. Südabə onlarla görüşdükdən sonra başını əsdirə-əsdirə:

– Qudamız, elə birinci gündən başlayıb, – dedi, – qızımı aparmağa niyə belə az adam gəlib? Pişik ha aparmırsınız? Gülsüm kimi qız verirəm. Bəs, qızın yengəsi kimdir?

– Quda, iş adamın azlığında, çoxluğunda deyil. Oğlanın xalası gəlib, bacısı gəlib. Gəlinimizin yengəsi də özüm olacağam. Uzatmayın, gəlinimizi verin, aparaq! – Sonra zurnaçılara, – Gəlin havası çalın! – deyə əmr etdi.

Firuzə ayağa durub, gəlinin qarşısında oynadı və sonra özünü də oynamağa çağırdı. Gülsüm ilə bərabər oynadıqdan sonra Ülkərə işarə etdi. Ülkər ayağa qalxıb gəlin ilə üz-üzə oynadılar. Oyun qurtarınca Südabə ayağa qalxdı. Hamı, "Allah mübarək eləsin" – deyə gəlinə xoşbəxtlik arzu etdi, çala-çala qızı küçəyə çıxartdılar. Gülsümü şamlarla bəzədilmiş faytona mindirəndə atası Mərdan gəldi, əlini qızının başına qoyub xeyir-dua verdi. Fayton tərpəndi. Gülbalagilin qapısında faytonu bir dəstə qohum-qardaşla dayanmış Şorməkə Hüseyn qarşıladı. Yanıqlı qarmon sədaları altında Gülsümü Səfi dayının kasıb daxmasına gətirdilər. Toy büsatı qurtarandan sonra Firuzə Gülsümü Gülbalanın otağına apardı. Onları əl-ələ verib dedi:

 
Anam, bacım qız gəlin,
Əli, ayağı düz gəlin,
Yeddi oğul istərəm,
Bircə dənə qız gəlin.
 

İki gün sonra Narıngül Gülsümü qucaqlayıb əhvalatı ona başa salıb dedi:

– Əziz gəlinim, atan Mərdanın istədiyi şeyləri verməyə bizim gücümüz çatmadı. Gülbala da səni görüb dəli-divanə olmuşdu. Çarəmiz kəsildi, o şeyləri başqa adamlardan bir neçə günə əmanət almağa məcbur olduq. İndi o şeyləri sahibinə qaytarmaq lazımdır. İncimə, Allah qoysa, yavaş-yavaş hamısını düzəldərik.

Qız razı oldu. Narıngül aldığı əmanətləri bir-bir sahiblərinə qaytardı.

* * *

Kəndlərdə toy vaxtı cıdır oynamaq ən çox yayılmış adətlərdən idi. Cıdır oynayan miniri cavanlar cıdır düzündə iki dəstəyə ayrılırdı. Hər dəstə özünə bir başçı seçirdi. Başçılar cıdır düzündə mərc təyin edirdilər. İki dəstəyə ayrılmış cavanlar at üstündə əllərində bilək yoğunluğunda uzun bir ağac olduğu halda at çapmağa başlayırdılar. Cıdırın şirin yerində iki dəstə bir-birinə əllərindəki ağacı atır, hər kəs özünü qorumaq üçün ona atılan ağacı əlilə havada tutmağa çalışırdı. Cıdır oynayan cavanlar atı çapdığı halda gah atın belində ayaq üstə durur, gah atdan sürətlə yerə düşüb, at qaçaqaça yenə atına minirdi.

Məmməd əmim cıdır oyunlarında həmişə iştirak edir və oyunlarda böyük şöhrət qazandığından həmişə dəstəbaşı seçilirdi. Cıdır haqqında bildiklərimin çoxunu da mənə əmim söyləmişdi.

Məmməd əmim xalq yaradıcılığını çox gözəl bilirdi. Nağıla qulaq asmağa böyük həvəsi olduğundan o Tiflisə gəldiyi zaman, yaxud mən kəndə, onlara qonaq getdikdə onun dizlərinin yanından ayrılmazdım. Əmimin kiçik qara saqqalını oxşayaraq, "Əmican, mənə nağıl danış" – deyə xahiş edərdim. Əmim hər gələndə mənə bir neçə nağıl danışardı. Bildiyim nağılların, tapmacaların, məsəllərin, bayatıların çoxunu ondan öyrənmişəm. Xidmətçimiz Məşədi Pəri də çox maraqlı nağıllar danışardı. Ancaq əmimin söylədikləri daha şirin və təsirli olardı.

Yoxsul kəndlilər arasında toy vaxtı bir-birinə yardım etmək, iməcilik də adət idi. Kasıb bir qız ərə getdiyi, ya bir oğlan evləndiyi zaman yaxın qohum-qardaş, dost-aşna hər biri öz gücünə və bacarığına görə toy sahibinə kömək edirdi. Məsələn, oğlanın evi yoxdursa, biri arabası ilə daş-torpaq daşıyıb gətirir, biri otağın divarlarını hörür, biri qapı-bacasını qayırırdı. Yaxud biri damazlıq qoyun göndərir, arvadlar bir qədər yun gətirib qız evinə gəlir, cəhrədə yun əyirir, xana qurur, qıza cehiz üçün palaz toxuyur, xurcun qayırır, yorğan-döşək hazırlayırdılar. Buna xalq arasında el köməyi və ya iməcilik deyilirdi. İməcilik zamanlarında halqa vurub işləyən arvadlar səs-səsə verib müxtəlif bayatılar oxuyardılar:

 
Oturmuşdum səkidə
Ürəyim səksəkidə,
Yardan bir alma gəldi,
Bir gümüş nəlbəkidə.
 
 
Çöllər yaşıl geyəndə
Göyəm başın əyəndə,
O qızı bir də görəydim
Şamamalar dəyəndə.
 

Sünnət tovu

Evdən başqa bir yer görməyən savadsız Tiflis qadınları günlərini xoş keçirmək üçün bir bəhanə axtarırdılar. Odur ki, məclislər, mərasimlər, bayramlar kişilərdən çox arvadlara xeyir verirdi. Səhərdən axşama qədər əlləşib ilan kimi qabıq qoyan kasıb kişilər gündəlik çörək pulunu zornan qazandıqları halda arvadları bəylərin və ortabab alverçilərin arvadları ilə ayaq uzadır, onlar kimi geyinib-kecinmək və onlar kimi bayram büsatı qurmaq istəyirdilər. Var-yox qanmayan arvadların bu hərəkətləri yazıq kişilərə baha otururdu. Ailə yükünü öz çiynində tək daşıyan kişilərə Novruz bayramı, sünnət toyu, qız köçürmək, oğul evləndirmək kimi tədbirlər böyük fəlakətə çevrilirdi. Yazıq kişilərin bir gözü gülür, bir gözü ağlayırdı.

Səfi dayının gəlini Gülsümdən eşitdiyim bir əhvalatı xatırlayıram. O nağıl edirdi: Əmim Daşdəmir Vera küçəsində Tiflis ilə Vladiqafqaz arasında işləyən minik arabalarını təmir edən fabrikdə işləyirdi. Zəhmətinə görə, çox az əmək haqqı alırdı. Buna baxmayaraq, əmim arvadı Səadət hər işdə bizim ilə çəkişirdi. Novruz bayramında biz necə süfrə açsaq, o da yazıq əmimə min dil töküb zorla bizimki kimi süfrə açmağa çalışırdı. Atam qardaşının yoxsul olduğunu bilib hərdən ona kömək edirdi. Buna görə də, atam ilə anam arasında il uzunu deyişmə, dava olurdu və həftələrlə küsülü qalıb bir-birini danışdırmırdılar. Anam atama deyirdi:

– Ay kişi, sənə nə düşüb ki, Daşdəmirə pul verirsən? O da sənin kimi kişidir. Qoy özü qazansın.

Atam cavabında deyirdi:

– Mən qardaşımdan canımı da əsirgəmərəm.

Anam isə öz dediyində dururdu:

– Daşdəmirdən mən də canımı əsirgəmərəm. Ancaq o əti acı, dili acı, paxıl Səadətə görə Daşdəmirə pul verəndə, elə bil canımdan kəsirsən. Görmürsən, o adamaoxşamaz bizimlə ayaq uzadır. Mən necə süfrə açsam, o da mənimlə bəhs edir.

Atam qardaşım Möhsünün sünnət toyunu səssiz-səmirsiz keçirmək istəyirdi. Anam isə iki ayağını bir başmağa keçirib:

– Mən oğlumun balaca toyunu çalğı ilə eliyəcəm. Bütün qohum-qardaşı, dost-aşnanı çağıracağam, – dedi.

Mübahisə uzun sürdü. Atam axır təngə gəlib oğluna əməlli-başlı sünnət toyu elədi. Toya əmim arvadı Səadət də gəlib qonaq kimi bir tərəfdə oturmuşdu. Elə bil yaddı.

Anam qonşumuz Arakel dayı və arvadı Sonya xalanı da çağırmışdı. Sonya xala bacısının evi kimi əl-qolunu açıb, anam ilə bərabər işləyirdi. Arakel dayı həmişə atama, anama deyirdi ki, "Möhsünün kirvəsi özüm olacağam, qoy sizinlə qohum olaq". Elə də oldu.

Sünnət toyu yaxşı keçdi. Səadət durub gedəndə atama dil-ağız elədi: "Mərdan qardaş, allah mübarək eləsin, o gün olsun ki, böyük toyuna gələk". Ancaq anamla ağızucu danışdı:

– Bizim Rəhim də böyüyüb, ona da sünnət eləmək lazımdır.

Anam bunun nəyə işarə olduğunu bilirdi. Odur ki, gedəndən sonra atama dedi:

– Ay kişi, sən Rəhimin sünnət toyunda onlara kömək eləsən, köpək qızıyam mən bu evdə otursam.

Anamın bu qəti xəbərdarlığından sonra atam qardaşına bir qədər ehtiyatla kömək etməyə başladı.

Çox çəkmədi ki, Səadət xala üç gün əvvəl gəlib bizi Rəhimin kiçik toyuna çağırdı. Atam bilirdi ki, Səadət xala əmim Daşdəmiri ağır xərc çəkməyə məcbur edəcək. Anamın qorxusundan ona kömək eliyə bilmədi. Qaynının xatiri üçün anam, Rəhimə bir dəst paltar, papaq və ayaqqabı alıb aparmışdı. Səadət də ağır xərc çəkib toy-büsatını bizdən pis qurmamışdı.

Mən fikir verirdim, atam çox fikirli idi. Onun qəlbi heç rahat deyildi: çünki bilirdi ki, bu sünnət toyu yoxsul qardaşına nə qədər çətinliklə başa gəlmişdir. Yəqin ki, borca düşmüşdü. Toy məclisindən qayıdandan sonra gecə anam ilə sözə gəldi. Atam deyirdi ki, "Yəqin, qardaşım borca düşüb, ona kömək etmək lazımdır". Anam isə razı olmurdu. Axırda atam hövsələdən çıxıb hirsləndi. Əlini yerə vura-vura and içdi ki, "İstəyirsən, qal, istəyirsən, get, mən qardaşımı borc altında qoymayacağam".

İki gün sonra Səadət xala gözləri yaşlı bizə gəldi. Ağlaya-ağlaya atama dedi:

– Mərdan, qardaşın dünən evə qayıtmayıb. Gedib işlədiyi yerdən xəbər tutdum, dedilər ki, bu gün Daşdəmir işdə olmayıb. Bəs bu kişi harda qalıb?

Atamın rəngi qaçdı. Dil-dodağını çeynəyə-çeynəyə cavab verdi:

– Səadət, adam yorğanına görə ayağını uzadar. Sən varyox başa düşmürsən, qurduğun toy məclisinə Daşdəmirin iki-üç aylıq məvacibi gedib. Yəqin ki, borc ilə başa gətirib. Onun başına bir iş gəlsə, gərək, mənim gözümə görünməyəsən.

Səadət xala barıt kimi açıldı.

– Mən də insanam, tay-tuşdan geri qalmaq istəmirəm.

Atam üzünü ondan çevirib cavab vermədi, tez paltarını geyinib qardaşını axtarmağa getdi. Üç gün bizim evdə qanqaralıq oldu. Atam ertəsi gün əmimdən məktub aldı: "Qardaş, mən o qanmaz arvadla bacarmadım. Çarəm kəsildi, başımı götürüb qaçdım. Can sənin, can Rəhim əmanəti. Borc aldığım adamlar sənin yanına gəlsə, de ki, Daşdəmir işləyib sizin borcunuzu göndərəcək, arxayın olsunlar".

Məktub Vladiqafqazdan yazılmışdı.

Yeni mənzilimiz

Biz tez-tez bir mənzildən başqa mənzilə köçürdük. Bu mənzillərin hamısından çox xoşuma gələni sonuncu dəfə köçdüyümüz, Vorontsov küçəsində olan Allahverdi bəy Yadigarovun idi. Bu Mirzəyevin bez fabrikinə bitişik üç mərtəbəli ev idi. Üçüncü qatda biz yaşayırdıq, ikincidə boyaqçılar. Bayır pəncərələrimiz və küçə eyvanımız Vorontsov küçəsinə baxırdı. Artırma sol tərəfdən burulub, böyük tut ağacları olan həyətə doğru uzanırdı. Vorontsov küçəsindən konka gedirdi. Sürücünün ağzına qədər miniklərlə dolu olan konkanın arıq və yağır atlarının bellərini qamçılaya-qamçılaya çığırması indi də qulaqlarımda səslənir.

Həyətin sağ tərəfində qırmızı kərpicdən tikilmiş bez fabrikinin uca divarı Kür çayının içinə qədər uzanıb gedirdi.

Kürdə balıqçılar hər gün qayıqlarını yavaş-yavaş üzüaşağı sürə-sürə top atırdılar. Bəzən də Kür çayı ilə taxta-şalban və başqa şeylər daşıyan böyük sallar ağır-ağır axıb gedirdi. Həyətə doğru uzanan artırmadan Kür daha aydın göründüyündən, mən hər gün orada durub, saatlarla çaya, balıqçılara və sallana-sallana axıb gedən sallara tamaşa etməkdən doymurdum. Aşağı mərtəbədə bir neçə kiçik, qaranlıq və rütubətli otaq vardı. Bu otaqlarda Əkbər, Rizvan və Qədirəli adlı qonşularımız yaşayırdılar. Əkbər əmi dalandar idi. Qədirəli podratçı usta Nəcəfin nəzarəti altında küçələrə daş döşəyir, Rizvan isə bez fabrikində fəhləlik edirdi. Əkbər əmi ilə Qədirəli Cənubi Azərbaycan kəndlilərindən idilər. Rizvan, anası Gilas nənə və arvadı Xədicə isə Tiflisin yaxınlığındakı Təklə kəndindən gəlmişdilər.

Dalandar Əkbər kişi əlli yaşını keçmiş, ortaboylu, arıq bir adam idi. Dar alnında sağ qaşının üstündən keçən dərin çapıq yeri var idi. O, həyət-bacanı, pilləkənləri süpürüb təmizlədikdən sonra artırmanın məhəccərinə söykənər, başını sağ əli içinə alaraq ətrafı qırışıqlarla örtülmüş xırda gözlərini Kür çayına dikib uzun-uzadı fikrə dalardı. O, nə düşünürdü, mən bilmirdim, lakin həmişə qəmli görünürdü. Məktəbdən sonra, həyətdə qonşu uşaqları ilə oynadığımız vaxt Əkbər əminin qaş-qabağı açılmırdı. Biz atılıb-düşdükcə, gülüb-danışdıqca, o da bir uşaq kimi sevinir, bəzən oyunlarda bizə başçılıq edirdi.

Əkbər əmi artırmaya söykənıb qəmli-qəmli düşünəndə Gilas nənə ona deyirdi:

– Ay Əkbər, sən Allah qaşqabağını sallama, nə olub, yeddi yetimlə bir dərədə qalmamısan ki! Qəmli adam görəndə ürəyim ağrıyır. Boş fikirlərdən bir şey çıxmaz.

Qədirəli ortaboylu bir oğlan idi. Qış-yay podratçının yanında işləyib, ayda on manata küçələrə daş daşıyır, köhnə səkiləri təmir edirdi. Bir az uzunsov üzü günəşdən yanıb mis rəngi almışdı.

Rizvanın da işi çox ağır idi. Bez fabrikindən ayda cəmi on iki manat alırdı. Qədirəli kimi Rizvan da işdən qayıdanda çox yorğun olurdu. Ehtiyac onları bir-birinə bağladığından bu üç qonşu bir ailə kimi yaşayırdı. Onların ağır vəziyyətdə yaşadıqları üz-gözlərindən, yamaqlı köhnə paltarlarından bəlli idi.

Gilas nənə altmışı keçmişdi, orta boylu arıq bir arvad idi. Subay qonşusu Qədirəlinin, Əkbərin qayğısını çəkir, hamı ilə şirin dillə, "qurban olum, başına dönüm"ilə danışır, hər kəsə əlindən gələn yaxşılığı etməyə çalışırdı. Səhərdən axşama qədər evdə əlləşir, xüsusən gəlini Xədicə başqalarına paltar yumağa gedəndə, evin və nəvələrinin bütün zəhməti onun üstünə düşərdi. Bu dindar qarı xəstələndiyi zamanlarda belə oruc, namazından qalmazdı. Məhərrəm ayında təkyələrə gedib İmam Hüseynə ağlamağı da unutmazdı.

Qədirəli Rizvanın uşaqlarını çox sevirdi. Tez-tez bir yaşlı qızını qucağına alıb artırmada, həyətdə oxşaya-oxşaya gəzdirərdi. Bir gün Gilas nənə ona dedi:

– Oğlum, vaxtın keçir, sən də evlən, oğul-uşaq atası ol!

Gilas nənənin bu sözləri Qədirəlinin dərdini təzələdi.

– Nənəcan, Rizvan gözümün qabağındadır. Beş baş külfəti necə saxladığını görürəm. Mən ayda məvacibimdən dörd manat qoca ata-anama göndərirəm. Özümə altı manat qalır. Bu pulla evlənib arvad-uşaq saxlamaq olar?!

Gilas nənə dərindən ah çəkib dərdli-dərdli dedi:

– Eh, oğlum, zəmanənin üzü qara olsun. Sizin kimi cavanları əl-qol açmağa qoymur.

Rizvanın ürək dostu Qədirəli idi. Onlar hər gün səhər tezdən işə gedib qaş qaralanda evə qayıdardılar. Yeməklərini aldıqdan sonra ya artırmada, ya da həyətdə oturub güzəranlarından danışardılar.

Bazar günü idi. Biz həyətdə oynayırdıq. Bir də gördük ki, Rizvan, Qədirəli Kür sahilinə endilər. Paltarlarını soyunub özlərini çaya atdılar. Biz dayanıb onların üzməyinə tamaşa etməyə başladıq. Qədirəli on arşın getməmiş qayıtdı. Rizvan isə qollarını geniş ata-ata, ayaqlarını suya çırpa-çırpa üzür, gah da arxası üstə çevrilib çayın üzərində uzanırdı. Rizvan o biri sahilə yaxınlaşdıqca bizdə sevinc və həyəcan artırdı. Nəhayət, sahilə çatdı. Budur, o, kiçik bir qaya başında durub Qədirəlini salamlayır, Qədirəli də ona əli ilə cavab verirdi.

Gilas nənənin bu işdən xəbəri yox idi. Uşaqlardan biri Gilas nənəni artırmada görüb sevinə-sevinə dedi:

– Gilas nənə, Rizvan üzə-üzə çayın o biri sahilinə çıxıb. Odur, bax.

Gilas nənə həyəcan içində həyətə enib birbaş Qədirəlinin yanına qaçdı. Biz də onun ardınca yüyürdük… Qədirəli paltarını geyinib Rizvanı gözləyirdi. Gilas nənə üzünü o biri sahilə tutub soruşdu:

– Hanı o tərs keçi?

Qədirəli gülə-gülə:

– Çayın o tayında oturub yorğunluğunu alır. Gilas nənə, bu qədər üzgüçü görmüşəm, Rizvan kimisini görməmişəm. Çox yaxşı üzür, sən narahat olma.

– A bala, necə narahat olmayım. Su ilə, od ilə zarafat olmaz. Ha deyirəm Kürün o biri qırağına üzmə, heç məhəl qoymur. Olmadı belə, oldu elə, onda necə olsun?! Bir də ki, ay oğul, fikrini üzməyə verincə, işinə verib usta olsun. Nə vaxtacan əlaltı qalacaq. Hələ cərimələr də bir-birinin üstündən gəlir.

– Gilas nənə, cərimə tək Rizvandan alınmır. Fəhlələrin hamısı o dərddədir. Bəs iş başında oturan ağalar nə ilə dolansınlar!

– Bilirəm, bilirəm, oğul, Rizvan mənə hamısını danışıb. Bu zəmanəni görüm tərsinə çevrilsin, biri acından ölür, biri toxundan, nə qədər ki, bu taxtı başına uçmuş padşah var, kasıb-kusubun üzü gülməyəcək, – bu sözləri deyib Gilas nənə nigaran halda soruşdu, – Qədirəli, bir bax, gör, gəlirmi?

– Gəlir, ana, gəlir, qorxma!

– Neyləyim, ana ürəyidir, xəyalıma min şey gəlir.

Bir az sonra Rizvan üzə-üzə gəlib çıxdı. Gilas nənə Qədirəlini məzəmmət etməyə başladı.

– Sənə deməmişəm, çayın o tayına getmə! Mənim sözümü daha saymırsan?

Rizvan cavab verməyib gülə-gülə paltarlarını geyinirdi. Rizvana gücü çatmadığından Gilas nənə Qədirəlini töhmətləməyə başladı.

– Sən necə yoldaşsan, onu o taya üzməyə niyə qoyursan?

Qədirəli cavab vermək istəyirdi ki, Rizvan yerindən qalxdı. Gilas nənəni birdən qucağına alıb çaya tərəf qaçdı. Nəvələri də gülə-gülə onun dalınca qaçdılar. Gılas nənə:

– Başına dönüm, Rizvan, bəsdir, yerə qoy, – deyə yalvarırdı.

Rizvan öz uşaqlarından çox anası ilə zarafat edərdi. Qoca arvadın başına gündə bir oyun açardı. Gilas nənə nəvələrinə:

– Bay sizə qurban olum, – deyəndə, Rizvan qəti səslə, – Onlar sənə qurban olsun, – deyərdi.

Bu sözə Gilas nənə qaşlarını çataraq etiraz edərdi:

– Elə demə, sən allah, onlara da qurban olum, sənə də.