Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр», sayfa 5

Мин Исхакыйның тел-өслүбен булганынча кабул итәм һәм аны шул килеш яратып укыйм. Ул гына да түгел, аның искерә төшкән телендәге, ихтимал, замандашларына чүп үлән шикелле тоелган кытыршылыклар миңа табигый кыр чәчәге сыман булып күренәләр. Лев Тостойның стилистик тайпылышларын, төгәлсезлекләрен дә бүгенге рус укучысы шулай норма итеп, әдәби алым сыманрак кабул кыла түгелме? Толстойны искә төшергәч, аның яшь язучыларга башта каләмнәрен «үз иркенә куярга», фикереңне кәгазьгә төшереп калырга, аннары гына, әйләнеп кайтып, телне чарлау юнәлешендә эшләргә киңәш итүен дә онытмыйк. Бөек Толстой фикерне беренче урынга куйган. Ә бит телен шомартырга аңа турылыклы хатыны да ярдәм иткән әле…

Менә шушында минем бер тәкъдимем бар. «Гаяз Исхакый теле» дигән сүзлек эшләргә кирәк. Моннан ярты гасыр диярлек элек Гаян Әмиров әфәнде Тукай теленең сүзлеген төзегән иде. Татар китапчылыгында хөкем сөргән кысынкылык аркасында ул аны бастырып чыгара алмады, өстәвенә төрле сәбәпләрдән Казанны ташлап ук китте. Аның кулъязмасының язмышын ачыклыйсы һәм, югалып-таралып бетмәгән булса, шуны нәшер итәсе иде. Әнә русларның «Пушкин теле сүзлеге» бар бит. Начармы-яхшымы, Салтыков-Щедрин сүзлеге дә бар дөньяда. Беләсегез килсә, соңгы елларда борадәр Стругацкий әсәрләренең ике томлы сүзлеге дә чыкты. Фантастика!

Ә бездә «Тукай теле сүзлеге»ннән соң, «Исхакый теле сүзлеге», «Ибраһимов теле сүзлеге» кебек белешмәләр чиратка бассын иде. Минемчә, гайрәтле, тешләгән җиреннән өзә торган егетләребез булганда, озакка сузмыйча гына ерып чыгарлык эш бу. Гүзәл эш! Әйдә, тагын көнләшсеннәр бездән ут күршеләребез!

«Исхакый энциклопедиясе» дә бик кирәк татарга. Шөкер, анысын эшләп бирердәй кешеләребез җитәрлек.

Менә без «Инкыйраз»ны тулысы белән (диярлек) уку бәхетенә ирештек (Мирас. 2003. № 2). Тулысы белән басылган әсәрне редакция «публицистик-фантастик повесть» дип атарга мәҗбүр булган. «Инкыйраз», әлбәттә, ялкынлы публицистика белән канатлы хыял кушылудан туган. Ләкин ул ниндидер бер гарип кушылгак, азман түгел, бәлки сәер бербөтен тәшкил итә торган бөтенләй яңа җанр үрнәге – бидгать хәсәни булып чыккан. Үз заманы өчен бигрәк тә… Башта автор егерменче гасыр башларында болгарларга йоккан һәм фәкать мөселманнарда гына була торган хәтәр авыруның ничек итеп тамыр җибәрүе турында ачынып сөйли, бер карасаң, нәкъ бүгенгене тасвир иткәндәй тоелган фактларны тезеп сала, аннары гасыр ахырына күчә… 1997 елда халык санын алган вакытта, болгарларның нибары 3800 кеше генә калганлыгы беленә. Әсәрнең төп каһарманы Җәгъфәр, мәшһүр «Печән базары»ннан үткәндә, андагы «көфер почмагы»нда төртмә телле болгар сәүдәгәрләре урынына, «ярым-йорты русча сөйләгән еврейләр белән руслар тавышы гына ишетелә». Монда Гаяз Исхакый бер-ике хата җибәргәнгә охшый: юк, еврейләр инде егерме беренченең башында ук русчаны ярым-йортылы гына сукаламыйлар, алар бу матур телне русның үзеннән яхшырак беләләр, аны ихлас яраталар, руслар өчен ана телләре буенча дәреслекләр язып бирәләр, русларның иң атаклы шагыйрьләре һәм романистлары да, артистлары һәм тележурналистлары да, математик һәм хирурглары да борынгы гыйбрани чыгышлы… Миллиардерларны әйткән дә юк инде! Хатаның икенчесенә килгәндә, мәшһүр авторыбыз егерменче гасыр ахырында Казан базарларында Кавказ һәм Урта Азия таҗирларының чамасыз ишәю ихтималын күз алдына да китермәгән. Хәер, нигә тырнак астыннан кер – Гаяз Исхакыйдан хата эзләп маташырга?! Гаяз Исхакыйның хатасы да гыйбрәтле була, аның төп фикерен – болгар халкының инкыйразын – тагы да калкурак итеп күрсәтә.

«Ике йөз елдан соң инкыйраз»ның тулы тексты басылып чыгу уңаеннан «Мирас» журналы редакциясенә рәхмәтебез дә, әзрәк үпкәбез дә бар. «Инкыйраз»ның текстында күп нокталар белән бирелгән упкын-лакуналар борчый. Бу урыннарны ачыграк күрсәтәсе, шәрехлисе иде. Ихтимал, алар барысы да цензор кулы кергәннән генә пәйда булмагандыр? Һәм, ниһаять, текстны матбугатка кем әзерләгән, ахырда бирелгән сүзлекчәне кем төзегән? (Академик Миркасыйм Госманов мәкаләсе белән чагыштыргач, сүзлекчәнең, нигездә, аңардан алынганлыгы күренә күренүен.) Игътибарлы укучыда бу сүзлекчәгә карата да кайбер сораулар туарга тиеш дип уйлыйм.

Бүген аермачык беләбез инде: Гаяз Исхакый татар әдәбиятының яртысы һәм саллырак яртысы булган икән. Мәрхүм Аяз Гыйләҗев бу сүзләргә (гадәтенчә, бераз арттырыбрак инде!): «Һәм шулай булып калыр да», – дип өстәмәс идеме икән?..

Безнең милли мәнфәгатьләребез, омтылышларыбыз һәм өметләребез һәммәсе дә Гаяз Исхакый дигән бөек затта чагылыш таба. Исхакый – безнең милли байрагыбыз ул. Ул байракны кулыбыздан төшермик, югарырак, югарырак күтәрик!

Әйе, ни гаҗәп: татар әдәбияты үскән, тулыланган саен, Гаяз Исхакый шәхесе дә олуглана бара, ераклашкан саен, аның күпкырлы иҗаты олылана бара, ә Совет чорында күкләргә чөеп макталган классикларыбыз әллә ничек кечерәйгән, карсакланган, тоныкланган һәм тыйнакланган төсле… Заманында мәктәп хрестоматияләренә кергән «Ныклы адымнар»га, «Агыйдел»ләргә, «Гайҗан бабай»ларга, «Онытылмас еллар»га, «Язгы җилләр»гә, «Мактаулы заман»нарга һәм күп кенә башка әсәрләргә без бүген яңа күзлектән карый башладык. Тәнкыйди күзлектән. Хәтта сөекле Такташыбызның да зәңгәр күзләре уңа төшкән, әле кичә генә куанып укыган «Тирән тамырлар»ыбыз да ул кадәр үк тирәнгә китмәгән икән ләбаса… Хәер, монысына без үзебез дә гаепле, чөнки ындыр артыннан, үкенечәдән ары китмичә, дөньядагы бөтен нәрсәне үз аршыныбыз белән генә үлчәп сөрсеп ятканбыз… Ә дөнья мәдәнияте үскән, яңа үрләрне яулаган, африкан әдипләр Нобель премияләре ала башлаганнар…

Исхакый океандагы бер континент булса, татар әдәбияты җәүһәрләре – аның тирәсендәге утраулардыр. Хәер, бу утраулар арасында төрлесе бар. Мәңгелек яз һәм мәңгелек бәйрәм утраулары бар. Шау чәчәкле бу утрауларда халык күп яши… Мин ул халыкны әсәрнең укучылары дип аңлыйм. Кайбер атауларда ярлы куышлар, салам башлы алачыклар гына күзгә чалына. Болары – уртакул әдипләребез исемен йөртә торган мескен җәзирәләр… Арада утрау дип атарлык та булмаган ялгыз кыялар һәм күбекле дулкыннар кочагында калган һәлакәтчел рифлар да бар. Ни гаҗәп: бу утраучыкларны, ягъни буш вә әһәмиятсез әсәрләрне, кайчак күренекле әдипләребез большевистик хакимият заказы буенча иҗат иткәнлеген күреп сызланасың.

Бүген язып азапланучылар буа буарлык, газапланып язучылар сирәк.

Әдәбият һәм фән күгендә ялтыраган, мәгълүм уңышлар да яулаган һәм, уңай җилләр исү сәбәпле, төрле дәрәҗәләргә ирешкән күп кенә галимнәребез һәм әдипләребез үзләреннән яктырак янган йолдызларны күрмәмешкә салыштылар, алай гына да түгел, ул йолдызларның яктысын томаларга тырыштылар. Алар, рәсми рәвештә билгеләнгән «җитәкчеләр», зәгыйфь йолдызлар янында гына якты күренәләр бит. Шуңа күрә алар, йолдыз дип әйтерлекләре бик чамалы булган вак шәхесләрне җыеп, үз тирәләрендә турылыклы «камарилья» тупладылар. Тел бистәләрен.

Мең авызлы һәм мең корсаклы бу куштан камарильядан тиз генә арына алмабыздыр әле. Шуңа күрә кайчагында үзбәкләрнең «Сөйләүче надан булса, тыңлаучы дана³ булсын» дигән мәкале белән күңел юатып торырга туры килә.

Совет чоры тәрбияләп үстергән һәм «кызыл профессор»ларның туры варислары булган төлкедәй хәйләкәр һәм куяндай куркак галимнәр буынына алмашка яңа формацияле шәхесләр килә. Сөрсегән советчыл фән бастионнарын шулар җимерергә тиеш. Мең куллы, мең башлы, мең битлекле һәм мең телле совет аждаһасын җиңәр өчен, тешләгән җиреннән өзә алучы фидакяр көрәшчеләр кирәк иде. Әйе, ОГПУ подвалларында җаннары кыелган, совет лагерьларында тузан булган яки горбәттә йөрергә мәҗбүр ителгән бөекләребезгә алмашка, төпле галим булу өстенә, арыслан йөрәкле шәхесләр кирәк иде, һәм менә алар бер-бер артлы пәйда була башладылар. Марсель Әхмәтҗанов белән Рифкать Әхмәтьяновлар… Әхмәдләр, Җәдидләр, яңартучылар килә.

Бүгенге Җәгъфәрләребезнең бөтенесен дә атап тормыйм, ләкин тагы берәүне искә алмыйча да кала алмыйм – анысының чын исеме дә Җәгъфәр булыр. Мин, иманыбызны ныгыту өчен, армый-талмый көрәшүче гап-гади Җәгъфәр хәзрәт Мөбарәкне күздә тотам. Белмәүчеләр булса, шунысын да әйтим инде: ул бит – Шәйхи ага Маннурның якын кардәше. Гаҗәп: алар тышкы кыяфәтләре белән дә, иҗаби үҗәтлекләре һәм гадел усаллыклары белән дә ике тамчы су кебек охшашлар сыман тоела миңа.

Мин югарыда санап күрсәткән асыл затларның холык-табигатьләре шулкадәр төрле! Әмма аларны пассионарий ясаган иҗаби, изге, максатчан үҗәтлек – бер үк Рушан йолдызны маяк итеп алулары бер кавемгә берләштерә. Бәлки, монда үҗәтлек сүзен кат-кат кабатлау бик үк килешми дә торгандыр, ләкин истә калырлык булсын дим, югыйсә йомшаграк итеп, уңайга сыйпаштырып та әйтә алган булыр идем… Көчле шәхесләр бишек җырына һәм бозау нәфасәтенә мохтаҗ түгел.

Без бүген күңел төпкелебездәге адәмилек, гуманлылык гафләт йокысына талган, ә яратылышыбыздан бирле шунда ук посып ятучы ерткычлык һәм вәхшилек дәррәү уянган бер бәдбәхет заманга килеп җиттек. Сәнгатькярнең иң Олы Максаты – шушы ерткычны тагын йоклатып һәм авызлыклап, гамьсез адәмне уятудадыр. Тагын йоклату дим. Нигәме? Чөнки ул ерткыч безнең каныбызда, геннарыбызда булганга, аны үтерү мөмкин дә түгел. Һәрхәлдә, хәзергә мөмкин түгел, бәлки, киләчәктә… Ә хәзергә без әнә шул ерткычыбыз белән, асылда, эчке иблисебез белән көрәшә белергә тиешбез. Ә бит Герберт Уэллс бу турыда безне йөз ел элек үк кисәтеп куйган иде! Аның мавыктыргыч «Күзгә күренмәс кеше»сен, марсианнарын, «Вакыт машинасы»н белмәгән кеше сирәк, ә менә «Крокет уйнаучы»сын кем хәтерли? Бу хикәядә кешенең кан тамырларында булган Иблис-ләгыйньнең уянуы һәм тантанасы тасвир ителә… Адәмдә ерткыч уяна… Нигә без шушы бөек фантастның «Доктор Моро утравы»нда хирургик операция юлы белән кыргый хайваннан ясалган «адәмнәр»е кебек яңадан вәхшилеккә, борынгы ерткычлыгыбызга кайтып барабыз?

Яшь Гаяз Исхакый «Крокет уйнаучы» әсәре белән таныш булмаган, әлбәттә, ләкин хронологик яктан карап, әдибебез Герберт Уэллсның беренче романнарын, шул исәптән Җир йөзендәге инсаниятнең гомуми инкыйразы тасвир ителгән «Вакыт машинасы»н, рус телендә укыган булыр дип уйлыйм. Мин хәтта Уэллсның иркә һәм зәгыйфь «элой»ларында Исхакыйның соңгы болгарларын күргәндәй булам, һәрхәлдә, элойлар да, болгарлар да күңелемдә бердәй сызлану тудыралар.

Киләчәктә, Исхакыйның тормыш сәхифәләре ныклап өйрәнелгәч, бәлки, мондый сорауларга да җавап табарбыз.

«Заманында Черек күл заказы буенча Исхакыйны сүгеп сәяси капитал туплап маташкан адәмнәр бүген ниләр майтарып ята икән? Теге «Мин исән чагында, Татарстанда Исхакыйга урын юк!» дип күкрәк төйгән түрә кебекләр… Мондый сорау күбәүләрдә туарга тиеш. Әлеге антиисхакыйчы бәндәләрнең куркыныч төшләр күреп саташуын, бастырылып, тиргә батып, йөрәкләре кагып уянуларын тели күңел. «Көн саен йокылары шулай тынычсыз булса иде, интексеннәр иде», – дип телисең эчтән генә… Ләкин юктыр шул. Ул бәндәләргә вөҗдан дигән нәрсә каян килсен? Вөҗдан булмагач, йокылары да тыныч, «пенсионнары» җиткелекле, абруйлы урамнарда (кайберләре Мәскәүдә) чын кирпеч йортларда яшиләр, һаман эреләнеп, күкрәк киереп йөри бирәләр… Озак яшәячәк алар. Чөнки махсус клиникаларда гади халыкның, Исхакый оныкларының төшенә дә кермәгән яңа американ дарулары белән дәваланалар, чит илгә чыгып операция ясаталар. Шунысына игътибар иткәнегез бардыр бит: авыл җирендә эшләгән «халык судьялары», пенсиягә чыгу белән, үзләрен белгән халыктан ераграк, һич югы, Казанга күчеп китү җаен карыйлар, Черек күл буе әһелләре күрше республикаларга китеп күздән җуелалар, өлкә комитеты секретарьлары Мәскәүгә барып оялый… Куркалар…

Ничектер бервакыт гәзиттә әлеге номенклатур зимагурның «Татарстаныма кайтып килер идем» дигән сүзләре күзгә чалынганы бар. Юк, брамат, «Татарстаным» дип әйтергә хакы булган кешенең Татарстанда Гаяз Исхакыйы булырга тиеш!

Әйе, кайчагында менә шуларны уйлыйсың да үзеңнең йокыларың кача, таң аттыра алмыйча интегәсең… Авырып-нитеп китсәң, «Тукай даруы» – аспирин кабасың инде. Күңелдә ризасызлык туа, фетнә туа…

Инкыйразга илтүче глобаль сәбәпләрдән иң хәтәре – рухи СПИД. Монысына каршы безнең кулда бердәнбер чара Иман һәм дини әхлак булыр. Исламда, Христианлыкта, Иудаизмда, Буддизмда рухи СПИДка каршы тору чаралары һәм ысуллары тәфсилләп каралган. Без олы диннәр тәкъдим иткән даруларны акыл белән, күләмен һәм чамасын белеп кенә кулланырга өйрәнергә тиешбез. «Чамасын белеп» дим, чөнки бүген без ул даруларны артыграк та куллангалый башладык, һәм җитәкче дин әһелләребез арасында чүп үләннәр, башбаштаклар да калкып чыкты. Томаналар, кызыл профессура урынына «кара профессура» килде…

Менә шушында бер хикмәтне искә төшерү урынлы сыман.

«Адәмнәрнең дүрт төре булыр. Белемлеләр һәм үзләренең белемле икәнлекләрен белүчеләр бар. Алардан сорашыгыз, белешегез! Белемле булсалар да, белемле икәнлекләрен белмәүчеләр бар. Алар онытучан, аларның исенә төшерегез! Белмәүчеләр, ләкин белмәгәнлекләрен белүчеләр бар. Алар җитәкләп баруга мохтаҗлар. Аларны өйрәтегез! Ниһаять, белмәүләре өстенә белмәгәнлекләрен дә аңламаучылар («җәһле мөрәккәб»ләр) бар. Алар томана. Алардан читләшегез!» (әл-Хәлил хикмәте.)

Югарыдагы хикмәтне Сократның «Мин үземнең берни белмәвемне беләм» дигән сүзләре белән чагыштыру һәм Борынгы Кытай галиме Лао-цзының «Иң яхшы белем – үзеңнең нәрсәдер белүеңне белмәү» дигән сүзләре белән янәшә кую да кызыклы.

Кызыгын кызык, әмма хәзерге вакытта җитәкче урыннарда эшләүчеләр арасында да, сәнгать һәм әдәбият өлкәсендә эш майтаручылар даирәсендә дә әл-Хәлил хикмәтендәге җәһле мөрәккәбләрнең гадәттән тыш күбәюе бер дә кызык түгел. Тәрәккыят өчен иң зур тормоз, киртә шулар инде. Һәм алардан арыну бик җиңел булмаячак, чын демократиягә ирешкәч тә, моңа дистә еллар китәчәк әле.

Ил-халык язмышы һәм, гомумән, киләчәгебез турында уйланганда, ирексездән бөек сатирик Салтыков-Щедринның «Бер шәһәрнең тарихы» исемле әсәре искә килеп төшә. Глупов шәһәренең соңгы градоначальнигы Угрюм-Бурчеев турындагы сәхифәләрне хәтерлисезме?

«Угрюм-Бурчеев:

– Килер… – диде.

Ләкин ул сүзен әйтеп тә өлгермәде, шунда ук шартлаган тавыш яңгырады, һәм тырыш прохвост күз ачып йомганчы юк булды, әйтерсең һавада эреп китте.

Тарих үзенең агышыннан тукталды».

(М. Е. Салтыков-Шедрин. Бер шәһәрнең тарихы. Х. Хәсән тәрҗемәсеннән.)

Яхшы, әйдәгез, бу сүзләрне алдан күрү дип түгел, кисәтү дип кенә кабул итик.

Мондый кисәтүләр әдәбиятта бик еш очрый. «Инкыйраз» да – шундый ачык кисәтүләрнең берсе.

Совет хакимияте елларында мәктәптә укыган бүгенге бичара пенсионерлар Максим Горькийның «Давыл хәбәрчесе турында җыр»ын хәтерлиләр булыр. Заманында аны татарчага күренекле тел остабыз Фатих Хөсни тәрҗемә иткән иде. Җырның авторы ялкынлы сүзләре белән халыкны көрәшкә күтәрелергә чакыра. Чамалыйсызмы икән, Максим Горький язган бу «җыр»ның базары төште бит хәзер. Һәм бүгенге лидерлар мондый инфляция белән бик теләп ризалашалар. Аларга төрле чуалышлар, болганышлар, кузгалышлар, кыям-фетнәләр, революцияләр кирәкми. Әйе, бүген Һади Такташның да гыйсъяни шигырьләре югары бәяләнми… Турысын әйтик: без барыбыз да халык фетнәсеннән куркабыз, чөнки фетнә берәүне дә аямаячак һәм беренче чиратта – ничәнче тапкыр! – милләтнең иң зыялы кешеләре, иң нәфис чәчәкләре харап булачак…

Әмма бүгенге Рәсәйдәге ертлач капитализм үзеннән-үзе генә адәми чырайлы капитализмга әйләнерме соң? Юк, әлбәттә. Бездәге капитализм вәхши генә түгел, ул – аңлы рәвештә җинаятьчел, ул ахырына кадәр криминаллашкан коммунистлар капитализмы. Мәшһүр Иван Ефремовның «Үгез мизгеле» («Час быка») дигән фантастик романын исегезгә төшерәм. Гаделлек көрәшсез генә килмәячәк. Ул шәһитләр сорый… Алда безне нинди көрәшләр көтә торгандыр – анысын әйтүе кыен. Күп сүзле митинглардан, урта гасырлардан калган зәгыйфь һәм ирреаль лозунглардан, ачлык тотулардан көчлерәк кораллар кирәк булмагае…

Максим Горький дигән идем. Безгә аның иҗатын «Ана» романы буенча өйрәттеләр. «Балачак», «Малайлыкта», «Минем университетларым» дигән әсәрләре дә шул Ленин бабай мактаган «Ана» романы күләгәсе астында кала иде. Ә бит Горькийның «Артамоновлар эше», «Окуров шәһәрчеге», «Матвей Кожемякинның тормышы», «Фома Гордеев» кебек әсәрләре русның да, татарның да бүгенге көнен көзгедәге кебек чагылдыралар, әйтерсең лә Рәсәй йөз ел гомерен мәгарәдә йоклап үткәргән дә бүген уянып чыккан һәм аның өзелеп торган болганчык тормышы дәвам итә… Әйләнә-тирәбездә тагын сәрхуш «Страсти-мордасти»лар, «Дөмбер карчык йортлары», «Баламишкин», «Дүдәк-дүдәк» көйләре… «Дума»да миллионерлар утырганда, урамда миллион ятим каңгырап йөри.

Горькийның актык сәгатьләре, соңгы фикерләре белән танышкач, мин аның тирән философ һәм чын пәйгамбәр булуына инанган идем. Яшьлегендә дә пәйгамбәр булган ул. Хәер, пәйгамбәрлек – тумыштан килгән сыйфат бит.

Мин Горькийның «Давыл хәбәрчесе» дигән нәсерен күздә тотам.

Ерак үткәннәрдән бер өн килеп ирешә безгә. Максим Горький Фатих Хөснинең мөлаем тавышы белән: «Көчлерәк дуласын давыл!..» – дип тәкрарлый. Беркавым уйланып торгач, аңа «Инкыйраз»да сурәтләнгән соңгы болгарлар – хәзрәти Җәгъфәр белән Сөембикә ханым да килеп кушылалар:

– Көчлерәк күкрәсен дау-давыл!

– Әйдәгез, даһи сөрәнчеләрдән калышмыйк! – диләр бүген Айдар Хәлимнәр, Фәүзия Бәйрәмовалар.

– Күкрәсен! Тын аҗагай булып кына калмасын инкыйлаб! Тымызык күл ул – кара инкыйраз! Аның сазлыгында кичәге кызыл авызлы сорыкортлар көне-төне зина уйный һәм милләтнең канын имә. Ник дилбегәне көзге үрдәк кебек симез пингвиннарга тоттырабыз? Алар безне очарга өйрәтмәячәк, ә без йолдызлар арасында кыяларга дип яратылган, нан сорап, мүкәләп йә сөйрәлеп йөрергә дип түгел!

– Көчлерәк күкрәсен дау-давыл! – ди безгә рухи яктан Казанда туган Максим Горький. Хәер, рухи яктан гына микән? Хәтерлисезме, үз-үзенә кул салган Алексей Пешковны яман үлемнән гади татар ямчысы коткарып кала бит.

«Крутой» капкорсакларның шәһәр читләрен баскан уенчыктай замок-коттеджларын күргәч, бүгенге ирәннәр янә:

– Көчлерәк күкрәсен дау-давыл! – дип сада⁴ сала.

 
Без сезне ишетәбез, Җәгъфәр туган.
Безнең кулда утлы корал түгел, ялкынлы Сүз генә.
«Иң әүвәле Сүз булган», – ди Изге Китап.
Без Сүзнең гайрәтенә ышанабыз.
Сөаль дә – сүз.
 

Без бүген сөальләр куябыз. Югыйсә иртәгә бездән сорау ала башлаячаклар.

БЕР СҮЗ ТАРИХЫННАН

Гап-гади бер татар сүзенең килеп чыгышы, аның җанлы телдә гадәттән тыш тиз үзләшеп һәм табигыйләшеп китүе, тамыр җәюе, хәтта өр-яңа үренте-тармаклар җибәрүе турында сөйләргә ниятем.

«Эшкәртү» сүзе ул. Без «тире-күн эшкәртү», «Беренчел йон эшкәртү фабрикасы», «туфрак эшкәртү кораллары» дип сөйлибез һәм язабыз, һәм бу сүзтезмәләр һәркемгә аңлаешлы. «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге» «эшкәртү» сүзенең төп биш мәгънәсен ачып бирә:

1) әзерләү процессында нинди дә булса төскә, тиешле формага кертү, әйбер итеп ясау;

2) чәчү, утырту өчен әзерләү (сөрү, тырмалау, культивацияләү);

3) киләчәктә куллана, файдалана алырлык хәлгә китерү, нәрсәне дә булса төгәлләү;

4) кемгә дә булса басым ясап, орышып-тәнкыйтьләп, берәр эшкә мәҗбүр итү;

5) кыйнау, тукмау.

Сүзнең һәр мәгънәсен һәм мәгънә төсмерләрен дәлилләү өчен китерелгән мисаллар Ш. Мөдәррис, К. Нәҗми, Р. Ишморат, Г. Әпсәләмов, М. Җәлил, Б. Рәхмәт кебек әдипләрдән алынган.

Телебездә менә шушылай актив кулланылышта йөргән «чеп-чи татарча» сүзнең әле пенсия яшенә дә җитмәгән булуына күбәүләр, бигрәк тә яшьләр ышанып бетми.

Ерактан башлыйк. Менә И. Гигановның 1804 елда Санкт-Петербургта басылган «Словарь российско-татарский» сүзлеге. Монда русча якта «обработка», «обработать», «переработать» кебек сүзләр теркәлмәгән. Шуңа күрә бу иң элгәрге һәм абруйлы сүзлектә «эш» тамырыннан ясалган «эшкәртү» сүзен, әлбәттә, таба алмаячакбыз.

Казан семинариясендә татар теле укытучысы булып эшләгән А.Троянский тарафыннан төзелеп, 1833–1835 елларда Казанда ике томда нәшер ителгән «Словарь татарского языка и некоторых употребительных в нём речений арабских и персидских» сүзлегенә мөрәҗәгать итик. Без анда «эшләтмәк», «эшләтмәклек», «эшләтү», «эшлә», «эшләнмәк» сүзләрен генә табабыз. Ягъни А.Троянский сүзлеге «эшкәртү» дигән сүзне, гомумән, белми әле.

Каюм Насыйриның 1904 елда Казанда басылган (беренче басмасы 1892 елда чыга) «Полный русско-татарский словарь, с дополнениями из иностранных слов, употребляемых в русском языке как научные термина» сүзлегендә «обработанный – мәгъмүр, абад (җир)», «обрабатывать – иген икмәк, ашламак» сүзләре теркәлгән. Күрәбез: К. Насыйри бүгенге «эшкәртү» сүзенең мәгънәсен гарәп-фарсы сүзләре белән аңлатырга мәҗбүр булган.

Үзебезнең чорга якынрак торган чыганакны актарыйк. Менә С.Рахманкулов һәм Г. Кәрам төзегән «Русча-татарча мөкәммәл сүзлек» (1921). Бу сүзлектә «обработка – эшләү, эшләнү, игү; Обрабатывать, обработать – эшләмәк, эшләп эшкә кертмәк, зирагать итмәк (соңгысы игенчелеккә кагыла), обрабатывать землю – иген икмәк, обрабатываться – эшләнмәк» дип бирелә.

Игътибар итик: бу сүзлек беренче тапкыр буларак «эшкә кертү (кертмәк)» сүзен тәкъдим итә һәм, гомумән, ул үз элгәрләреннән бер баскыч югары тора торган белешмә санала.

ХХ гасыр башларында русча фән һәм техника терминологиясе инде камилләшкән, әйтик, «обработка» сүзенең бүгенге төп мәгънәләре дә ныклап урнашып, карарлашып өлгергән була. Татарча терминология исә яралгы хәлендә генә булып, терминнар, гадәттә, гарәби, фарси яки интернациональ алынмалар рәвешендә яшәп килә. Ул вакытларда татар теленең ни дәрәҗәдә ирексезләнгән, чүпләнгән булуы тел белеме һәм логика терминнарында аеруча ачык чагыла.

20 нче елларда татар телен гамәлгә кую бурычы алга сөрелеп, күп санлы киңәшмә-конференцияләр уздырыла, тиешле карарлар кабул ителә, татарча мәктәп дәреслекләре, төрле фән өлкәләренә караган русча-татарча терминологик сүзлекләр, инструкцияләр типография ысулы белән дә, гектографта да бастырып чыгарыла һәм таратыла.

Әлеге «обработка», «переработка» төшенчәләрен татарчага тәрҗемә итү мәсьәләсе бу елларда ничегрәк тора соң? Алга китеш, тәрәккыят бармы?

Кулыбызда «Новый русско-татарский словарь» (коллектив төзегән, «Яңа китап» нәшрият кооперативы басмасы, 1929). Монда «обрабатывать, обработать» фигыльләреннән башка, «обрабатывающая промышленность» термины да теркәлгән. Беренчеләре «эшләп чыгару», «рәтләп эшләү», «эшләп эшкә кертү» дип тәрҗемә кылына, техник термин исә «эшләп чыгару сәнәгате» дип бирелә, ягъни без монда төшенчәне саф татарчага тәрҗемә итәргә омтылыш күрәбез. Ләкин төшенчә үзенең татарча тәңгәлен әле һаман таба алмый, аның татарчасы бик якынча мәгънәгә генә ия, һәм ул фәнни-техник әдәбиятта куллану өчен яраксыз. Әлбәттә, шул чордагы популяр мәкаләләрне һәм вак брошюраларны бусы да канәгатьләндергән.

Г. Алпаровның «Татар теленең имля сүзлеге» (Казан, 1927) «эш» тамыры кергән байтак кына сүзләрне туплаган. Без биредә «эшче-крәстиән», «эшчән», «эшхәб» (ягъни эшче хәбәрче – рабкор), «эшсезлек», «эшфак» (эшчеләр факультеты – рабфак) һ. б. сүзләрне табабыз. Ләкин күренекле тел галименә «эшкәртү» сүзе мәгълүм түгел, чөнки ул сүз «дөньяга килмәгән, тумаган» әле.

Яки менә 1931 елны икенче басма булып чыккан «Татарча-урысча сүзлек» (төзүчеләре проф. М. Корбангалиев, Р. Газизов, И. Кулиев; беренче басмасы 1927 елда нәшер ителә). Сүзлекнең фәнни яктан эшләнеше, әлбәттә, күпкә яхшырак, һәм ул шул чорның лексикасын тулы чагылдыра. Сүзлектә «эшләп чыгару – производство», «эшләп чыгарыш – производительность», «җир эшләү – обрабатывать землю» терминнары теркәлгән.

«Җир эшләү». Бусы инде җыйнаклык ягыннан термин булып җитешкән дә кебек. Ләкин «эшләү» сүзе, артык киң һәм күп мәгънәле булганга, терминология ихтыяҗын канәгатьләндерә алмый, чөнки «термин» сүзе үзе үк мәгънәне чикләүне күздә тота.

Алга таба. 1938 елда Татгосиздат тарафыннан чыгарылган русча-татарча сүзлеккә күз салыйк. (Мәгълүм булганча, ул елны татар язуы әле рус графикасына күчмәгән була.) Сүзлекне телчеләрдән Г. Нугайбәк («О» хәрефенә башланган сүзләрне ул туплаган) «обрабатывать, обработать» сүзен татарча «эшкә кертү (эшкәртү), эшләп чыгару, җиренә җиткереп эшләү» дип тәкъдим итә. «Перерабатывать, переработать» фигылен карасак, шул ук төзүченең бу сүзне татарчага «эшкәртү» дип тәкъдим иткәнлеген күрәбез.

Шушы ук сүзлек ике елдан соң, беркадәр төзәтелеп һәм кириллицага күчерелеп, икенче тапкыр дөнья күрә. Әлеге сүзләр нәкъ беренче басмадагыча калганнар, ягъни «эшкәртү» сүзе әле һаман тулы хокукка ия булып җитмичә, төзүчеләр һәм редакторлар нидәндер уңайсызланган, шикләнгән сыманрак, җәя эченә яшереп бирелә.

Әмма шушы ук чорга караган терминологик сүзлек алай консерватив түгел. 1939 елда дөнья күргән «Русча-татарча авыл хуҗалыгы терминнары сүзлеге» «эшкәртү» сүзен тулысынча таный: «обработка – эшкәртү; обработка глубокая – тирән эшкәртү; җирне тирән итеп сөрү; обработка мелкая – сай эшкәртү; обработка поверхностная – өстән эшкәртү; обработка предпосевная – чәчү алдыннан эшкәртү». «Переработка» сүзе исә монда «яңадан эшкәртү» дип бирелә. Сүзлектә «переработка молока – сөтне эшкәртү (сөттән сыр, май, простокваша һ. б. эшләп чыгару)». Бусы да бер адым алга китеш.

«Политик-экономик терминнар» сүзлеге (Татгосиздат, 1941) «обрабатывающая промышленность – эшкәртү промышленносте» терминын канунлаштыра.

Моннан соң нәшер ителгән татарча-русча һәм русча-татарча сүзлекләр, шул исәптән терминологик сүзлекләр дә, «эшкәртү», «эшкәртелү» һ. б. кебек сүзләрне теркәргә онытмыйлар. «Эшкәртү» сүзе кергән кушма терминнарга, әйтик, «Русча-татарча авыл хуҗалыгы терминнары сүзлеге» (Татарстан китап нәшрияты, 1971) аеруча бай.

Мәгълүм булганча, бездә орфография сүзлекләре сирәк чыгарыла. Кириллицага күчкәч, мәсәлән, 1941 елда бик ашыгыч төстә (төзүчеләрдән берсенең сөйләвенә караганда, аны төзергә өч-дүрт көн биргәннәр) «Татар теленең орфографик сүзлеге» басыла, беркадәр үзгәрешләр кертелеп, шул ук исем белән ул 1948 елда кабат нәшер ителә. Бу сүзлекләр «эшкәртү» сүзен әдәби телгә кертергә җөрьәт итмәгәннәр. Хәлбуки ул елларда инде вакытлы матбугатта, китап-брошюраларда һәм радиода «эшкәртү» сүзе тәмам үзләшеп җиткән була. Бу сүзнең Муса Җәлил тарафыннан нәкъ менә «кулъязманы әдәби (!) яктан эшкәртү» мәгънәсендә кулланылган булуын искә төшерик. «Эшкәртү» сүзе татар теленең орфографик сүзлегенә беренче тапкыр 1983 елда гына теркәлә. Без анда «эшкәртелүчәнлек», «эшкәртелеш» сүзләрен дә таба алабыз.

Тел һәм борынгы әдәбият белгече Ф.Фасеевның «Татар телендә терминология» дигән китабында (Татарстан китап нәшрияты, 1969) «эшкәртү» терминының «тартылма» сүз булып, «эшкә кертү – эшкәртү» әверелеше нәтиҗәсендә барлыкка килүе һәм бу алымның терминологиядә аңлы рәвештә файдаланылуы әйтеп кителә. Дөрес, өлкән яшьтәге белгечләрдән ишетүемчә, «эшкәртү» сүзен телгә кертеп җибәрү мәсьәләсе 30 нчы елларның икенче яртысында, редакцион киңәшмә утырышында, чыннан да, аңлы рәвештә, фикер алышу юлы белән хәл ителгән. Моны беренче булып кем тәкъдим иткәндер – бусы, гадәттәгечә, билгесез булып кала. Ләкин минем фикеремчә, бу термин беренче чиратта авыл хуҗалыгы буенча китап-брошюраларда һәм мәкаләләрдә кулланыла башлаган булыр. Чөнки беренче ихтыяҗ шул өлкәдә («туфрак-җир эшкәртү») булган. Ихтимал, шул ук вакытта бу сүз мәшһүр Казан күнчеләре турында язучылар күңеленә хуш килгәндер («тире-күн эшкәртү»). Һәрхәлдә, төгәл мәгънәле терминның таралып, табигыйләшеп китүенә аңа булган ихтыяҗ ярдәм иткән.

Мондый ихтыяҗ башка төрки телләрдә дә булган, әлбәттә. Мин шушы чорга караган кыргызча-русча, русча-казахча, казахча-русча, русча-каракалпакча, русча-карачай-балкарча сүзлекләрне күздән үткәрдем, кырым татар теле, себер татар теле сүзлекләре дә, татар теленең диалектологик сүзлекләре дә игътибардан читтә калмады. Нәтиҗәдә мин бу елларда төрки телләрдә «обработка» терминының төгәл эквиваленты әле табылмаган булуына ышандым.

«Русча-төрекчә сүзлек»тә (Мәскәү, 1972) «обработка» термины, нигездә, «ишләмә», «ишләм» сүзләре аша бирелә. Төрек телендә бу сүзләрнең «возделывание», «вспашка» мәгънәләренә дә ия булуын «Төрекчә-русча сүзлек»тән күрәбез (Мәскәү, 1977).

Җыеп кына әйткәндә, без төрки телләрнең күпчелегендә татар теле калыбында ясалган «эшкәртү» сүзен тапмыйбыз.

Кем әйтмешли, ут күршебез башкорт телендә хәлләр ничек торган соң? Тугандаш башкорт теле татарча әзер терминны, ягъни «эшкәртү» сүзен тулаем кабул иткән дә куйган.

1954 елгы «Русча-башкортча сүзлек»тә үк инде «обработать» сүзе «эшкә иңдерү, эшкәртү, эшләү» дип тәкъдим ителә. Ләкин әле «обработать землю – җирне эшләү». 1958 елгы «Башкортча-русча сүзлек» исә «эшкәртү» терминының тәмам үзләшеп җиткәнлеген күрсәтә. Биредә без «экспедиция материалларын эшкәртү», «җирне эшкәртү» (эшләү түгел!) кебек сүзләрне очратабыз. Шул рәвешле, татар телендә туган ясалма сүз башкорт теле өчен дә үз булып китә. Бу очракта, билгеле, Башкортстанда татарларның күп булуы, татарча гәзитләр чыгып килүе зур йогынты ясаган дип уйларга мөмкин. Хәер, ут күршеләрнең шулай «лөгать алмашып» яшәве гаҗәпмени?

Менә без бер сүзнең бөтен тарихын, аның кызыклы биографиясен күздән кичердек. Бик гыйбрәтле тарих бу! Ул әдәби телгә катнашы булган һәрберебезне теге яки бу термин-төшенчәнең тәңгәлен беренче нәүбәттә ана теле хәзинәсеннән эзләргә, ана теле мөмкинлекләрен һәм чараларын эшкә җигәргә өйрәтә, шуңа өнди, моның нәтиҗәле алымнарын күрсәтә. Бу исә соңгы вакытларда кирәксә-кирәкмәсә дә гарәп, фарсы һәм төрек сүзләрен кыстырып үтә патроиот-ватанчы булып кыланган авторлар өчен дә, яңа төшенчәне белдергән сүзне, аны-моны уйлап тормастан, рус һәм Европа телләреннән күчереп кенә куючылар өчен дә файдалы булыр дип уйлыйм.

Сүземне шушында түгәрәкләп, нокта куярга да мөмкин булыр иде. Ләкин… Әйе, тагын бернәрсә турында әйтмичә ярамастыр. 1991 елда без Гаяз Исхакый әсәрләрен уку бәхетенә ирештек. Аның «Зиндан» исемле җыентыгы – сайланма проза һәм сәхнә әсәрләре басылып чыкты. Укучыларның хәтеренә төшерәм: Исхакыйны, Казан зинданыннан чыгарып, туган авылы Яуширмәгә озаталар. Авылына кайтып төшкәч, Гаяз янына бәләкәй кызын алып чыгалар. Гаяз моннан өч-дүрт ай гына элек хатыны белән аерылышкан була. Нарасый, бер дә ятсынмыйча, әтисе кулына килгәч, җыелган карчык-корчык: «Әй бала, атасын таный! Алла эшкәртә, әнисе генә бик кызганыч шул!..» – диешергә тотына.

«Алла эшкәртә» дигән сүзләргә игътибар итегез. Гаяз Исхакыйның «Зиндан» хикәясе, әдипнең үз кулы белән төзегән библиографиясеннән күренгәнчә, 1906 елда Чистайда, хәбесханәдә язылган. Ни дигән сүз була соң инде бу? «Эшкәртү» сүзе татар телендә 1906 елда ук гамәлдә йөргәнме әллә? Ул чагында без телгә алган сүзлек һәм белешмәләр сукыр һәм чукрак булып чыгамы?

Кызганычка каршы, әдипнең бу мәҗмугасында ялгыш киткән. Төп нөсхәдә, һичшиксез, «алла әшкәртә» дип язылган булырга тиеш. Әшкәртә, ягъни зиһененә ачыклык кертә, «әшкарә итә». Монда машинистка хата җибәргәнме, әллә төзүче яки нәшрият хезмәткәрләре гөнаһлымы – боларын тәгаенләп тормыйк. Ләкин китапны чыгару өчен, җаваплы кешеләр татар теле этимологиясеннән азмы-күпме хәбәрдар булган булсалар яисә, һич югында, «алла эшкәртә» дигән сүзләрнең дорфалыгы, урынсызлыгы, мәгънәсезлеге колакларын сагайткан булса, мондый анахронизмга юл куелмыйча калыр иде.