Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр», sayfa 7
Ләкин һәр әдипнең үз «Моабит дәфтәре» булырга тиеш.
Дөрес, Моабит курсы үткән һәркемгә һәйкәл куймыйлар. Югыйсә бүгенге бурзай каләм осталары «Моабит дәфтәр»ләрен кочагы белән сатып кына алырлар иде.
Тукайныкы кебек үк булмаса да, һәркемнең үз шүрәлесе булырга тиеш. Скептик шүрәле. Ул синең тормозың һәм шәхси тәнкыйтьчең, таләпчән цензорың. Кайчак ул синең якын киңәшчең дә… Кәефе килгәндә, ул синең каләмеңне очлап бирә… Ачуы килгәндә, язганыңны ботарлап атарга йә яндырырга куша… Вөҗдан газабы – Шүрәлеңнең эше. Шүрәлең сине «адәмчеккенәм» дип йөртерлек гади бул…
«Кесәңдә акча булсынга дип язмаска кирәк, – ди Шүрәле. – Югыйсә син кәсепче булып, Фатих Хөсниегез әйткән «су өстендәге күбек» булып калачаксың… Сыра кружкасындагы күбек… Буш куык…»
«Галимҗанны да, Хемингуэйны да өйрән, ләкин барыбер үзеңчә яз! Беркайчан да көчәнмә, күңелең ни тели, шуны яз! Фәкать шулвакытта гына яхшы әсәр чыгарга мөмкин», – дигән иде өлкәнебез Гомәр Бәширов.
«Сүнмәс утлар балкышы» язучыга сыйфат планкасын һәм шул ук вакытта белем багажын күтәрергә боера.
Бездә Андерсен исемендәге «грамота» ияләре бар барын. Беләсе иде, татар язучылары арасында Андерсенның «Тәрҗемәи хәл»ен, «Минем тормышым әкияте» дигән әсәрләрен укып йөрәген яралаган әдипләр ничәү генә икән? Ә бит аларны укыгач, бөек әдипнең «Сандугач», «Су кызы», «Чыршыкай» кебек әкиятләрен кальбең белән дә аңлый башлыйсың… Элегрәк «аңладым» дип, алданган үз кальбеңне дә аңлыйсың. Элек язганнарыңа үкенсәң дә гаҗәп түгел.
«Адым-адым юл үтелер» дигән борынгылар. Атлыйк, көн саен бер адым булса да алга китик. Шуннан башка тәрәккыят мөмкин түгел. Инкыйлаби үзгәрешләрне һәм мутацион шартлауларны да шундый әкертен, салмак тәрәккыят әзерли.
Морза чыгышлы Әмирхан Еникиләр, тумыштан затлы Гомәр Бәшировлар киткәч, татар дөньясы рухи аристократларсыз – рульсез калды. Әдәбият көймәбез җилкәнсез… Боргалак җил һәм түбән таба агым иркендә без хәзер. Бөтендөнья туфан дулкыны басса нишләрбез?
«Нишләп җилкәнсез булыйк?» – диючеләр табылмый калмас. «Безнең әдәбиятта милләтпәрвәрлек ничек көчле хәзер!» – диярләр. Ничәмә әдәбият белгече җиң сызганып эшли диярләр.
Ә бит Сталинны һәм урыс колонизаторларын сүгү белән генә җилкән киерелми. Милләтпәрвәрлек тә, хәттин ашса, башкорттагы кебек, буш шапырынуга, көнчелеккә йә төкеренүгә әйләнеп кала.
Җилкәнсезлек харап итә безне. Сыңарлы милләтпәрвәрчелек җилкәне чыпта җилкән кебек чыдамсыз ул. Бөтендөнья мәйданына чыгу өчен, безгә инсанпәрвәрлек җилкәне дә корырга кирәк, аны сәясәт үзгәргән саен ямыйсы булмый. Безгә хыялый Александр Гринның «ал җилкәннәр»е кирәк, очыйк дисәк, Ак барсның ак канатлары кирәк.
Зыялы, нәзберек әдәбият, интеллектуаль драматургия һәм җанлы телетапшырулар кирәк безгә.
Бераз катнашым бар дип уйлаганга, татар әдәбиятының үги баласы булган фантастика жанры турында бер-ике сүз әйтсәм артык булмас.
Гадел Кутуйның «Совет әдәбияты» журналында сугыш елларында басылган «Рөстәм маҗаралары», әлбәттә, чын фантастика жанрына карамый. Ул фэнтезига тартым. Асылда, Рөстәм – бүген дөнья шаулаткан әкияти Гарри Поттерның элгәре (ихтимал, Рөстәмнең башка элгәрләре дә бардыр, бәхәсләшмим).
«Рөстәм маҗаралары» – тәмамланмаган әсәр. Дөресен әйтсәк, ул языла гына башлаган һәм… язылып та беткән дияргә мөмкин. Чөнки абага чәчәге кабып күзгә күренмәскә әйләнгән батыр Рөстәмне автор алга таба нишләтергә белмәс иде, совет чынбарлыгы аның хыялый каләменә богау салыр иде. Әйтик, «Хоттабыч карт»тагы Вова маҗаралары да узган гасырның 40 нчы елларында мөмкин түгел иде әле. Гомумән, совет әдәбиятында фәнни-популяр мәкаләгә тартым беллетристика гына чәчәк атты. Беренче совет фантастларыннан Александр Беляев юкка гына: «Мине электр лампочкасы турында фантастик әсәр язарга мәҗбүр итәләр», – дип зарланмагандыр.
Шулай да мин, әгәр «Казан утлары»на бүген «Рөстәм маҗаралары» тәкъдим ителсә, аның басылып чыгу ихтималы «ике сарылы» дип уйлыйм.
Гасырлар буе җирдә мүкәләп йөрергә мәҗбүр ителгән татар фантастиканы өнәми микән әллә дисең? Ул, түше белән шуышкан җирне генә күреп, югарыда йолдызлар җемелдәгәнен дә белми микән әллә? Мин моңа ышанмыйм. «Җөмҗөмә солтан»нарны, «Кисекбаш»ларны, «Мең дә бер сәхәр»ләрне биргән хыял ияләребез булган безнең.
Бүген фантастика жанры үсмәгән әдәбият тулы канлы була алмый. Әйе, кибет киштәләрен бихисап фантастик әсәрләр тутырды. Ныклабрак карасаң, алар бер-берсен кабатлыйлар, күбесе – ияреп язылган тәкълиди әйберләр. Реалистик әдәбияттан бушаган вакуумны шулар тутыра бугай.
Хәер, реалистик әдәбият киштәләрендәге макулатураның да исәбенә чыгышлы түгел.
Фантастлардан берәү: «Әгәр сиңа сызыклы кәгазь тоттырсалар, сызыгына аркылы яз!» – дип киңәш иткән иде. Фантастларны менә шушы кыю фикер өчен генә дә ихтирам итү тиеш.
Ярар. «Казан утлары» журналына әйләнеп кайттык.
Журналның тиражы 100 мең данәдән ашып киткән уңышлы еллар да булган. Ә хәзер ул нибары 6–7 мең данә тираж белән чыгып килә. Артка китешнең сәбәбен журналда басыла торган әйберләрнең сыйфатыннан гына эзләү, әлбәттә, дөрес булмас. Үзәктә чыга торган русча әдәби журналларның да тиражы шул нисбәттәрәк азайды. Рәсәйдәге башка халыкларда да эш шулайрак тора. Монда тормыш-көнкүрешкә телевизион тапшыруларның тыелгысыз үтеп керүе зур роль уйный. Яманаты чыккан телесериаллар, хатын-кызларыбыз, бөтен эшләрен калдырып, телеэкранга багынып утыра торган «сабын опералары»… Уртакул әдәбият хәтта болары белән дә ярыша алмый. Үкерепләр еласаң да булмый.
Янә китереп, Интернет – бөтендөнья гайбәт челтәре… Ләкин безгә барыбер шул челтәргә тоташырга туры киләчәк, чөнки акыл ияләре: «ХХI гасырда кешелек дөньясы тормышындагы революцион үзгәрешләр Интернет белән баглы булачак», – диләр.
Димәк, укучыбызны саклап калыйк дисәк, сыйфат планкасын нык күтәрергә туры киләчәк. Әдәбият артыннан театр да, журналистика да, телевидение дә күтәрелер иде.
Менә «Сүнмәс утлар балкышы»нда әдәби планканы югары күтәреп бик дөрес эшләгәннәр. Хәзер исә, журналның агымдагы саннарын оештырганда да, планка шул югары кимәлендә торсын иде. Шул чагында… Шул чагындамы?! Әгәр сыйфат планкасы ун дәрәҗәгә күтәрелә калса, журнал редакторының дошманнары ун тапкыр ишәер дип бәхәсләшә алам.
«Әдәбият тапкырлау җәдвәле түгел, анда ике икең беркайчан да дүрт була алмый. Әдәбиятта бергә берне кушсаң, ике килеп чыкмый, зуп-зур берлек пәйда була» (Шүрәле).
«Татар поэзиясе антологиясе»нең соңгы басмасы ике томлы булып чыккан иде. Ләкин, абсолют зәвык бизмәненә салып үлчәсәң, чын поэзиябез барыбер бер томнан артмый. Зурдан кубып әйтсәк, гел җырлап, гел шигырь белән генә сөйләшә-аңлаша торган хыялый халыкның да поэзиясе сыңар томга сыеп бетәргә тиеш. «Лучше меньше, да лучше», – дигән Владимир Ульянов (Ленин). В. И. Ленин теленең фразеологик сүзлегеннән бу гыйбарәнең ничек тәрҗемә ителгәнен карадым: «Аз булса да, яхшы булсын». Белешмә-сүзлектә вариантлары да бирелгән: «Бер булсын, бәрәкәтле булсын; ике булганчы, бер булсын да берәгәйле булсын». Иллә-мәгәр дөрес сүзләр.
Кыскасы, бу очракта чиктән тыш оптимист буларак, «Татар поэзиясе антологиясе»нең өченче басмасы өч том түгел, фәкать бер томлы гына булып чыгар дип өмет итәм мин. Олы юлда, атлаган саен, маяк кадамыйлар. Олы юл буена чакрым баганалары гына куела. Шәхесләрен атау өчен бер сүз җиткән Тукай – Такташ – Туфан – Хәкимнәрнең вәзенле авазы бер баганадан икенчесенә ишетелерлек булса, шәт, адашмабыз.
Мөдәррис Әгъләм шигырь сөюче каршына баһадир егет булып килеп баса. Аның шигырьләрен укыганда, ләззәтле пакьләнү тойгысы кичерәсең. Намаз укучылар тойгысы дип әйтимме? Заманында Аристотель бу халәтне катарсис дип атаган. Гомумән, чын шигырь кешегә эчке, рухи тәһарәт шикелле тәэсир итә дияр идем. Тукай әйткән әйтүен: «Ни сәбәптән җир йөзендә тәнгә – мунча, җанга – юк», – дигән. Белмәгән шагыйрь: баксаң, аның шушы сүзләре үк адәмнәрнең җанын пакьли бит. Ихластан булса, тәүбә дә пакьләндерә безне… «Әллүки», «Карурман» кебек җырлар да. Һәр гүзәллек шулай. Ә сабыйларның таң чыгыдай саф күз яше?
Бер томлык антологиягә лаек кандидат булган шагыйрьләрне атап тормыйм. Чөнки шигырь бәйгесендә гадел өлешсез калучылары да бар… Гомеренә бер, ләкин берәгәйле шигырь язган кеше дә шагыйрь ич. Их, шуныкы кебек бер шигырь язсаң иде дисең.
«Шагыйрьнең тормышы вафатыннан соң башлана».
Әгәр олы юлдагы әдәби маякларыбызга исем кушасы булса, мин түбәндәгеләрне тәкъдим итәр идем. «Туган тел». «Инкыйраз». «Алмачуар». «Тапшырылмаган хатлар». «Урман кызы». «Мокамай». «Туган ягым – яшел бишек». «Җәяүле кеше сукмагы». «Рәшә». «Өч аршын җир»… Болары әле – ун-унбер чакрымлык тарихыбыз маяклары гына. Һәр чакрымыбызга лаек исемнәребез булганга горурланмый мөмкин түгел.
Чөнки татар әдәбияты үсмер әдәбият, кәрлә әдәбият түгел.
«Сүнмәс утлар балкышы»нда ике генә битлек «Белешмә бүлек»тәге коры мәгълүмат та укучыны уйланырга мәҗбүр итә. Кайбер елларны карыйсың да журнал редакторларының бик еш алмашынганын күрәсең, сәбәбен беләсе килә. Арада журналны озак кына җитәкләүчеләр бар, ә кайберләре берәр санга гына кул куйган… «Казан утлары»ның хәзерге мөхәррире Равил Фәйзуллин иң озын гомерлесе икән. Абсолют рекорд иясе буларак, ул Гиннесс китабына керергә лаек, алга таба да эше уңгыры. Ул – «менә дигән» шагыйрь генә түгел, җәмәгать эшлеклесе дә (Тукай, мактаныбрак, үзен «общественный деятель» дип тә атый, ул заманнарда әле «җәмәгать эшлеклесе» дигән сүз тумаган була).
Китап безнең күбебез өчен яңа фотоиллюстрацияләргә бай булуы белән аерылып тора. Редакциянең фотоархивы булу – үзе бер казаныш. Китапта сурәтләр бизәү максаты белән генә бирелмәгән, әйтик, фотосәхифәләр ышанычлы тарихи мәгълүмат чыганагы булып та хезмәт итәләр.
Әдипләребезнең рәсемнәренә карагыз. Елмаюлы йөзләр. Нинди яшьләр, нинди чибәрләр… Аларның кайберсенә картлыкны күрү насыйп та булмаган… Ә менә болары – төрмә фотолары. Тетрәндергеч фас һәм профиль.
Ә монысы – төрмәнең үзе, казанлыларга бик билгеле пересылка (озату зинданы, мәхбүсләрнең мәнзиле). Гүзәл кремлебезнең ак диварлары астында ук урнашкан баструк – бәләкәйрәк кальга, замок.
Солдат Емельян Пугачёвны, япь-яшь студент Володя Ульяновны хәтерләгән бу бинаны мин түбә-түшәмнәре бүселеп, реконструкцияләнеп яткан хәлендә дә күрдем. Аннары пересылкадан яман авырулы кешеләрне мәңгелеккә озата торган онкология хастаханәсе – «рак корпусы» ясадылар. Аның борынгы мосафирханә (кәрвансарай) кебек шәкеле дә, шакмаклы ишегалды да, тимер капкасы да «исән» калды…
80 нче еллар ахырында, 9 нчы май көнне, мин бирегә авыру туганымның хәлен белешергә дип килгән идем.
Кырыс дежур ханым килүчеләрнең пакетларын бушатып ук тикшерә башлады шикелле. Мин, бәладән башаяк дип, акрын-акрын гына чыгып киттем дә элекке төрмә бинасының «кара» капкасына әйләнеп килдем. Көткәнемчә, ул ябык түгел иде. Бернинди тоткарсыз эчке ишегалдына үттем. Туганым – Карабаш асфальт-битум заводы директоры Ленар Зәйнуллин – бер иптәше белән ишегалдында кояшта утыралар иде. Иптәше дигәнем Татарстандагы тагы бер кечкенә битум заводының җитәкчесе булып чыкты. Яман шешнең, чыннан да, сумала шикелле канцероген матдәләргә бәйләнеше табибларга сер түгел…
Сөйләшеп утырдык. «Перестройка» дигән нәрсәнең башланган чаклары (перестройканың «атасы» Михаил Сергеевич Горбачёв әйтмешли, инде «процесс пошёл») һәм, яшерен-батырын түгел, минем «зәңгәр өмет»ләрем шушы процессның уңышлы чыгуына бәйле бит. Туганым бу хакта әллә ни әйтмәде, ләкин мондый үзгәртеп коруларга ышанып җитмәве аның кояш күрмәгәнгә аксыл маңгай сырларына язылган иде. Иптәше дә җилкәсен генә сикертеп куйды. Теманы алмаштырмак булып, сүзне Ленинның үзенә борып карадым. Коммунистлардан ерак ук торсам да, фиркале җитәкчеләр ленинчыл принципларның торгызылуын көтәләрдер дип уйлаганмын. Юк, алар моны көтмиләр икән. Яман шеш авырулы кешеләрнең өметсезлегеннәндер, бәлки? Якты дөньяга тәмам кул селтәгәнгәдер? Алай да түгел. Алдынгы һәм хөрмәтле совет хуҗалык җитәкчеләре безнең системаның савыгуына ышана алмыйлар иде! Мин аларның сагышлы күзләрендә ниндидер без белмәгән хакыйкатьне йөртүләрен күрдем. Системаның эчендә болганып, алар аның тамыры һәм бөтен кәүсәсе муртаеп черегәнен аермачык белгәннәр… Дәшмиләр генә.
Озын-озак авырган кешенең уйланырга вакыты җитәрлек. Авыру кешеләр күп беләләр.
Бу бинада Володя Ульяновның төн кунуын гына түгел, күренекле татар язучыларының да шушы пересылка төрмәсе аша үткәнен белә иде алар. Хәтта миңа билгесез фамилияләрне дә атадылар, патша заманыннан ук калган бер-ике төрмә легендасын телгә алдылар… Бу легендалар төрмәнең өсте-өстенә буяулы диварларына иероглифлар белән язылган да, алар, бер-берсенә терәлгән тимер караватларында чалкан яткан килеш, күзгә күренмәс шул язуларны уку әмәлен тапканнар диярсең. Бәлки, үлемдарларда шундый сәләт ачыла торгандыр… Кан юлларына турыдан-туры дару җибәрә торган система астында алар: «Там, там, тамчы там, тамуыңны яратам», – дип батырайган булып яталар, чөнки бу җырның авторы Сирин дә шушы камераларның берсен үткән бит… Сириннең тамчысы калды, бу аз түгел!
Китәргә кузгалгач, мин буаз портфелемнән берничә гәзит, тәм-томнар һәм энем тиешле Ленар («Ленин армиясе»!) сораган «тәгәрәткән бәрәңге», тозлы кәбестә һәм яшел суган белән шундый ук яшькелт шешәне чыгардым. Бәйрәм көне белән котлавым. Бәрәңгене күргәч, завод директорлары Мәхмүт Хөсәеннең бәрәңге турындагы җырын искә төшерделәр. Мин аларга бу җырның бик үк оригиналь түгеллеген, сугыш вакытында немец солдатларының бәрәңгене мактаган үз җырларын патефонда бик еш уйнатуын, бу җырның фронт сызыгы аша безнекеләргә дә ишетелеп торуын әйтергә базмадым…
«Хрущёвка» тәрәзәмнән сандугачларның, бәйгедәге кебек, ярышып-ярышып сайраганы ишетелә. Минзәләбаш дип аталган туган авылыбызда Ленар Зәйнуллинны җирләгән көнне дә шулай чут-чут сайраган иде алар. Карабаш халкы соравы буенча Зәйнуллин исеме бирелгән стадион янында да сандугачлар сайрый. Чак кына үзгәрәк, бормалырак итеп…
Тоталитаризмга тугрылыклы эш башкаручылар, күндәм хәдимнәр һәм ялагай ялчылар кирәк, тәнкыйди фикер һәм вөҗдан ияләрен ул, лимон шикелле сыгып, җелекләрен суырып ала да чәйнәп, бугазлап ташлый. Әйе, Зәйнуллин коммунист иде, фиркале коммунист иде. Ләкин ул барын да аңлап китте, «Ленин армиясе» дигән «мылтыклы исем»ен йөртә алмаячак иде инде ул.
Аның турында уйлаганда, Әмирхан Еникинең «Саз чәчәге» искә төшә. Монда да саз – тоталитар система, ә сазда үскән чәчәк кем? «Казан утлары»ның абунәчесе, җыр-шигырь сөюче милләтпәрвәр Зәйнуллин үзе.
Зиндан бинасына әйләнеп кайтыйм әле.
Анда, Кальга-кремль куенында, яман чир хастаханәсе булырга тиеш түгел!
Мин монда Рәсәй тарихында беренче төрмә тарихы музейханәсе ачар идем. Музей өчен искиткеч җайлы, кулай урын бу. Мәшһүр урын.
Хан заманы зинданнары – базлар. Җәллад балталары. Киселгән баш тәгәрәп төшә торган күн җәймәләр – сүрүкләр, натлар. Зынҗырлар. Эскәнҗәләр. Тырнак суырта торган кыскычлар. Газаплау кораллары. Дар агачлары. Картиналар. Документлар. Истәлекләр. Илне чуарлап бетергән ГУЛАГ картасы. Менә бу банкада гап-гади лагерь тузаны. Бу кара таш татарга да таныш Соловкидан кайтартылган. Бусы, – ипи йомшагын чәйнәп, шул «пластмасс»тан ясалган дивар сәгате. Менә бусы – корбаннарның һәм шәһит киткәннәрнең беркайчан да тутырып булмаячак күп томлы исемлеге.
Совет чоры юлбашчыларына куелган һәйкәлләр шушы зиндан ишегалдында урын тапсын иде. Ә Совет чорында канлы вә кансыз репрессия конвейерына «добро биргән» яманлык даһие Владимир Ульяновның алагаем зур сыны, хәзерге урыныннан куптарылып, зиндан капкасы алдында, уйсу җирдән генә калкыбрак торырга тиеш. Бу гигантка пьедестал кирәкми.
Балавыз фигуралар (курчаклар) залы. Монда Гаяз Исхакый Галимҗан Ибраһимов белән, Туфан белән Кутуй, әйтик, Минский белән очрашырлар… Курка-курка гына «Майт якасына!» дип пышылдап торучы Фатих Хөсни дә биредә… Солтангалиев сыны да шушында булыр… Максим Горький белән Владимир Маяковскийга да урын табарбыз. Казанның бөтен дөньяга мәшһүр «таш капчыгы» – «психушка» мәхбүсе, Эстония президенты Пяц әфәндегә дә.
Зал почмагына, башкалардан тутык чылбыр белән аерып, Ф. Мөсәгыйть, С. Мортазин, М. Парсин, М. Даутов кебекләрнең, һич югы, берсенең шөкә пәрие сыманрак кына сынын бастырасы иде, – калтыравык кулларына канлы язмаларын тоттырып.
Кавказ алдын кара канга батырган татар чыгышлы «башибузук» генерал Ермоловның, язмышы кыл өстендә торган чакта, Рәсәйне коткаручы керәшен Кузьма Мининның да балавыз фигурасы Казанда булырга тиеш, чөнки барыбыз өчен дә уртак «өтөрмән» булган Рәсәйнең тыелгысыз киңәюенә алар ифрат зур өлеш керткәннәр.
Ә зәңгәр бәрхет аркан белән аерылган хөрмәтле шәһитләр арасында Рәшит Әхмәтҗанны, Мөдәррис Әгъләмне, Зөлфәтне күреп тын калыр идек. Ничек чыңлый, ничек чыңлый ул салкын тынлык…
Сандугачлар янган утта
Җылынырга ярыймы соң?
Беләсезме, суфилар үзләрен «идиот» (дивана, әл-балда) дип атарга яратканнар. Шәрык поэзиясе суфичылык фәлсәфәсе белән сугарылган. Чын шигърият – Пушкиннар, Тукай суфичылык идеяләренә бик якын төсле тоела миңа. Утыз Имәни шигырьләрен әйткән дә юк инде. Игътибар иткәнегез бармы икән, татар шигъриятенең чишмә башы – дин әһелләре бит… Хәтта Шиһабетдин Мәрҗаниебез дә кәгазьгә шигъри юллар төшергәләгән, ләкин үзенең шагыйрьлек сәләтеннән мәхрүм икәнен дә яхшы аңлаган ул.
Соңгы вакытларда арабыздан чиратсыз китеп барган шагыйрьләребез иманлы гаиб ирәннәр иделәр. Ә бүген кайбер яшерен суфиларыбыз, үзләренең бөеклеген белмичә, гавами безләр белән аралашып, зарланмыйча гына, тигезләшеп яшиләр.
Бер тәкъдимем әйтелми калган икән. Журнал архивында әдипләребезнең рәссам каләме белән ясалган кечкенә портретларын туплаганда ничек? Рәссам күзе фотообъективка караганда акыллырак, мондый портрет җанлырак, җылырак та килеп чыга. Гомерлерәк тә булыр иде.
Менә тагын «сайлау» көннәре якынлашып килә. Әгәр, бирган булып, бу язмаларым басылып чыкса, ул вакытка инде хакимияткә яңарак кешеләр менеп утырган булыр. Кемнәр? Нәрсәне «сайларбыз»? Мүкәләп йөрүнеме, әллә аңгыра сарык мәхлукатын һаман «по-пластунски» үрмәләргә өйрәтерләрме? Купшы ялганлау сәнгате яңа тамыр җибәрерме? Янә кеше саен икешәр «Волга» машинасы вәгъдә итәчәк яңа бакырбаш Чубайсларга ышанып, барлы-юклы демократик казанышларыбыздан колак кагарбызмы?
Черек күл тәрбия кылган бәндәләр демократия шытымнарын бүген икенче кат утап чыкты бугай инде. Кара җир генә ятып калды. Эшләр болай барса, тиздән аны тигәнәк басачак.
1991 көзендә бер йотым хөррият һавасы сулап калган идек.
Олуг-кечек түрәләргә янә табына башларбыз дип кем уйлаган ул шанлы көннәрне? Башлыкларның авызына карап торабыз, ни әйтсә дә «Афәрин!» дип кычкырырга әзербез.
Хәтердәге авыр йөктән күңел сыкрый.
Кайда соң ул моңлы курай өздерепме-өздерә?
Әллә кайда, кичәге көндә, кычытканлы тыкрыкларда онытылып калгангамы, җылый да җылый ун телле тальянка – олы күңелле нәни гандәлиб6.
Ипекәй бәяләре арткач, ач үлемнән куркусыннан ярты ил җылыймы әллә? Гомер бакыйга хаклык күрмәгән карт-коры иңрәп, үксеп беткән инде…
Безгә бүгенге түрәләр политэкономиядәге «ачлык минимумы», «ачыгыр дәрәҗәдәге эш хакы» кебек төшенчәләрне өйрәттеләр. Ә берәүләр, «алланың кашка тәкәләре», Канар атауларында кенәриләр сайравын тыңлап сафа сөрә.
Кыйтгадан кыйтгага алыптай адымнары белән дөп-дөп атлап, егерме беренче гасыр бара. Ул кичәгене таптап изәр дә адәми затка ниләр калдырыр? Озон тишекләреме? Радиация базларымы? Ясалма вирусларынмы? Вакуум бомбаларынмы? Яңа хәшәрәт-миллиардерларын гынамы? Юк, миллионнарча яңа кабер ташларын да…
Без үзебез дә мәймүнләшеп һәм роботлашып бетәрбез дә, тарих башлангыч ноктасына әйләнеп кайтыр микәнни? Нуль ноктасына.
Соңгы удэге. Аннары Сахалинда теркәлгән бердәнбер айн кешесе. Исхакыйның соңгы болгары. Соңгы могиканнар… Нәсел-нәсәпләрен җирләп бетергәч, хәсрәтләре бик ачыдыр аларның, ай, ачыдыр… Милләтара золымның һич соңы булмас микәнни?
Гомере буе җилкәсе артында Черек күлнең хәсис сулышын тоеп, артларына поскан сексот пәриләрнең мышнавын ишетеп, шом эчендә яшәгән кешеләр азмыни? Микроскоп астындагы, яки пыяла аквариумдагы бәхетсез тормыш.
Билгеле булганча, акыл да – бәхет түгел, бәла ул. Фикер ияләре юкка гына «Рухи юксыллар бәхетле» дип әйтмәгәндер. Мәхәббәт – бәхет, ләкин ул мантыйкка һәм гакылга каршы килә торган инстинкттан башка нәрсә түгел бит. Чеп-чеп килеп йөргән сары чебиләр йөз процентка бәхетле, сабыйлар да шулай. Еллар үтү белән, бу процент кайчак нульгә кадәр кими. Шушы абсолют хакыйкатьне аңлагач, беркадәр тынычланасың.
Сагышлы ут яктысында мин болар турында да уйланам.
Илаһым! – дим. – Авыр, чамасыз авыр бит бәндәләреңә…
Бакчы: базар асфальтында сөякчел тезләре тузанга манчылган сәрхуш хатын биһуш ята. Ул инде беркайчан да ана булалмас. Ә дөньяда гөнаһсыз сабыйлар калмаса, без үзебезне кем белән үлчәштерик тә, кемнән үрнәк алыйк?
«Сабыйлар кебек булыгыз», – дип өйрәтә безне дүрт Изге китапның берсе – Инҗил. Сәнгать кешесенең аерылгысыз хасияте – балалык сыйфаты. Шуңа күрә сәнгатькяр еш кына гадәти бәхеттән өлешсез кала, шуңа күрә сакаллы сабыйларның маңгаенда – шеш, күз төбендә фонарь күгәреп торыр, ә җаннарында – бетәшмәс яра. «Күңелләре пакь булганнар бәхетле» кебек сүз дә бөтен инсаният өчен уртак хакыйкать ләбаса…
Ә сабыйларыбыз?.. «Дедовщина» балалар бакчасында ук башлана диләр хәзер.
Чәнечкеле тимерчыбык белән уратылган зонаның чиге кайда? Ә кайда «нинди иркен минем туган илем»? Чик сызыгы юк, киртә юк бүген. Аны коммунистлар ук җир белән тигезләгән иде. Матурлыкны аяк астына салып таптаудан ләззәт ала торган җинаятьчел төркемнәр һәм аларны күпләп тәрбияләп иреккә чыгара торган төрмә университетлары барлыкка килде. Без моны коточкыч чүпләнгән сөйләм телебездән үк күреп торабыз.
Кайчагында бу җинаятьләр кемдер төзегән яман программа буенча тормышка ашырылгандай тоела.
Кузгал, уян, ләгънәт ителгән…
Туктал, туктал, мизгел! Алда кара упкын…
Акыл җитмәс ерак Галәм алысларыннан мең еллар элек вафат шагыйрьләрнең зары килеп иңә Җиргә:
Без бит бакыр тиен, без бер мискин казна,
Әрәм-шәрәм итә безне яман чор-замана!
Тик менә Җир шарында яшәп ятучы сәясәтчеләр моңа бер дә пошынмый: «Гомер бакыйга шулай булган, шулай булып калыр да», – диләр. Чөнки алар – башкалар өчен сызлануны белми торган туң йөрәкле динозаврлар. Аларны сез телевизорда еш күрәсез. Кызганыч, бу сәясәтчеләр арасында әдәбият әһелләре дә күзгә чалына, – димәк, әдәбиятыбыз ярлылана!
Болар Тукайның «Кача күр, кош кеби, мактауларыннан, Хәбәрдар бул ки, шунда ау барыннан» дигән сүзләрен иртәнге дога итеп укырга тиеш иде дә бит…
Бүген безгә бөтен дөньяны баскан гаделсезлек һәм ялган чорында гомер итәргә туры килә. Александр Солженицын үзенең «Ялган кочагында яшәмик!» дигән бер мәкаләсендә: «Ялганнан иң гади, иң ансат котылу чарасы – алдашуда шәхсән үзебез катнашмау», – дигән иде. «Алдак бөтенесен томалап, бөтенесен яулап алган да булсын, ләкин шушы кечкенә генә гамәлебездә үҗәт булыйк: ялган минем аркылы башлык кылмасын!»
«Хөр заман ак кул белән күкләрдән йолдыз чүпләгән» Тукай совет режимы шартларында бик тиз һәлак булган булыр иде. Әлеге алдартазлар аның гаепләрен бик тиз табарлар иде: эмигрант Исхакыйга язган мәдхиясе… Романов-патшалар династиясенә дан җырлаган шигыре… «кадер кичәсе»… Әхмәт Исхакмы соң, Фәйзиме, кайсыдыр бер шагыйребез мондый ялган тәнкыйтьчеләрнең «Гали белән Кәҗә» шигырен эт итеп сүгүе турында оста пародия дә язган иде бугай.
Ватан. Атам иле. Авыл саен диярлек Алып бабай чабатасын каккан кылганлы җирләрем. Хыялый Ак бүре белән Ак барс…
Башта ят тоелган барска инде ияләшеп барабыз. Дөрес, без аны Татарстан гербында гына күрәбез. Ниндидер ак күләгәне хәтерләтә ул, беренче карашка. Сәнгати деталь, – ихтимал, бер-ике генә җанлы сызыкча җитенкерәми аңа. Аны табасы калган… Менә әгәр берәр талант иясе затлы барсны бронзада яки мәрмәрдә сурәтләргә алынса, аңа детальләр турында да уйларга туры киләчәк. Уйлагыз, уйла, сынчылар…
Анам теле… Бу сүз «туган тел» яки «әткәм-әнкәм теле» терминына тәңгәл үк түгел. Чөнки борында еш кына киленнәр башка кавем кызы булып, телләре дә үзгә булган. Ә баланың теле әнкәсенә ияреп ачыла… Бала аңында ике сөйләм керешеп, теле яңа сүзләр хисабына байый һәм камилләшә. Ләкин бүген инде без «ана теле» һәм «туган тел» сүзләрен тулысынча мәгънәдәш дип карыйбыз.
Русча язылып, соңыннан берәр тәҗрибәле тылмач ярдәмендә ана телебезгә күчерелгән мәкаләләр миңа әллә ничек «суррогат ана» карынында яралган бала шикеллерәк тоела… Ятсынам мин суррогат әйберләрдән, өнәп бетермим. Журналыбызда андый корама телле мәкаләләр күренгәләп ала.
Менә шушында мөхтәрәм Рафаэль Хәким иҗатына тукталмак булам.
Кем ничектер, ә мин Р. Хәкимнең мәкаләләрен һәм китапларын көтеп алучылардан. Дөресен әйткәндә, алар – минем рухи азыгым. Фикер иясе буларак, Р.Хәким миңа гадәттән тыш күп нәрсә бирә һәм аның һәрбер уңышы мине шатландыра.
Рафаэль Хәкимнең «Татар рухы» дигән гүзәл хезмәтен игътибар белән укып чыккан милләтпәрвәребез: «Яшә, Рафаэль! Яшим мин!» – диячәк.
Рафаэль Хәкимнең җәдиди фикерләренә популяр, гавами матбугат тиешенчә җавап бирми, ихтимал, бирә дә алмый торгандыр. Ә татар фән әһелләре вәкарьле тынлык саклаган сыман итенә. Кайтаваз юк дип әйтимме? Кайтаваз өчен дә кыюлык кирәк шул, ирдар тәвәккәллек кирәк. Аннары Хәкимдәгедәй белем һәм хәбәрдарлык.
Р. Хәкимнең туры сүзләре күпләргә ошамый. Мәсәлән, «Сүнмәс утлар балкышы» китабында да урын алган «Кем син, татар?» дигән күләмле мәкаләсендә ул: «Татар матбугаты… Ныклап карасаң, анда укыр нәрсә юк. Татар телевидениесе… Анда карар нәрсә юк», – дип ачынып, әрнеп яза. Аның бу сүзләре театрыбызга да һәм, гомумән, әдәбиятыбызга, әдәбият белеменә, турыдан-туры әдипләребезгә дә кагыла. Әйе, Р. Хәкимнең каләме кайберәүләрнең тормыш идеалларын мәгънәсезгә әйләндерә.
Әлеге сүзләр, әлбәттә, гипербола инде, ләкин автор бу арттыру алымын махсус куллана, мүк баскан йөрәкләргә, чүпләнгән баш миләренә дә хакыйкать үтеп керсен өчен эшкә җигә.
Башкалар кичәге телдә, кайчагында тешкә тияр дәрәҗәдә кадими нәрсәләрне меңенче кат кабатлап сөйлиләр, ә Р. Хәкимнең фикри дөньясы олы, офыгы киң, ул иске телдән тарсына, бүгенге реалияләрне атаган катлаулырак төшенчәләр белән эш итә. Шуңа күрә аның каләменә бик кыенга да килә, чөнки, объектив сәбәпләр аркасында, ана телебез бу реалияләрне чагылдырып бетерә алмый.
«Дөньяда күп нәрсәне» без хәзер рус теле аркылы беләбез… Үги ана теле?
Бөек рус теленә рәхмәтле булсак та, моның бүгенге татар фикер ияләренең фаҗигасе икәнен без яхшы аңлыйбыз. Шуның аркасында галимнәребез төп хезмәтләрен рус телендә язарга, диссертацияләрен дә рус телендә якларга мәҗбүр. Шул рәвешле, татар теленең даирәсе, функциясе тарая, дөресрәге, киңәймичә, мескенлектә кала… Телевизор караганда, милләттәшләребезнең татарчасы өчен оялып утырасың.
Р. Хәкимнең мәкаләләре татарчага башка берәү тарафыннан тәрҗемә ителгән була. Арада ятышлы гына тәрҗемәләр очрый, әмма кайчагында, аңлап җиткерү өчен, текстны күңелдән генә кире русчага күчереп укыйсың. Р. Хәким – икеләтә игътибар белән укуны, тырышлык куюны таләп итә торган автор. Чәйнәп каптырганны гына йотарга өйрәнгән ялкау укучы аңардан бик тиз ялыга.
Аннары гәзит-журнал хезмәткәрләре Рафаэль Сибгат улы Хәким кул куйган тәрҗемә текстка бик кагылмаска тырышалар, мәгънәне бозмагаек дип шикләнәләр, ахрысы. Минемчә, монда җанлы татар телен бик әйбәт белгән авторның үзе белән тыгыз (туры) элемтә урнаштырып, тәрҗемәне табигый телебезгә якынайту файдага гына булыр иде. Олпат Сибгат Хәкимнәр телендәге әйбернең укучыбызны ышандыру көче икеләтә арта дип уйлыйм, чөнки бу очракта мәгълүмат кеше аңына фильтрланмыйча гына, балалык чорыннан калган иркен хис-тойгы каналлары аша да ургылып керә.
«Сүнмәс утлар балкышы»н актарганда, мин тагын шунысын абайладым: икенче бүлеккә традицион Галимҗан Ибраһимовның тирән тамырлы мәкаләсе тон биргән булса, китапның ахырында Рафаэль Хәкимнең киң тармаклы җәдиди (бунтарь?) мәкаләсе игътибарны җәлеп итә. Иң нык уйландыра һәм чаң кага торган әйберләр – шушылар кебек. Башкалары һәммәсе, шушы ике мәркәзне тоташтырган күчәр тирәсендә әйләнеп, шулар яктысыннан өстәмә балкыш-нур ала.
Соңгы гасырда рус теленә ашыгып һәм ничек кирәк алай тәрҗемә ителгән татар романнары да укучының күңелен генә кайтарды бугай. Бу тәкълиди кыйссаларның күбесе тәрҗемә ителергә дә тиеш түгел иде.
Русчадан татарчага әдәби тәрҗемәләр шулай ук эчне пошыра.
Адаптацияләнгән, җиңеләйтелгән, шоп-шома текст. Достоевскийның коточкыч тирән, аңлаешсыз кара психологик упкыннары уенчык канау гына булып кала торган үтә күренмәле җөмләләр… Автордан тәмам ераклашу. Тәрҗемәнең төп принцибын бозу. Күп кенә тәрҗемәләр оригиналның эчтәлеген сөйләүгә, ялгыш-йолгыш тәфсиргә әйләнеп кала.
Нәфис Чехов та юк хәзерге татар телендә. Горький тәрҗемәләре дә кичәге көннеке. Аның кичәге Казан рухлы «Фома Гордеев»лары, «Университетлары», «Страсти-мордасти»лары, «Тормыш төбендә»ләре бүгенге Казаныбызда да бик актуаль яңгыраячак түгелме? Пушкинның татарчага яңа тәрҗемәләре кирәк. Татарча яңа Лермонтов та юк. Ә бит соңгы 40–50 ел эчендә татар әдәби теле нык үсте, баеды, камилләште. Шигырь техникасы алга китте. Аннары хакыйкать шунда: Чеховны тәрҗемә итәргә алынган татар әдибенең каләме һәм сурәтләү чаралары, һичшиксез, баеячак. Ул, Чеховка үренеп, үзенең сыйфат планкасын күтәрәчәк, күтәрми хәле юк. Кыскасы, биек планканы буйсындыру өчен, безгә арткарак чигенеп, янә йөгереп киләсе һәм бар көчебезгә талпынасы булыр. «Һаваларда очкан кошлар»га иярик, шунда берәребез Киек Каз Юлындагы Нобель йолдызын эләктереп кайтмасмы.
Ни генә әйтсәң дә, рус әдәбияты – безнең остазыбыз һәм мәктәбебез ул. Гаребтә булсын, Шәрыкта булсын, бүген ХIХ гасыр рус әдәбиятына үрнәк өлге итеп карыйлар. Кичәге әдәбиятка… Чөнки рус әдәбиятының да бүгенге көне – тирән кризис. Шүрәлем әллә кайчаннан колагыма тукып килә: «Олуг рус әдәбиятының гына түгел, татар яки, әйтик, башкорт әдәбиятының да бүгенге хәле мөшкел, – ди. – Сезнең дә олпатларыгыз дөнья кичте… Бүгенге әдәбиятта җим тапмагач, җитди тәнкыйтьчеләрегез борынгы әдәбиятка кереп чумарга мәҗбүр. Аптыраган үрдәк нишли?.. Дөрес, шомарак белгечләрегез бүгенге әкияти шәрә корольнең күзгә күренмәс әдәби күлмәген мактаган, хәтта аерым кимчелекләрен тапкандай булып кыланалар… Күз буарга маташулары».
Рус классикасын тәрҗемә итү эшенә татар каләм осталарының үзләрен тартасы иде, юкса инде менә ярты гасыр гына бардыр, бу эш нәшрият хезмәткәрләре кулына төште. Кәсепчеләр исә тәрҗемә эшенә акча эшләү ысулы диебрәк карыйлар. Хәер, әдәби тәрҗемә Язучылар берлегенә әгъза булып керергә юл ача – карьеристлар өчен, җим буларак, моның да роле зур.
Янә шунысы кызганыч: вакытлы матбугатта әдәби тәрҗемәләр турында тәнкыйди мәкаләләр юк дәрәҗәсендә аз. Чын, милли тәрҗемә мәктәбе бездә булмады. Бу факт кулыбыздагы «Сүнмәс утлар балкышы» китабының эчтәлеге белән дә раслана. Югыйсә бит заманында, «җепшек» илленче еллар ахырында, Нурихан Фәттах, Америка галиме һәм фантасты Айзек Азимовка хат язып, үзенә килгән җавапны һәм, ялгышмасам, Азимовның неандерталь малае турындагы бер хыялый хикәясен, үзе тәрҗемә итеп, журналыбызда бастырган иде.
