Kitabı oku: «Дәрья башы / Исток вселенского», sayfa 2
Капкадан чыккач, малай аңа:
– Әрҗәмне үземә бир, – диде. – Авыр түгел ул. Миңа инде берни авыр түгел.
– Мә алайсаң, – диде Сафиулла, аңа әрҗәне сузып. – Ие, авыр түгел. Аның каравы… язмышың авыр… Җәле, әйтеп бак: безгә кай тарафка барасы?
Габдулла, чаттан борыласына ишарәләп:
– Кайтканда күрсәттең ич, – диде.
– Карале, Габдуллаҗан, анда барганчы бераз гына сөйләшеп алсак ярармы?
– Нигә ярамасын икән, Сафиулла абзый?
– Ирләрчә сөйләшсәк, дигәнием.
– Белмим инде тагын. Мине, мулла малае дип, шәкерт дигән булып, гелән күп сөйләштерәләр. Торган авылларда да, Казанда да.
– Анысы… Монда кайтышлый мин дә ким куймадым. Сөйләшергә, сөйләштерергә мин дә оста – Алты-биш Сапый! Җиңелчә кеше мин. Күп сөйләшәм. Һы, Алты-биш Сапый, диң, ә? Кем беренче шулай дигән, кем таккан, ничек ияреп киткән – Алла белсен!.. Ярар, сүз бу хакта түгел, – дигәч, ул капка төбендәге такта утыргычның карын эшереп төшерде дә, тәмәке янчыгын алып, шунда утырды. – Туңмассыңмы?
– Рәхәт кенә ич әле.
– Утыр алайса, – диде Сафиулла, бераз уйланып торгач, тәмәке янчыгын кире кесәсенә тыгып куйды.
Габдулла, әрҗәсен кочаклап, аның янына утырды.
– Өйрәтә димәссең, җәме?
– Йә.
– Мин шулай «җ» дип сөйлим инде. Син әнә, укыган булгач, бүтәнчә әйтәсең.
– Китапча ул.
– Китапча шул. Ә тормышның сабагы бүтәнчә аның, Габдуллаҗан. Сиңа шуны әйтмәкчием – тормыш сабагын, – дип, Сафиулла тукталып калды.
– Анысын да алмаган түгел инде…
– Ие. Күрмәгәнеңне күргәнсең анысы. Ә күрәселәрең алда әле.
– Син, Сафиулла абзый, әрләмә инде, – диде Габдулла, алда әйтәсенә алдан үзе көлеп. – Син алтыдан бишкә күчмә инде. Нәрсә аны, турысын әйтәм дигәч әйт.
– Менә маладис, ә? Әйтәм җирле ишеттергәннәрие – син дә сүз эзләп кесәгә керә торганнардан түгел икән шул… Хәер, ни әйтмәкчием әле мин?.. Ие… Менә, Габдуллаҗан, сиңа тагын чит-ят бер йортка аяк басарга туры килә инде. Чит-ят йортка гына, ә чит-ят кешеләр тарафына түгел, ие. Анда сине беләләр.
– Мин дә беләм лә инде, – дип уфтанып алды Габдулла. – Кырлай бик ерак калды бит. Кайтып китәм дисәң дә… Әллә ничә көн кирәк…
– Туган җирләр кемгә дә бәһасез кадерле инде ул. Тик нишләмәк кирәк: татар башын язмыш йөртә шул, язмыш… Шуңа күрә торган җир дә ул хәтле ачы тоелмый. Алла җүн кылса, шөкер итәсең… Син бер дә нитмә… бәгыреңне көйдермә. Болай да көйгәндер… Минем каенага – синең җизнәң – бик ипле кеше ул. Синең хакта яхшы хәбәрдар. Ни хәл итәсең: син анда каңгырап җөрисең, ул монда каңгырауда. Быел, җыл башында, алдан кызлары Мәрзия, аннары уллары Гобәйдулла вафат булдылар. Бер атна дигәндә, бер-бер артлы…
– Беләм. Бәдретдин абый сөйләде инде.
– Сине алдыруы да менә шуңа. Бәдретдин абыеңа сине, җә бер килгәндә үзен ала кил, диде, җә берәү белән җибәрергә кушты. Ул «берәү» менә мин булып чыктым инде, рәхмәт төшкере! – дип, Сафиулла көлеп куйды. – Әгәр тиз генә ияләшеп китәргә авыр булса ятсынмассың, үзебезгә килеп-китеп йөрерсең. Габдерәүф янына… Бар күк киңәшем менә шулые, Габдуллаҗан.
– Рәхмәт яусын, Сафиулла абый…
– Әйдә. Фатыйма апаң барып җитте инде. Көтәләрдер.
Алар икәүләп чатка таба атлап киттеләр.
Ул якта су мичкәсе салынган чана тартып узган ат күренде. Ә аларның каршысына, япкан яшел чапанын җил-җил китереп, чаттан кызларга тартым җыйнак кына яшь бер хатын килеп чыкты.
– Ни хәлләрегез бар? – дип эндәште ул тыйнак кына. Ә игътибарын читтән үк малайга юнәлтеп якынайды.
– Аллага шөкер. Исән-сау кайтып җиттек, Газизә, – дип, Сафиулла Габдулланы аркасыннан алгарак этәрде. – Күреш, Габдуллаҗан. Бу апаең Газизә була.
Габдулланың күңеле күтәрелеп китте. Аның көр тавыш белән:
– Таныдым, таныдым! Нихәл, апай? – дигән шат тавышы аңа иелгән һәм кочаклап алган, аркасыннан кагып сөйгән хатынның кочагында күмелеп калды.
– И наным… Үскәнсең, сөбханалла! – диде Газизә, аны үбә-үбә. – Сине соңгы күргәнемә күпме инде… ике ел, – дип, ул еламсырап алды. – Кырлай белән Казандагы туган-тумача ни хәлләрдә калды?
– Шөкер генә, апай, шөкер генә, – дип, малай Газизәнең кочагыннан тарсынып чыкты. – Бик күпләп сәлам әйтергә куштылар.
– И-и, наным… – дип сузды Газизә, аның саен ни елмаерга, ни еларга белмәстән. Шулай да куанычына караганда Габдулла энесенең дә, үзе кебек, чит-ят җирләргә китерелүенә ачынуы басарак төште, елыйсы килә иде.
Сафиулла, аның аркасына сак кына кагылып:
– Куанырга кирәк, Газизә сеңел, – дип юаткан булды, тик, үзенең дә күңеле тулып бугай, башкача сүзе булмаганга: – Юл өстендә тормыйк инде, – дип өстәде.
Газизә малайның әрҗәсен үзенә алмакчы иде дә, Габдулла бирмәде, үзе күтәреп китте.
– Авыр түгелме соң? – дип сорады Газизә.
– Юк, – диде Габдулла. – Укуы гына авыр ул.
– Ни соң анда синең?
– Укыган вә укыр сабаклары, – диде Сафиулла.
Утыз адымнар атлагач, асты – таш, өсте агач булган ике катлы йортка килеп җиттеләр. Аның капкасына керер алдыннан, малай, артка каерылып, анда-монда караштырып алды. Әйтерсең лә, билгесезлеккә таба тагын бер адым атлар алдыннан, нәрсәнедер барлап каласы килә иде.
Кече капканы ачып, ишегалдына уздылар. Чылбырлап куелган йөнтәс эт тынычсызланып өреп алды, арлы-бирле йөренергә кереште. Анда бишмәт кигән бер ир-ат баягы мичкәле чанага җиккән атны тугарып тора иде.
– Әссәламегаләйкүм, Гыймадетдин, – диде аңа Сафиулла.
– Вәгаләйкүмәссәлам! – дип, әлеге ир эткә кизәнде дә, олылап, Сафиулла белән күреште, аннары Газизәгә дә кул бирде. – Менә кунак егет тә килеп җиткән икә-ән! – дип сузды ул. Тавышы көр, калын, йөзе елмаюлы иде. Башына сырма бүрек, өстенә кайры тун кигән, аңа эзәр салган. – Габдуллаҗан бит әле? Нихәл соң, Габдуллаҗан?
– Әйбәт әле, – диде малай.
Сафиулла, тамагын кырып:
– Кунак булырга, ул өч көнгә төшмәгән лә! – дип елмайды.
– Шулай, Сафиулла абый, шулай. Төкле аягы белән үтсен инде, – дип, Гыймади атны түрдәге корылмаларга таба җитәкләп китте.
Баскыч ишегендә алъяпкычлы, почмаклап яулык япкан бер яшь хатын күренеп алды, тик ул, исәнләшеп тормастан:
– Сөенче, сөенче! – дия-дия, баскычтан өскә менеп китте. Өчәүләп шунда күтәрелгәндә, ул хатынның эчтән тагын: – Сөенче, байбикә! – дип кабатлаганы ишетелде. – Килеп җиттеләр!
Габдулла апасына күтәрелеп, карады да:
– Көтәләр икән әле! – дип елмайды.
– Көтми ни! – диде Газизә, куанып.
– Нихәл, Гайниҗамал, – дип, Сафиулла әлеге хатын белән исәнләште дә өйгә узды һәм, ишек чаршавын кайтарып, Габдулла белән Газизәне эчкә үткәреп җибәрде.
Алар ян-якларда, түрдә берничә бүлмә ишекләре күренеп торган алгы бүлмәгә аяк бастылар. Шуннан соң булган хәлләрдә – күрешүләрдә, танышуларда, аңлашуларда, сөйләшүләрдә – Габдулла, игътибар үзәгендә булып, әле куанды, әле уңайсызлану, әле тарсыну, әле ятсыну, әле тагын көр күңеллеләнү хисләре кичерде.
Бу – Габдулланың атасы Мөхәммәтгарифның бертуган сеңлесен (ул да Газизә атлы) алган, Уральскида уртача саналган сәүдәгәр Галиәсгар Госманов йорты иде.
Алданрак килеп өлгергән Фатыйманың хәбәре белән аларны биредә көтеп торалар иде инде. Ул үзе чишенеп тә куйган. Иң алда, затлы яулыгын төзәткәләп, Галиәсгар байның хатыны Газизә1 Габдулланың атасының сеңлесе тора. Кичке ашка әзерләнүеме, әзерләнеп бетү вакытымы булганга, өйдәге хатын-кызның кайсысы савыт-саба, табак, чынаяк-тәлинкә, самавыр, чүлмәк, кайсысы сөлге-тастымал, кайсысы тагын нәрсә тоткан. Галиәсгарның ирдән аерылып кайткан өлкән кызы Зөһрә – озынча буйлы, туры кашлы, нечкә борынлы, тар иренле хатын да шунда: Габдуллага, бүлмәгә яңа килеп кергәннәргә артык исе китмәгән ише, ничектер өстән, ят итеп караучан. Читтәрәк йорт хуҗаларының тагын бер кызлары (ул да Фатыйма атлы) бар. Ә Гайниҗамал, кызыксынуын басып, ишек төбеннән узмады әле. Тере хатын булса да, хуҗалар сүзеннән чыгарга күнекмәгән.
Габдулла килеп керү белән бүреген салды да менә шундагы җиде хатын-кыз һәм Сафиулла арасында бәләкәй, ят, оялчан, куркынган, рәнҗегән бер малай булып калды.
Ботын чабып, иң әүвәл Өлкән Газизә телгә килде:
– И-и!.. – дип сузды да күзенә яшь килеп, аны яулык очы белән сөртеп-сөртеп алды.
Беркавым ирексез тынлыктан соң кыскача гына, мәгәр тиз-тиз – аннан башлап, моннан очлап дигәндәй – бүлмәдә сүз өстенә сүз, хәл-әхвәл белешү авазлары яңгыраттылар:
– Узыгыз, уз!..
– Нихәлләрегез бар соң?
– Аллага шөкер!
– Мактап йөрисез икән. Нәкъ аш-су өстенә туры килдегез…
– Хәзер, хәзер.
Сафиулла белән Газизә чишенеп, аларга ара-тирә булышкалап тордылар.
Өлкән Газизә, башкалар ишетмәслек итеп, Гайниҗамалга:
– Нәрсә уклау йоткандай торасың инде? Күрмисең мәллә – ишәйдек. Кунак самавырын да куеп җибәр, затлырак чәй әйберләрен чыгар. Яңа аш-су ягын да кара! – дияргә онытмады. – Башта Гыймадига төшеп әйтеп мен: баздан бер чирек кымыз кертеп чыксын.
Гайниҗамал түбән өйгә төшеп китте дә бераздан, күтәрелеп, аш-су әзерләү бүлмәсенә узды.
– Ничекләр кайтып җиттегез соң? – дип сорады Өлкән Газизә.
– Бер самавыр екмаенча торып, сөйләп бетермәле түгелдер. Дүрт көн Казан каласында кундык, бер көн – Чистайда, бер көн – Ырымбурда. Тагын әллә ниткән пучты стансыларында, авылларда… Җәмгысы унсигез көн тоташлай юлда, – диде Өлкән Фатыйма.
– Сату-алулар уң булдымы соң?
– Бик уң, бик уң! Анысын тагын бер самавыр екмаенча торып…
– Синеке шул самавыр төбеннән узмас инде, – диде аңа Сафиулла. – Менә кем ләбаса ул «самавыр», менә кем! – дип, ул арттан Габдулланың иңенә кулын куйды да алгарак этәрде.
– И-и!.. – дип сузды тагын Өлкән Газизә. – Каяле, энем-җанашым! Өс-башыңны сал әле. Нишләп торасың болай моңайган шикелле? Зөһрә, Фатыйма! – дип эндәште ул кызларына. – Куегыз нәстәләрегезне. Ниме дип карап торасыз? Өс-башын салдырыгыз, урнаштырыгыз, аягына яңа оекбаш, ката кидерегез…
– Үз кулым да бар ла! – диде Габдулла. – Нигә мине һаман, һаман…
– Нитмәле, Габдуллаҗан… – дип, әйтер сүзен әйтеп бетермәстән, Сафиулла малайның шарфын, биленә салынган чуклы эзәрне, аннары бишмәт төймәләрен чиште. – Куеп тор инде шул әрҗәңне, җә!
Малай әрҗәсен аягы янәшәсенә куйды да әкрен генә, ләкин эчтән янганын сиздереп:
– Мин кайда да ирекле түгел инде, – диде.
Ничектер шундук бердәм төстә, зиратта хәер биргәндәй ымсынышып һәм шуның белән саваплы булырга теләгәндәй, аны чиратлашып чишендереп тә куйдылар.
Өлкән Газизә малайны баштанаяк күздән кичереп чыкты. Кызганып та куйды кебек, ошатмаган да сыман булды. Тик моны һичкемгә сиздермәде. Алай да, аның киемнәрен әйләндергәләп карагач, коштабак тотып чыккан Гайниҗамалга:
– Аскы өйгә төшереп куй. Аруларсың, – диде. – Гыймадига җиткер: мунчаны карасын, су җылытырга куйсын. Табыннан кузгалганнан соң, мунчалалап коендырып чыгарырсыз. – Аннары ул, малайның күңеле үсеп китсен дипме, әллә үзенең аңа карата илтифатлы булганын һәм буласын белдерәсе килепме: – Әй канатым! Менә әйбәт. Килеп кергән сәгатең фәрештәләрнең амин дигәненә туры килсәче! Аллаһы Тәгалә җиде оҗмахның ишеген ачып керткәндәй итсен! – дип теләде.
Малайның күзенә нур керде. Тирән итеп тын алды да:
– Рәхмәт, тута. Сүзеңә каршы Аллаһы Сөбханә вә Тәгалә йортыгызны бәрәкәтле, бәла-казадан имин итсен! – дип, җай гына алгарак узды, иркенәеп, рәхәтләнеп китте.
– Амин! – диештеләр.
Малайның җавабы ян ишекнең ачылган һәм анда чиккән түбәтәй, утыртма якалы яшел күлмәк өстеннән тире тән җылыткычы, аягына читек кигән Галиәсгар Госманов күренгән чакка туры килде. Малайга канәгать икәнлеген, әйткәнен хуплавын белдергән сыман, ул пөхтә мыегын сыпырып куйды, тамагын көр итеп кырып алды.
– Бәрәкалла! Нинди тавыш дисәм, кеше бар икән ләбаса! – дип, ул иң әүвәл Габдуллага ике кулын күрешергә сузды. – Нихәл соң, мосафир мелла кем… Габдуллаҗан? – дип күрешкәч: – Әйдүк, әйдүк, каениш! – дип, аркасыннан кагып, башыннан сыйпап алды. Галиәсгар, шулай ук якты чырай, көр кәеф күрсәтеп, Сафиулла белән дә исәнләште. Аннары соң: – Дога кылыйк! – диде.
Догадан соң Сафиулла:
– Аллаһы Тәгалә сезгә дәүләтегезне киң, бәрәкәтле итсен, кыямәт көнне иманыгызны, йөзегезне нурлы кылсын, – дип, битен сыпырды.
– Амин! – диештеләр.
– Сиңайтәм, – диде Галиәсгар хатынына, – кунакларны бусага төбендә аягөсли тотмыйк алайсаң. Аш-су белән мөшәррәф2 булыйк.
– Озакларбыздыр, – диде Сафиулла, кыстаткан булып.
Хатыны да:
– Ие шул, ие, – дип җөпләргә кирәк тапты. – Без табыннан яңа гына куптык. Төн кергәнче мунчада буласыбыз бар әле.
Кече Газизә дә:
– Ирем Габдрахман югалтыр, – дип куйды.
– И-и!.. Бер самавырлык кына урыныгыз калгандыр әле, – диде Өлкән Газизә.
– Ярый соң. Аштан олы булып булмас, – диешеп, җай гына, бер-берсенә юл куеп, кул-битләрен юыштыргалап, кызыл башлы сөлгегә сөртенгәч, җанланып, сөйләшә-көлешә дигәндәй, берәм-берәм бүлмәләргә кереп киттеләр.
– Әйдә, монда узыйк, – дип, Галиәсгар Сафиулланы бая үзе чыккан бүлмәгә әйдәде.
Хатын-кыз, Габдулланы ияртеп, каршы якка узып бетте. Фәкать ара-тирә Гайниҗамал гына күренгәләп, әледән-әле ул-бу ризыкны, савыт-сабаны ташыштырып йөрде.
Галиәсгар байның бүлмәсе затлы мебель белән җиһазландырылган, асылмалы лампа белән яктыртылган иде. Иң әүвәл эш өстәле күзгә ташланып тора: анда кәгазьләр, төрле кенәгәләр өеме, язу-сызу әсбаплары, тәсбих; бизәкле урындык турысындагы диварга кечерәк һәм чын зурлыктагы ике счёт элеп куелган. Өстәлнең ике ягында китап тулы пыялалы шкафлар тора. Аяклы зур сәгатьнең ялтыратылган җиз теле һәм авыр герләрендә ут нурлары чагыла. Тирәсенә алты урындык тезелгән самавырлы аш өстәле әзер иде инде.
– Йә, сөйлә, – диде Галиәсгар, һәр икесе бисмилла әйткәннең соңында чынаякларга чәй ясап.
– Адәм сөйләр, тәкъдир көләр инде ул, – диде Сафиулла, ашыкмый гына чәй эчә башлап һәм кинәттән башлаудан читләшебрәк. – Ил белән киселгән бармактан кан чыкмый дигәндәй, түзәсең инде. Акчаң меңлек булса, хәл иминлек анысы.
– Ярар! Тәкә башы күрсәтеп, эт ите саткан ише итмә инде син. Алты-биш Сапый дигән атың Казан белән Җаек арасында койрык болгап чабулап йөри. Телең күздән күләгә алырлык. Ә монда Галиәсгар бай булып, Галиәсгар бай алдында тел яшермәк булып маташасың тагын!..
– Соң, җизни, табынга утырып җитмәстән телгә кан төшереп тә булмый инде ул.
– Алла бәндәсе! Ярар дим бит инде, ә! Һаман үз туксаны туксан… Мә, кымыз тотып куй соң, – дип, Галиәсгар агач җамаякларга чүлмәктән кымыз салды.
Сафиулла, җамаягын күтәреп:
– Менә бусы бүтәнчә! – дип, рәхәтләнеп көлеп җибәрде. Эчеп куйгач, тамакларын кырып һәм мыекларын сыпырып алдылар.
– Тешкә килешә бу! – диде Сафиулла.
Галиәсгар тынычланып калды.
– Син, Сафиулла кияү, меңлеген миңа калдыр аның. Иминлегең шунда булыр.
– Менә рәхмәт! Дөнья – фани, хакыйкать – бакый. Дөрес әйтәсең. Сөттә коенгандай була алмасак та, болай, Аллага шөкер, кәсеп бәрәкәтле булды.
– Чана алып кайттыңмы?
– Әлбәттә. Әйтергә оялмыйм дисәң, кушканны кылмыйммы соң! Бик хутлысын, затлысын гына сайлап алдым.
– Ярар. Бәясеннән тормам. Хәер, эштәгесе дә ару гына иде әле. Тик ел башында далага – кыргызларга чыгып керәсем бар. Ә сәүдәдә, үзең беләсең, барлык яраштыра, юклык орыштыра ул.
– Бәясе димәктән… Эсселәтеп җибәрде әле, – дип, Сафиулла камзулын салды да урындык аркасына элеп куйды. Ишек ачылып, Гайниҗамал аш, ит кертеп чыкканны көтеп алгач кына, кулын артка каерып, түш кесәсенә үрелде: – Монда бер Казан күчтәнәче түземсезләнеп тора иде әле – бәләкәй генә «урыс малае»…
Хатын-кызлар утырган бүлмә дә зәвыклы, ипле иде. Төрле җирдә һәм тәрәзә төпләрендә гөлләр күп. Күренекле урынга шулай ук бер өем китап куелган. Алар өстендә ике тәсбих ята. (Берочтан шуны да әйтеп китәргә кирәк: һәр бүлмә ишеге турысына нәфис шәмаилләр эленгән, һәм аларның кысалары кызыл башлы яисә чиккән сөлгеләр белән бизәлгән иде.) Бу як сәкеле булуы белән аерылып тора, урын-җир, мендәр-түшәккә, намазлыкларга бай.
Табын да шушы бүлмәгә әзерләнгән иде. Габдулла башта, ятсынганга күрә, аягын салындырган килеш, сәкенең читенә генә утырган иде. Этәреп тә күтәреп дигәндәй, аны сәкенең түренә ук менгерделәр.
– Йә, Алла белән юллашкан ише, итәгеңә карап утырма…
– Без сине монда тиклем читкә кагар өчен чакыртып китерттекмени? – диде Өлкән Газизә.
– Ие! Мулла баласы лабаса син. Үз урыныңны белеп, чамалап кына йөрисе, бел аны! – дип, ярарга тырышты Өлкән Фатыйма.
– Карасана! Өебезгә бала яме кереп китте, күз тимәсен, тфү, тфү, – диде Өлкән Газизә, аягын бөкләп утырган малайга сокланып. – Аша әйдә, аша. Менә каз ите.
Катнашуны кирәк һәм урынлы санап, шунда Зөһрә телгә килде:
– Бер дә ялындырып торыр сыман күренми әле, – дип куйды. – Тора-бара кеше өендә идән себерергә тотынмаса ярый тагын.
– Алдыбызда уйнап йөрсә, сабагын укыса, мәрхүм Гобәйдуллабыз кайгысын басмасмы, Ходай кушып. Безгә артыгы кирәкми, – диде аңа каршы анасы.
Малай, бу сүзләргә әллә ни илтифат итмәгәндәй, тыйнак кына утырды-утырды да алдына куйган икмәк телеме белән иткә үрелде:
– Бисмиллаһир-рахманир-рахим!
– Ай рәхмәт, балам! Өй яктырып киткәндәй булды лабаса, – дип мактады аны Өлкән Газизә.
– Атабыз төсле булырлыгы теленнән саркып тора шул аның, – диде Кече Газизә.
– Бигрәк мәгълүматлы, инсафлы бала икән, – дип җөпләде Өлкән Фатыйма.
– Алай күп белгәч, әйтеп бирсен әле менәтерә: бисмилланы нигә гел әйтешле? – диде Зөһрә, төксе итеп.
Габдулла ялындырып тормады:
– Кем дә кем, «Бисмиллаһир-рахманир-рахим»ны даими әйтеп ашарга утырса, ул кеше белән бергә шайтан ашый алмас. Шайтан бисмилла әйткән кешеләрдән качар.
– И-и! Алай икән… – дип сузды Өлкән Газизә.
– Каян белеп бетердең моны? – дип сорады Кече Газизә.
– Сәгъди атам Мәңгәр базарыннан бер китап сатып алып биргән иде. Кулдан гына язылган. «Фазаилеш-шөһүр» дип атала. Ул китап тагын болай дип тә әйтә әле: «Кем дә кем «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» дип әйтеп йөрсә, ул кеше утта янмас, суда батмас, аны елан чакмас вә агулар зарар бирмәс».
– Амин! – дип, битен сыпырды Кече Газизә. – Каяле, наным, чәеңне яңартыйм.
– Шулпага да вакыттыр, – дип, Өлкән Газизә малайның алдына чүлмәктән аш салып бирде. – Ул бисмилланың хикмәте бихисап дип, беркөн ашта да сөйләп утырганнарые аны…
– Бихисап, бихисап! – диде малай. – Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә әйткән: «Үземнең гыйззәтем вә олылыгым белән ант итәмен ки: кем дә кем Мөхәммәт өммәтеннән берәү ихлас белән «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» дип әйтсә, аның ләүхе-л-мәхфүзенә җиде йөз еллык гыйбадәт савабын язармын», – дигән.
Кече Фатыйма, ашавын да онытып:
– Тагын, тагын, – дип сорады.
– Ярар. Аптыратмагыз. Тынычлап ашасын, – диде Зөһрә.
Күтәргән кашыгы өстеннән малай, аңа туп-туры карап:
– Ашаудан вакытында туйсаң савап була, бисмилладан тую гөнаһ, – диде. Һәм Кече Фатыйманы җавапсыз калдырмыйча: – «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» унтугыз хәрефтер. Газап фәрештәләренең дә олылары унтугыздыр. Кем дә кем бисмиллаһир-рахманир-рахим дип әйтсә, унтугыз газап фәрештәсеннән котыла, газап кылынмый, – дип өстәде.
Зөһрә малайның үзенә читләтеп әйткән җавабын ошатмады, үзалдына дигәндәй, әмма барчасы да илтифат итәрлек һәм ишетелерлек рәвештә:
– Бу килмешәк өч көн торса, бөтен йортны үзенеке саный башламагае әле, – диде.
– Авызыңнан җил алсын ла, Зөһрә апай, – диде Кече Газизә. – Әйтергә оялмаган кылырга оялмас, дигән шикелле, бу ятим баланы кага-нитә калсаң… – дип, ул әйтеп бетерүне уңайсыз күрде.
Малай тынып калды. Ул инде сүзен һичкемгә юнәлтмәстән:
– Кем дә кем ихлас белән «Бисмиллаһир-рахмани-р-рахим» дип әйтсә, Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә шул кешенең шушы егерме дүрт сәгатьтә булган гөнаһларын гафу итә.
– Кайлардан шулай бакыйлык сыман отып бетергән диген, ә? – диде Өлкән Фатыйма, ихлас гаҗәпсенеп.
– Безнекеләр шулай зиһенле булды ич инде, тута, – диде Кече Газизә тыйнак кына, мактанасы килеп.
Өлкән Газизә, Габдулланың тәлинкәсенә бүтән ризык салып:
– Менә, бисмиллаһир-рахманир-рахим, каз аягы белән бүтәкәсеннән пешкән бәлешне ашап кара әле, – диде.
– Урыным калмады ич инде! – диде малай, җайлабрак утырып. Аңа кинәт рәхәт булып китте. Гыйлем иңдереп, савап алды. Үзенең дә чегән арбасыннан төшеп калмаганлыгын ипле төшендерде. Гел кагылырга да сугылырга димәгән!
Йомышы бар кебек, Зөһрә бүлмәдән чыгып китте һәм бу юлы инде фәкать үзалдына, чынлап ышанып, зәһәр итәргә тырышып:
– Ничек карыны ярылмыйдыр, – дип пышылдады. Ни әйткәненә үзе дә өркеп китеп, тиз генә: – Әстәгъфирулла! – дияргә тиеш тапты һәм ул, көтмәгәндә: – Бисмиллаһир-рахманир-рахим, – дигәнен сизми дә калды.
– Тагын бер генә чынаяк чәй эчеп куй әле, наным, – дип, Өлкән Газизә Габдуллага тагын чәй ясап бирде. – Сөтләп, күрәгә белән! Әнә әфлисуныннан да авыз ит. Җаныңа ял бирсен. Ә тәнеңә ял мунча булыр. Гыймади абзаң юындырып чыгарыр да йокларга салырбыз. Ә без монда өс-башыңны яңартып көтәрбез…
– Яңартылган инде ул. Кырлайдагы Сәгъди атам белән Зөһрә әнкәм монда чыгып китәр алдыннан гына яңартып озаттылар. Кирәкми миңа берниегез дә!.. Әнә сабакка йөрергә асылмалы киндер букчалы итсәгез, шул җиткән… Сезнең киндерегез дә юктыр әле. Байлар киндер сукмый ул…
– Җә, җә, киреләнмә, – дип кисәтте аны Өлкән Фатыйма. Ул ни көләргә, ни еларга белми торды. – Табарбыз, тапмый ни! Киндер генә тапмаска без әллә!..
Ишек чыбылдыгын киң ачып һәм бүлмәне чулпы чыңы белән тутырып, юантык кына бер хатын килеп керде. Бала итәкле күлмәген сыпыргалады, яулыгын төзәткәләде. Һәм, әлбәттә, сәке түрендәге чит-ят малайны шәйләми калмады.
– Бәрәкалла! Әллә бу теге… миңа кода тиешле шәкертме? Исән-сау килеп җиткәннәр дәмени, Ходаем? Шулай, тамак тәмугка җиткерер ди ул! Бу теләккә тугыз корбан суйсаң да ирештермәс! – диде ул, суык майның кайнар табага салынуы кебек чатыр-чотыр килеп.
Аның соңгы сүзләрен Өлкән Газизә көтеп кенә торган диярсең. Ул, Габдулладан да яшереп торырга кирәк санамыйча:
– Кеше суйган мал ашы ашап кына теләккә ирешеп булмый шул! – диде. – Бик ирешер идең дә кана, бәдәл-хаҗга йөреп кенә кияү синең ни теләп тә тулмаган карыныңны тутыра алмас шул… Таныш соң, Габдуллаҗан: бусы җизнәңнең сеңлесе Газизә җиңгәң булыр. Бездә торалар.
– Аллага шөкер! – диде аңа Газизә, түшен киереп. – Аштан ашка гына йөргән көннәребез әле! – Аннары ул, Габдулладан дорфа сүзе өчен үкенгәнен белдереп: – Син шул Габдуллаҗанмыни инде, бәгырькәччәем? Әйттем исә кайттым, яме, наным, яме? – диде.
Малай, сәкедән шуып төшеп, аптыравыннан күрешергә дә оныткан кыяфәттә өч Газизәгә дә карап алганнан соң:
– Монда башың адашырлык икән: берьюлы ике Фатыйма, өч Газизә! – дип көлде. – Әллә дөньяда бүтән исем беткәнме? Бер казанга ике тәкә башы да сыймый, дигән булалар тагын!
– Кара, кара, – диде яңа кергән Газизә, аңа күзен тутырып карап һәм чигенә-чигенә. – Бусына тиклем артыксынып өлгергән инде әллә?
Хатын-кызлар тыенкы гына, ләкин, кинәнешеп, бердәм көлеп җибәрделәр.
– Гыйлемлеге өстенә җор телле дә икән әле үзе! – дип сөенде Өлкән Фатыйма.
Кече Газизә дә, канәгать калып:
– Әйтәм ич, чат әти инде менәтерә! – дип өстәде.
– Башыңа төшсә сыясың икән аны, – диде яңа кергән Газизә, кинәт мескенәеп калып. – Кырыгына – бер иман, утызына бер комган булса да сыярга туры килә. Ни хәл итәсең: шундый тозлы су сипкән җир инде бу минем бертуган абыем Галиәсгар йорты. Үзенең генә бәхете булмады бәгырькәччәемнең: бер-бер артлы күз уңында тоткан углы белән кызы дөнья куйсын әле, ә?! Ярар, Габдуллаҗан бәгырькәччәем, шикләнмә: сине дә монда ни торган авылларыңа, ни Казан каласына сыймаган корбан тәкәсе итмәскә генә хәлебездән килер. Алла җүн кылса, ничек тә сыешырбыз, – дип, ул сәке читенә утырды да яулык очын күзенә тидереп-тидереп алды.
Өлкән Газизәнең дә күңеле тулышты бугай: ул самавыр битенә учын куеп карады да, аның суынып беткәненә тәгаен ышангач, Кече Фатыймага:
– Бар, кызым, Гайни апаңа чыгарып бир әле, яңартсын, – диде.
– Хәзер, әни. Бу самавыр бик тиз кайнап чыга ул. Аннары никтер тиз сүрелә тагын.
– Чат минем төсле инде! – диде яңа кергән Газизә, елмаерга тырышып. – Чат минем төсле…
Ә Габдулла ишек турысындагы шәмаилгә күтәрелеп карады һәм, аның пыяласында Кырлайдагы ата-анасы чагылып киткәндәге шикелле тоелгач, артка чигенде, китап өеменнән берсен алып актарырга, туктап-туктап укырга кереште.
Бу вакыт зал ишеге шәмаиле пыяласында Кече Фатыйманың чагылышы күренеп узды. Ә Галиәсгар Госманов бүлмәсендәге шәмаилдә аның үзенең һәм Сафиулланың тирләп пешкән йөзләре кайтарыла иде. Зиннәтле идән сәгатенең зур теле салмак кына – көттереп диярлек чайкала да чайкала. Тик почмактагы зур көзгедә тагын берәү башына кара хәтфә кәләпүш, өстенә казаки кигән, пөхтә генә сакал-мыеклы кеше күренеп тора иде. Күрәсең, ул салкыннан әле яңа гына кереп чишенгән, йөзе кызарынган, кулын әледән-әле мич йөзенә куеп-куеп ала. Күз читләре әллә күләгәдән, әллә сөрмә тартканга каралыбрак, тирәнәебрәк күренә.
Галиәсгар бай аңа, кырын гына карап:
– Табынга уз, кияү, – дип эндәште. – Самавыр суынып бетмәгән әле. Хәер, сиңа тансык нәрсә башка инде башкасын…
– Тәкъдирдә шулай язган, күрәсең, – диде Фәтхетдин.– «Әл-әмер әмриллаһ» диләр аны. Ягъни «әмер иясе – Аллаһның әмере» дигәнне аңлата.
– Белмәгән эшең юк, кинәндергән төшең юк дисәм, ничек инде? Аштан ашка йөрисең дә, әллә кайда гына төшереп алырга да өлгерәсең үзең. Каян килгән байгура!
– Алай димәле, җизни! Менә тагын җәренгә бәдәл-хаҗ килешеп кайттым. Кәсебе ташка үлчим булса да, тынчу мәдрәсәдән соңра, кеше хаҗы саналса да, бер җир гизеп, әзме-күпме савапка ирешеп кайту булыр. Дөнья гизүнең тәмен беләм мин.
– Анысы җае чыкканда тәмен белүләрне әйләнеп үтмисең инде үзең. Кая, Сафиулла, булмаса, пычак калынлыгы гына Казан күчтәнәчеңне салып бир шуңа. Бездән калмасын.
Өстәл аягы төбендәге яртылаш бушаган чүлли шешәсеннән җамаякка эчемлек салып, Сафиулла Фәтхетдингә таба этәреп куйды.
– Гаеп итмә, кияү. Безнең эш бетмәгән әле монда. Бар әнә, өлешеңә разый бул да яңа шәкертең белән күрешеп чык.
– Руза-намаз туклыкта, иман качар юклыкта, – дип, Фәтхетдин салып биргәнгә үрелде. – Иртәгә кайгы китерәсе бүгенге шатлыкның мәгънәсе юк югын да… – дип, эчкәч һәм нидер кабып куйгач, ул сакал-мыегын сыпыргалап чыгып китте.
– Менә шуңа ышанып, үз балаң урынына алдырган, мирасчың булуны күз алдында тоткан баланы сабакка бир инде, ә? – диде Галиәсгар ризасыз кыяфәттә. – Ярар, күз күрер тагын. Аннан башка да хәлфәләр бетмәгән. Бер-ике ел ияләшкәч, Габдуллаҗанны урыс сыйныфына бирми булмас, ахрысы… Булды, бусын калдырып торып, ары таба киттек, – диде ул һәм кулына алган каләмен тел очына тидереп юешләде дә алдындагы кәгазьгә язарга әзерләнде. – Югыйсә бу минем күршем Ат барышник Бәдри байга бик үк ышанып та бетеп булмый. Товар бәяләре хакында әйткәннәре әллә хак, әллә ничек… Миңа карата зыянлы эш йөртмәсә дә, чабуы астыннан ут йөрткәли, диләр. Әнә кызыл малчы Ишәк Хәсәнҗанның да көймәсен коры комга утыртып калдырган. Анысы ул Ишәккә типкәләп алуы да ярый яравын… Бу атнада даладан олау белән Җомагул килеп төшәсе. Атлар куып, куй мае туңдырып. Миннән җурна булыр дип килешенгән иде. Казаннарда поты күпме тора да монда күпме – шуның аермасыннан берәр тиен отсаң да, чутлагач, хәйран гына җыела ул… Әйдә, Казанда кибет арышының хакы күпме дә базарныкының хакы күпме? – дип сорады ул, кибеп өлгергән каләмен тагын юешләп.
– Поты кырык җиде тиеннән, – диде Сафиулла, алдындагы кәгазенә карап. – Оны алтмыш бер тиеннән. Суккан арышның Чистайныкы белән аермасы бер йә ике тиен. Ырымбурда поты кырык тугыз тиен.
– Базарда?
– Алтмыш. Мин булган дүрт көн арасында ике тиенгә күтәрелде.
– Солы?
– Яңа сукканы утыз җиде тиеннән бара. Әвеннеке – кырык. Базарда – утыз сигез-утыз тугыз. Шул дүрт көндә өч тиенгә артты.
– Җомагул белән карабодай ярмасы да әзерләп куярга килештем. Анысы күпме тора?
– Поты – бер сум да җегерме. Борайлысы – алтмыш биш тиеннән бер тәңкәгә хәтле.
– Хәзер май бәһасен әйт инде.
Тар гына ачылган ишектә Гыймадиның түбәтәйле башы пәйда булды. Филтәсе басыларак төшкән фонарь тоткан. Бүлдерергә кыймастан, ләкин үзенең барлыгын белдереп, ул учына йөткергәләп алды:
– Һым…
Ишеккә каршы утырганга, Сафиулла аны шәйләде шәйләвен. Шуңа күрә Галиәсгарның соравына җавабыннан бүленебрәк калды.
– Май, дим!
Гыймади тагын:
– Һым!.. – дип йөткергән атлы кыланган булды.
– Ни кирәк? – диде Галиәсгар, аңа борылып тормастан.
– Ни ие, бай абзый. Теге шәкертне алмага менгәнием. Аңарга мунча өлгерттем…
– Мунча! – дип кычкырды, аны үртәп, Галиәсгар, тирләгән битен сөлге белән сөртә-сөртә. – Мунча менә монда ул, кем… Гыймадетдин. Тегеләр ягында ул, тегеләр!.. Майга җиттекме әле? Ие, май хакы күпме?
Сафиулла:
– Сөт мае унбер сум җегерме тиен тора… – дип башлагач, ишекне сак кына ябып, Гыймади эчтәгеләрнең сүзенә колак салып торды. – Идел буеныкы – унөч сум, двәрәнски дигәне – ундүрт, парижские – унбиш.
– Өем сездән читтә, ишегем чыпта, – дип, Гыймади каршы бүлмәгә юнәлде. Андагы ачылыбрак калган ишектән Габдулла тавышы ишетелә, һәм үзе дә күренеп тора иде.
– «Иман шарты»н үткәч, «Һәфтияк»кә күчтек инде, – дип, ул Фәтхетдингә җавап тота иде. – Аның соңында «Бәдәвам»ны көйләдек. Шуннан ары «Кисекбаш»ка кереп калганыек.
– Хуп, хуп, – дип мактады аны Фәтхетдин.
– Болардан ары «Рисаләи Газизә»гә чыктым…
– И-и! – диде Өлкән Газизә, аларга кушылып. – Аның, кияү, теге… карасана, оныттым да инде, ие! – «Фәзаилеш-шөкер».
– …«ш-шөһүр», – дип төзәтте аны малай.
– Ие. Менә шул «шөкүр»дән әйтеп биргәннәрен ишетсәң дә әле, кияү!
Фәтхетдин, канәгать калганлыгын белдереп:
– Болай булгач, кода шәкертне үз сыйныфыма алмый булмас, – диде. – Мин сине Мотыйгый хәзрәткә чисти хәлфә булуга җиткереп тоттырам.
– Хәлфә?! – диде Өлкән Газизә, ботын чабып. – Ниткән хәлфә ди ул тагын? Кара бу малны! Ишәйгәннән-ишәя, Аллага шөкер! Иншалла, сәүдәгәр булыр. Ниндие генә әле, әйеме, Габдуллаҗан?
– Җиткереп тоттырам, имеш, – диде Уртанчы Газизә, Фәтхетдинне мыскыллап. – Тоттырыр нәрсәләрең бигрәкләр дә кешнәп тора шул синең!
– Җәгез инде, – дип туктатты аны Кече Газизә. – Шәкерт алдында исәп-хисапларыгызны калдырып торыр идегез инде аны.
Гыймади, ниһаять, – бу юлы кыю рәвештә – бүлмәгә килеп керде.
– Менә кайда икән әле ул! – диде ул, Габдуллага карап. – Килеп җитмәгән көенчә малайдан мулла-сәүдәгәр ясамакчы булып тормасагыз соң… Әйдә, малай, җыен җәтрәк!
Малай, Газизә апасына таба елышып, шикләнгән төстә:
– Тагын кая? – дип сорады.
– Мунчагадыр, – диде Кече Газизә, аны юатып.
– Имынный! Килгән шәпкә кая булсын ди тагын? – диде Гыймади. – Ниме, бикә, алмашка кигезергә тегесе-бусы әзердер ич? Сөлгене үзебезнекен куйдым.
Өлкән Газизә, залга чыгып, калай бизәкле сандыкларның берсен ачып иелде дә кием-салым арасыннан малайга ярардай күлмәк-ыштан эзләргә кереште. Әлеге дә баягы вафат улыннан калган вак-төяк булгандыр, күрәсең: соңгы тапкыр үзенә якын исен иснәп калырга теләгәндәй, аларны битенә тидереп-тидереп алгалады.
– Бар, – диде Кече Газизә, малайны алга этәреп.
– Мә, наным. Сау-сәламәт тәнендә туздырырга насыйп итмәде инде үзебезнең улыбызга. Сиңа язган икән, – дип, Өлкән Газизә кием-салымны Габдуллага тоттыргач, Гыймади аны җитәкләп алып чыгып китте. Артта әллә Галиәсгарның, әллә Сафиулланың:
