Kitabı oku: «Дәрья башы / Исток вселенского», sayfa 3
– Куй җоны хакы… – дигәне ишетелеп калды.
Баскыч басмаларыннан төшеп, ишегалды карын шыгырдатып үткәч, мунча алачыгына килеп керделәр. Караңгы иде. Гыймади фонарь филтәсен күтәргәч яктырып китте, эчтә булган нәрсәләр ачыгаеп калды.
– У-у, сезнең монда-а! – дип сузды малай, баш турысындагы колгаларга эленгән каен, имән себеркеләренә күтәрелеп карап. – Кырлай урманы шикелле!
Тышкы киемнәрен салырга керешеп, Гыймади:
– Сездә әзрәк иемени? – дип сорады.
– Бездә җитәрлек итеп кенә бәйлиләр.
– Бездә дә артыгы җук аның.
– Кырлайдагы Сәгъди абзый да шушылай мул әзерли торганые, базарда сәүдә итәргә.
– Мунча себеркесе белән вакланып торырга Галиәсгар җизнәңнең өресе сыек дип белдең мәллә? Җаек байларындыр, казакъ, кыргыз байларындыр шушы себеркеләр белән өтәм инде мин. Пешеп беткәнче чабыналар, малай. Ишегалды себерерлек чыбыгын да калдырмыйлар… Чү, нигә чишенмисең? Шикләнмә, малайларны алай ук каезламыйм мин.
– Оялам мин, – диде малай тыенкы гына.
– Кит әле, булмаганны! – дип, бил тиңентен шәрә, ә түбәнтен ак ыштаннан калган Гыймади малайның тышкы киемнәрен салдырып ташлады. – Болары җатсын шушында. Иртәнчәк Гайниҗамал апаң җуып, киптереп, сырлы бәләк белән язып бирер… Ә боларын эчкә алып кер. Чыгышлый кияргә җылынып торсыннар, – дип, Гыймади фонарен кулына алды.
Пар көдрәләтеп, эчкәре уздылар. Мунча ак, чиста, пөхтә иде. Гыймади тәрәзә пәрдәләрен тартып куйды, фонарьны матчадагы чөйгә элде, себерке пешекләнеп яткан агач тагаракны, комганны ләүкәдән түбән төшерде, шунда ике чүмеч су йөгертте, мич капкачын ачып, ташка да чыжлатып җилпеде.
– Ләүкәгә менеп җат. Беркавым тирләп ал.
– Эссе, – диде малай, ләүкәгә йөзтүбән яткач.
– Булмаенча!.. Сине кем диләр әле?
– Габдуллаҗан…
– Кушаматың җукмыни?
– Булды ди сиңа! Мулла малае ич…
– Ә минем бар. Кырыкмыш Гыймади мин.
– Кырыкмыш тай гына була ул.
– Шул шул менәтерә! Әллә миңа Алаша Гыймади дияр иеңме?
– Дигәнем юк ич әле. Ярый алайса, мин дә Кырыкмыш Гыймади диярмен.
– Диярмен мин сиңа! – дип көлде Гыймади. – Матри аны!
– Мине «Апуш» диләр. Син дә шулай диген. Тик үчекләп түгел. Мулла малаен үчекләү гөнаһ!
– Күптән шулай диләр аны, амакай! – дип, Гыймади пешекләнгән себеркене алып селеккәләде дә, мич авызына чүмечтән тагын су җибәреп, шуның кайнарында себеркесен корылата төшкәч, малайның аркасына тидермичә генә буйдан-буйга җилпеп узды.
Габдулла, эсселеккә чыдамыйча, дугадай бөгелеп:
– Уй! – дип куйды.
– Абзарыңа симез куй! – дип көлде Гыймади һәм малайны кадерләп, яратып, шуннан үзенә тәм табып чабындырырга кереште. – Менә бусы әнкәң өчен…
– Уй! – диде малай тагын һәм үзенең: – Җитәр, Кырыкмыш! – дигәнен сизми дә калды.
Гыймади рәхәтләнеп көлеп җибәрде:
– Ә! Син әле алаймы? Кем Кырыкмыш? Әле бер генә үткән, ә ул инде «кырык» дип мышкылдый!
– Җитәр, Гыймади абзый! Үтерәсең! Арыйсың да…
– Нигә арыйм ди?
– Минем әниләр өчәү! Әтиләр дә! Бөтенесе өчен дә чабындырсаң хәлдән таеп бетәрсең…
Гыймади әллә нишләп китте. Хәлсезләнгән кебек, себеркеле кулы түбән салынды. Аннары ул себеркесе белән маңгай тирен сөртеп алды.
– Алай икә-ән… Алайса, Апуш, өч әнкәң өчен менә бер, – дип үткәч, малайны аркасына әйләндереп салды. – Алайса, өч атаң өчен менә тагын берне…
Малай карышмый иде инде. Аны пар, эсселек изрәтте, себерке иркәләде. Тәне шуңа тәмам күнекте. Аңа рәхәт иде.
– Ә менә бусы үзең өчен, Апуш. Күңелең пакь, җаның иманлы, тәнең сау-сәламәт булсын өчен, киләчәк бичәң чибәр, сөйкемле, балаларың тәүфыйклы булсын өчен!
Шуннан соң Гыймади ишек төбендәге агач кисмәктән чүмеч тутырып су алды да малайның аркасына – шулай ук буеннан-буена җилпеп җибәрде. Малай тагын:
– Уй! – дип куйды да исен җыеп торып утырды. – Салкын ич!
– Җылыга – салкын, салкынга җылы килешә ул, Апуш. Йә, төш, – дип, Гыймади комганга, таманлап, су салырга тотынды. – Булдымы соң?
– Шәп! – диде малай.
– Синеңчә, шәп нинди була инде ул?
– Каян белим?.. Шундый… очасы килгән күк.
– Очсаң, кая китәр иең соң?
– Шунда инде… Кырлайга.
– Шулай. Туйдырган җиргә караганда, тудырган җир тартарак шул… Мәле, себерке иснә. Мәтрүшкәле ул.
Малай утыргычка утырды да себеркене йөзенә каплады. Ул, йөзен аермыйча, тагын:
– Уй! Нинди тәмле! – диде. – Мәтрүшкә сездә дә үсәмени ул?
– Менә инде! Үсмичә ни!.. Татар бар җирдә мәтрүшкә булмый димени? Кәҗә сыртын сарган тигәнәк ише, мәтрүшкәнең орлыгы татар кешесе узган аланнарга уч-уч чәчелеп кала инде ул… Син бар, алачыкта хәл алып кер.
Шәрә килеш караңгы алачыкка чыгып баскач, Габдулла, кинәнеп, кулын җәеп җибәрде, киерелеп алганда, колгадагы себеркеләргә орынды. Алар исә күңелле генә итеп кыштырдашып куйдылар. Малай, күзен йомган хәлдә, аларны тагын, тагын кыштырдатырга тотынды, хыялында үзен киң ябалдашлы бер ак каен астында итеп күрде. Агач көчле җилдә тирбәлә, ябалдашы тузгый, гүя очып китәргә җыена иде кебек.
– Җитәр инде, кер! – дигәнне ишеткәч, ул, уйларыннан айнып, эчкә узды.
Гыймади агач тәпәнгә башта кайнар, аннары, таманлый-таманлый, салкын су тутырды да колгага эленгән урыннан яңа мунчала үрелеп алды.
– Кызлар чәчемени, ә? – диде ул. – Чаган елгасында үзем чылаткан юкә кабыкларыннан бу. Җәй көне шунда атлар коендырырга җөрербез әле, җәме?.. Каяле, «Гөлҗиһан» сабыны белән, гөбердәтеп, бер уындырып җибәрим әле үзеңне, Апуш!
– Үзем, үзем! Син аркамны гына у, – дип карышса да, Гыймади малайны көчле кулы белән уртага бастырды да, китәрелгән башын сабынлап югач, буйдан-буйга сабынлы мунчала белән ышкып чыкты, артыннан тәпәндәге су белән юды. Тәпәнне түкте, чайкады, кулына комганны алды. – Кая, коендырыйм инде дә чыгарбыз.
Малай аның игелегенә тәмам ышанып бетеп, ни әйтсә дә үтәргә әзер иде инде. Комганнан су бетмәс-төкәнмәс булып акты да акты, акты да акты…
– Хәзер сөртеник, – дип, Гыймади колгадан, сузылып, чиккән сөлге алды, малайны сөртеп чыкты. – Киен, Апуш.
Малай эчке киемнәрен киеп куйды да нишләргә белми басып калды.
– Бар, тышкы киемнәреңне киенә тор. Мин хәзер, – дип, Гыймади комганга тагын су тутырды, малайның чыгып киткәненә ышангач, ыштанын салып, үзе дә коенды, сөртенде…
Кергәндәгечә үк ишегалды карын шыгырдатып, алар баскычтан югары күтәрелделәр. Алар кергәндә, хатын-кыз чәйдән торган да савыт-саба җыештырып йөри иде инде. Берара малайга «Мунча сихәтле булсын!» дип, Гыймадины мактап тордылар.
– Шәкертне кая салабыз соң? – дип сорады Гыймади.
– Әнә, әнә урын-җире җәелгән дә инде, – дип, Өлкән Фатыйма сандыкларның киңенә ишарәләп күрсәтте.
– Һи! – дип куйды Гыймади, канәгатьсез төстә. – Кунакны шунда кундыралар димени инде аны?
– Алай димәле, Гыймадетдин. Бик җайлы урын ул! Бөтенесе чип-чиста, үтүкләнгән…
– Юк инде. Болай итик әле! – дип, Гыймади Галиәсгар бүлмәсен барып ачты.
Ә анда һаман саныйлар, чутлыйлар, язалар иде әле.
– Ат ите күпмедән? – дип сорады Галиәсгар.
– Бер сум да туксан…
Алар тәмам тирләгән, кызарышып чыкканнар иде инде.
– Бетмәдемени әле, бай абзый? – диде Гыймади һәм аларга һич исе китмәгән кыяфәттә диванга урын-җир китереп салды, җайлап җәйде дә Габдуллаҗанны ияртеп керде. – Кая! – дип аваз салды ул ишектән күренеп торган хатын-кызга. – Чәй кертегез дә, йокласын әле шушында кинәнеп.
– Безнең эш бетмәгән ич әле, Гыймадетдин! – диде Галиәсгар, килештермичә.
– Сезнең бетәрлек тә түгел инде ул.
– Җарар инде алайсаң… Әйдә соң, Сафиулла, залга чыгып дәвам итик, булмаса, – дип, Галиәсгар алдындагы кәгазьләрне җыйнады, чутын култык астына кыстырды да, кымыз уртлап алгач, бүлмәдән чыгып китте.
– Гыймадетдин… – диде Сафиулла тын гына һәм, чокырга баягы чүлли шешәсендәге калган нәрсәне салып җибәргәч, ияген какты: тот, янәсе. – Китәсе булыр… Безне оныта күрмә тагын, Габдуллаҗан. Кил, җәме! – дигәч, алар малайны ялгызын гына калдырып чыгып киттеләр.
Кече Газизә, кереп, малайга чәй эчертте, сүзсез генә карап торгач, җайлап яткырды һәм эленгән лампаны сүндерде. Бүлмәдә малайның ачык күзе генә күренеп, сәгать тавышы гына ишетелеп калды.
Юка гына боз парчалары белән бизәлгән ике тәрәзә пыяласы ай нурында көмешләнеп, идәнгә, җиһазларга шуның зәңгәрсу яктысы сузылып яткан да көзгегә – әллә кайларга кереп киткән. Габдуллага йокы урынын җизнәсенең җыйнак эш бүлмәсендәге күн диванга җәеп бирделәр. Урыны йомшак, җылы булса да, аның күзе һаман ачык әле. Салмак кына итеп, сәгать йөри. Менә ул берне сугып куйды. Ничәнченеңдер яртысынадыр инде. Малай ничәнче икәнен белми. Үзен аның булачак хәлфәсе дип таныштырган, ниндидер кода абзый тиешле кеше, күрәсең, тонык кына булып, шуның гырылдавы ишетелә. Ул моңарчы белешле булмаган Газизә җиңгәсенең, аңадыр инде, сукранып эндәшкәнен танып ала: «Сиңайтәм, борылып ят, борылып, дим!» Гырылдау тынып кала. Ә кайдадыр ялгыз чикерткәнең тигез, күңелле зыңлавына малай рәхәтләнә үк: чикерткәләр кайда да бер икән.
Идәнгә сузылган яктылык кинәт тәрәзәгә таба шуышкандай була, аннан Габдулланың күңеле аша тышка чыгып китә һәм малайның күз алдында Җаектан Ырымбурга, аннан Чистайга, тагын, Казанны үтеп, Кырлайга тиклем барып җитә. Ялгыз бүренең моңсу улавы ишетелгәндәй була, бу улау бераздан ниндидер бер этнең шат өрүенә әйләнә сыман. Кемдер гөлдерек, шук тавыш белән көлә, ниндидер бала, авыл йортының ишегалды уртасына баскан килеш, сабыр гына елый. Бу ул – Габдулланың үзе инде. Ялгыз берәүнең аяк астында кар шыгырдавын боз астында аккан су челтерәве баса. Әллә кайдагы – бик ерактагы ниндидер өй эчендә сәкегә яткан икәүнең сулавына корама юрган тын гына калка да төшә, калка да төшә. Габдулланың иң соңгы ата-анасы Сәгъди белән Зөһрә һәркайсы үзалдына Габдулланы уйлап, аның менә шушылай йомшакта, җылыда ятканын күз алларына китерәләр дә көрсенешәләр бугай… Җил исә, җәяүле буран йөгерә, һәм Габдулланы шушы ят өйгә, таныш та, таныш та түгел кешеләр арасына китереп җиткергән очсыз-кырыйсыз юлга әкренләп кар сала, аны күмә, югалта. Габдулла аяк астында каты юл тоймый, әллә кая читкә кереп китә, башта кара ноктага, аннары югарыдагы бер йолдызчыкка әверелеп кала…
Габдулланың, ниһаять, күзе йомылганның соңында кысылып чыккан ике тамчы фирүзә яшьне һичкем күрми инде…
1995
Романнар
Богау
Беренче бүлек
Бөек хөкем көне килеп җитте.
Әшнә атавын көн чыгышы ягыннан ышыклап торган Бирге Ялпы тавының амфитеатрдай иңкү куенына Шүрәле халкының Олуг Корылтае җыелды.
Кояш күзне чагылдырып яна, кыздыра иде инде. Күк, җир, тереклек, үсемлекләр – барчасы аның иркенә буйсынып ята. Кабарынкы Аргы Ялпы тавы астындагы түгәрәк Кәрәкә күле сурәте ышкылып беткән көмеш тәңкәдәй ялтырап, чалт аяз күккә елмаеп ята. Тәкәрлек сазлыгын баскан былтыргы сары чуклы камышлар, көрән җикәннәр әллә нидә бер талгын җил исеп куйганда кыштырдашалар, шау яшел көннәренең кибеп беткән истәлекләрен сагынышып пышылдашалар. Пыяла шикелле тигез Сандугач үзәнен чикләп куйган тирән ярлы инеш, ашыга-ашыга, Чулман елгасына ага да ага, ага да ага. Инешнең аргы ягындагы басуларда көз җиткәндә гуҗ Тайга Катнаш Дәүләтләр империясенең капкорсак амбарларына, төпсез чоңгылларына озатыласы арыш, бодай уҗымнары, наркоманнар кебек миңгерәп, бар тамырлары белән, комсызланып, пестицид имә…
Кыскасы, гап-гади бер көн иде.
Сандугач үзәнендәге сөрү җиренә дүрт Адәми зат икешәр чәчкеч таккан тракторда тары чәчә иде. Бервакытны аргы баштан әйләнеп килгәндә, алар Бирге Ялпы иңкүлегеннән шайтан өермәсе күтәрелеп, камышларны бөгә-сындыра, җикән йоннарын ак болыттай туздыра-туздыра, туры килгән кошларның канатларын каера-каера, басуның йомшак кара туфрагын корыч гөрҗидәй күтәреп, үзләренә таба якынаюын күреп алдылар. Коры Кызыл чокыр тирәли утыртылган каенлык буенда тыныч кына утлап йөргән илле биш баш ат көтүе, җәһәт кубып, җан-фәрманга авыл ягына томырылды. Аларның яллары да, койрыклары да чәбәләнеп, үрелеп беткән; шундук шабыр тиргә баттылар, танауларыннан, шарлап, сары күбек ургып чыкты. Ул да булмады, тракторлар күмәк төчкерергә, морҗаларыннан боҗра-боҗра кучкыл төтен ургыта-ургыта йөткерергә тотындылар; ахырда, тыннары буылып кысылгандай, шып туктап калдылар, сүнделәр. Андагы Адәми затлар җиргә сикерешеп төштеләр дә әүвәлге әвен базыннан калган чокырга постылар. Сазлык түмгәкләренә охшап, башлары гына тырпаеп калды. Тәкәрлек сазлыгындагы куе коры камыш дүрт урында дәррәү дөрләп яна башлаган иде дә, Аргы Ялпы ягыннан күтәрелгән тагын бер шайтан өермәсе килеп җиткәч, андагы ут су сипкәндәй басылды, сүрелде, сүнде. Ул арада беренче шайтан өермәсе тракторлар турысына килеп җитте дә, астагы сөңгедәй очы белән бер трактор белән чәчкечне кыл урталай ярып аударгач, ыжгырып шаулый-шаулый, ары узып китте.
Бу хәлгә ни гаҗәпләнергә, ни куркырга өлгермәгән дүрт Адәми зат кайсы башын, кайсы артын кашып алдылар, аннары тәмәке көйрәтеп җибәрделәр. Арадагы иң яшенең кулындагы керле, тузанлы кап эчендәге шырпылар шылтыр-шылтыр килешеп калтыранды.
– Шүре җибәргәнсең, ахры, – диде өлкәне.
– Суң… Әллә мондый нәрсәне көн дә күргәнме, Ибрай абый?
Ибрай дигәннәре голдыр-голдыр көлеп җибәрде. Аның өске казналыгында – ике, астагысында өч теше юк иде. Йөзен кояш, җил каралтып бетергән. Шуңа күрә учлап-учлап сипкәндәй мул сипкелләре җиз шикелле ялтырап тора. Ул бөкрәеп утырган Ильяска эчкә баткан зәп-зәңгәр күзләрен төбәп карады да, калын иренен турсайтып:
– Бумы?! – диде. – Бераз салсаммы?
Аның каршында утырган солдат киемендәге таза ир тезенә шапылдатып сукты да икегә ярылып ауган тракторга төртеп күрсәтте.
– Бусы аның чүп! Ибрай абыйның Гаҗиләсе туздырган җен туйларын күрсәңме? Менә ул шайтан туе дисәң дә шайтан туе ичмасам!
Ибрай каешланып каткан җәлпәк кепкасын җыерчыклы маңгаена шудырып төшерде дә, башын кашый-кашый, рәхәт елмаеп җибәрде. Сигаретын суыргалап эндәшми торгач, ул Ильяска:
– Бар, алайса аптөш. Утыргыч астында булыр. Чүпрәккә төрелгән. Кара аны! Теге шайтан өермәсе, әйләнеп кайтып, сине дә урталай ярмасын тагын. Бүрәнә итеп! Ул сине Демократ дип тормас!
Һәр җыелыш-мазарда, гаделлек эзләп, өч-дүрт ир-ат җыелган җирдә агымдагы сәясәт турындамы, икътисад турындамы озын-озак сөйләп гарык иткәнгә күрә, Әшнә авылыннан чыккан, җәен-көзен һәр атнаның ике көнендә Рус Әшнәге урманында каен җиләге, җир, кура җиләге, Имәнкискә урманын бетереп, гөмбәдер җыеп, кайвакытны инештә ятьмә белән балыктыр, кысладыр сөзеп йөргән, кичләрен йә уха пешереп, йә шашлык ясап, дус-ишләрен сыйларга яраткан бер язучы аңа «Демократ» кушаматы таккан иде. Ильяс үзе моңа үпкәләмәде, карышмады, күндәм төстә кабул итте. Ул үзе – мәктәп укытучысы, кармакка балык чирттереп утырырга вакытын кызганмас, көчен жәлләмәс. Әле бүген дә, ял көне булганга, әче таңнан инешнең Борым (юкка чыккан, урыны сөрү җиренә әйләнгән урыс авылы) турысында, хәттин ашкан кызылканатлар каптырып кайтышлый, кызык өчен чәчкечкә баскан иде. Чөнки боларның бер чәчүчеләре эшкә чыкмаган. Булышырга ниятләде. Шулай итмәсә, Демократ булыр идеме соң ул? Хәзер ул җәһәт кенә урыныннан кузгалды да, артын сузып, тракторлар тарафына титаклады.
– Алла бар икән ул, җегетләр, – диде Ибрай.
Адәми затларның моңарчы эндәшми утырганы – камырдан әвәләгәндәй көпшәк, симез йөз-гәүдәлесе:
– Белмидериеңмени? – дип сорады.
– Белмидериеңме дип, Шөһрәт… Бу хәтле дип кем белгән аны?
– Ни хәтле дип?
– Бу шайтан туе минем тракторга туры килсә, ә?
Чәчүчеләрнең җыйнак, сыгылма буынлысы, муены, кулы сеңерләнеп торганы:
– Суң? – дип сорады.
Солдат киемендәге тракторчы аның касыгына төртеп алды:
– Бәрәңге баш син, Вакыйф абый! – диде ул. – Өермә Ибрай абыйның тракторына эләксәме? Аракы шешәсен дә икегә әйләндерәдерие ич, пәрәми! Буйдан-буйга ярып.
– Мин дә шуны әйтәм ич, Шөһрәт, – диде Ибрай.
Вакыйф, мүкәләп, кузгалак өзгәләргә тотынды.
Ильяс әйләнеп килде. Ышык, эссе чокырга төшеп, бармак арасына кыстырган аракы шешәсен Ибрайга сузды, үлән өзеп, тузан сарган сигез кырлы стаканны сөрткәләде, иренен бөреп, эченә өргәләде.
Бер уч сусыл кузгалак җыеп өлгергән Вакыйф:
– Аннары син, Демократ, комиссия чакырып китерерсең, – диде.
– Нинди комиссия? – дип сорады Ильяс.
– Тракторны карарга. Югыйсә Гаҗилә апа килгән дә ярып салган дип уйламагайлары. Акт төзеп, Ибрай абый өстенә чәпәрләр дә куярлар. Шуны түләп җаны чыксын дисең мәллә?
Аларның дәррәү көлүеннән өркептер инде, һава сызгыртып, сазлыктан дүрт кыр үрдәге, өч тәкәрлек күтәрелде. Тәкәрлекләр ачыргаланып кычкырышты. Шуларга кушылган шикелле, Ибрайның да йөрәге сулкылдады, кайнар җанына кар ишелеп төшкән сыман булды. Урталай ярылган ул трактор аның үткән гомере ләбаса инде. Аның да гомере шундый – урталай ярылган. Әнә башта ягымлы, тымызык, тансык җилдәй тоелган хатыны Гаҗилә тора-бара сиздергәннән-сиздерә, биздергәннән-биздерә башлап, үгетләп тә ярсып, хәтта сүгенеп тә тыя алмастай төстә гаярьләнде, усалланды, кара көйде, суынды. Кайвакытны хатын-кызны хатын җенесе итеп тоткан нәрсәсен дә алтын тутырылган сандык урынына саклап, яшереп, саранланып бирде: теләсә, күгәрек күңел йозагы белән шапылдатып бикләп куйды; теләсә, кирәк булган үз сәгате сукканда гына, комсыз тәнен ачкычы белән ачкалады. Нигъмәт дөньясы анда, аныкы гына диярсең. Инде-е, бөҗәкләрдә дә бар лабаса ул нәрсә! Үз уена бирелгән Ибрай үлән арасында ике «Фатыйма»ны шәйләп алды: артларын артка терәгәннәр дә тәмам изрәгәннәр. Нигә инде, шулар кебек, табигатең кушканча тормаска, яшәмәскә ди? Имеш, иренең әз-мәз дә, кайчагында байтак та эчкәләп кайтуыннан Гаҗилә шулай үч алып маташа. Белми ич ул, тавык мие эчкән нәмәрсә, гаилә тормышын алып бару икәүнең генә эше түгел. Күрше-күлән бар, агай-эненең очрашкан мәлләре бар. Җитмәсә, эш аты рәвешендә алны-ялны белми эшлисең, шуннан соң сарулар кайнаган вакытлар булучан – тотмыйча да ярамый ич инде. Алла колы! Хисапласаң, сәбәбе күп инде аның. Санап бетерерлек түгел. Ул – Ибрай гына мәллә? Һәммәсе шулай итә. Болай гына туры килгәндә дә, кирәксә, җир тишегеннән эзләп табып та.
Ибрайның шулай итеп күпме озын кышкы төннәре, шомырт чәчәкле таңнары, җиләк исле җәйге челләләре, яңгырлы, моңсу көзләре заяга уза торды. Ай, ул җанның яшертен генә сызланып сыктаулары, тән гайрәтен басарга теләп уфылдаулары; аһ, ул йөрәккәйнең тозакка эләккән кош сыман тыпырчынуы, боегуы, җырлыйсы килгән җырының бугазына басып эндәшми калулары, кулдан эш китүләре; һи, ул горурлыкның аяк астында тыпырчынуы, яхшылыкның керләнүе, игелегеңнең аккан кандай катып төссезләнүе, кадерсезләнүе, ай… ул… Карын ачыкканга ничек тә түзәрлек тә бит, ә җан ачыгуын ни белән басмак, туендырмак кирәк? Шулай газапланып яшәү язган инде, күрәсең.
Моңа Ибрайның башта әллә ни исе китмәгән иде. Сабыр итте, түзде, чыдады, хатыны бер дә бер аңга килер, төзәлер дип көтте. Әмма көтә-көтә көтек булды. Әйе, көт шайтаннан иман, үгездән – сөт дигәндәй… Инде бу ярык, яраксызга әйләнгән тракторны хисаптан төшереп булырдыр, ә ярык гомерне ничек итеп көрнәргә ди? Бүген үткәнгә иртәгә көрсенүдән ни мәгънә?
– Нитик без, җегетләр, – диде ул.
– Нитик соң, нитик? – дип түземсезләнде Вакыйф. – Нитәсе җук, ачасы да нитәсе инде аны. Суынганчы. Көн кызу, бозылып куймагае.
Аны Шөһрәт:
– Трактор хөрмәтенә! – дип җөпләде.
– Монда бөркү, – диде Ибрай сабыр гына. – Нитик без… анау Бирге Ялпы чишмәсе төбенә төпләнмик микән диюем.
– Тамак та чатнады, – дип хуплады Ильяс.
Чокырдан чыккач туктадылар тагын, ул-бу килеп чыкмасын дигәндәй, як-якларына карандылар.
– Мәле, наным, – дип, Ибрай шешәне Ильяска сузды. – Җә җалгыш төшереп җибәреп нитәрмен… харап итәрмен…
Ильяс кулын сузган иде, читкә кагып, аракыны Шөһрәт алды:
– Сиңа төс түгел, Демократ абый. Ә менә миңа төс, – дип, солдат чалбары кесәсенә тыгып куйды. – Галифе ясап ятсын әле.
Шик-шөбһәләнердәй нәрсә шәйләмәгәч, кызу-кызу атлап киттеләр. Үзәннең авыл ягы башына, соры тузан туздырып, машина килеп чыкты.
Ибрай, башын ия төшеп:
– Күзгә-башка чалынмаскае, җегетләр, – диде.
– Әче суы да үзебезлек кенә. Тел астын чылатырлык нәрсәне…
– Калганы минем эш, – диде Вакыйф. – Җылы тирес астында бернәрсә мәчтер-мечтер чемердәп ята минем. Атна тулыр-тулмас булды – куәте җитешкәндер, боерган булса.
– Җәтрәк, – диде Шөһрәт. – Тракторга аптырасын-җөдәсеннәр әле.
Әйләнгеч булса да, камышлык белән чиктәш коры җиргә төштеләр. Машина күренмәс булды. Сазлыкны күл буйлата уратып, Аргы Ялпыдан узгач, Бирге Ялпыга аяк бастылар да аның итәге астыннан гайрәте ургып чыккан Ринат чишмәсенә килеп җиттеләр.
Тирәсе хуш. Бурасы яңа, нык имәннән, иркен, суы тирән. Аны былтыргы җәйне теге язучының энесе журналист Ринат ниятенә кушылып, Вакыйф белән икәүләп бурадылар да комташны казып утырттылар. Монда үлән шактый буй җибәргән инде; күз явын алырдай, җанны тынычландырырдай, фикерне аныклардай чәчәклек, астарак су җәелгән төшне җете яшел кыяк, куе җикән камыш баскан. Салкынча иде.
Килеп җитү белән, «гәләфиен» бушатып, Шөһрәт шешәне чишмәгә чумдырды.
Өлкән кеше буларак, Ибрайны чиста ташка утырырга кыстадылар. Ибрай исә йөз җыерчыклары арасына сөрмә булып ягылган куе тузан юлларын, йомшак кына итеп, ә улына, беләгенә сыланган майны ком белән ышкып, улак очында юды да лаеклы урынына үтешли ачык бура эченә караш ташлады. Чишмә пар күзле иде. Комны, чуар вак ташларны кайнатып ургыйлар. Бер генә мизгелгә, әллә ничек, чишмә төбеннән күзен ялт-йолт уйнаткалаган, аның җанын шул комташтай утсыз-сусыз кайнаткан Гаҗиләсенең чагылышын шәйләгәндәй булды ул һәм тизрәк әлеге ташка чүкте. Вакыйф белән Шөһрәт бурадан артып калган бүрәнәгә утырды, Ильяс киндер букчасын улак шарламасы астына урнаштырды да, берочтан стаканын чайкагач, Демократ буларак, җиргә чүкте.
– Җиткәндер, – диде Шөһрәт. Җиңе сызганулы, кара төк баскан кулын тыгып, шешәне суырып чыгарды. Шешә йөзе күзгә күренеп «тирләде», аксылланып калды. Шөһрәт аның бөкесен тешләре белән генә җайлап ачты да Демократка сузды: – Бүлү синнән, Ильяс абый. Җебемә.
– Ярар соң, – диде Ильяс, карышмыйча. – Ә менә Мәскәү демократлары белән Казан партократлары җеби. Мунчалага дип, суга батырган юкә кабыклары шикелле, лайлаланып җеби. Шунлыктан су, әйләнә-тирә мохит сасый да инде…
Ильяс шешәне, алып, Шөһрәт тотып торган стаканга якынайткан гына иде, әллә нинди – акылга сыймаслык, җаннарны тетрәндерерлек гаҗәеп тә, сәер дә шаукымга, мәхшәргә, Кодрәт көченә тарыганнарын сизми дә калдылар…
Бирге Ялпы тавы каршына озын буй-сынлы, кырыс йөзле, ефәктәй елкылдап, җилфердәп торган яшел йонлы алты пәһлеван шүрәле сыгылмалы төз ак каен ботакларын юкә кайрысы белән бәйләп ясаган, түбәсе сусыл өрәңге, имән яфраклары белән ябылган чыбылдык күтәреп чыкты. Чыбылдыкның ян-ягыннан ике шүрәле кызы бара. Алар өрәңге яфракларыннан киң итеп бәйләгән җилпәзәләрен талгын гына җилпи иде. Тигез рәт булып тезелешкән бер төркем яшь шүрәле каен тузыннан ясалган барабаннарын кага башлады. Бала шүрәлеләр юкә сыбызгыларын сызгыртты. Курайчыларның тыннары җиткәнче нәфисләп, нечкәләп тә, гыжлатып та, чыжлатып та уйнаулары барабаннар тантанасына сагыш төсмере биреп өстәлде, кушылды.
Чыбылдык эчендә тузганактай ап-ак йонлы, ак озын чәчле, сакал-мыеклы бер карт шүрәле утыра иде. Сыны мәгърур: яшел юка ирене, бөркетнекедәй кәкре, кылычтай кырлы зәңгәр борыны нык, какшамас холык-фигыльле икәнен белгертә, тирән баткан зур кызыл күзе төптән аңын, йөрәген биләгән күрәзәчел акыл белән тулып тора. Тар маңгаендагы җәядәй ыспай бөгелгән алтын мөгезе исә аның Олуг Хаким, чикләнмәгән Кодрәт иясе икәнен искәртә. Бу, чыннан да, шүрәле халкының Олуг Хакиме – Шүрәле Алтын Мөгез иде.
Олуг Гавам Корылтаеның Бирге Ялпы тавы иңкүлеген иңләп, кайсы ничек утырышкан, җайлашкан, урнашкан, кырын яткан йөз меңле вәкилләре күмәк кузгалышып, дөбердәшеп, аягүрә бастылар да, Изге Тәңренең үзен күргәндәй, югарыдагы Шүрәле Алтын Мөгезгә башларын бердәм күтәреп, текәлеп бактылар. Бактылар да, аклы-яшелле чыбылдыкта Олуг Хаким – Чикләнмәгән Кодрәт иясе утырганына бердәм ышангач, Изге Кояш күзләрен чагылдырган шикелле, башларын иделәр, күзләрен аска текәделәр, сулышларын тыеп, уң тезләренә чүктеләр. Уртак хәрәкәттән яшь шүрәлеләрнең туп-туры, тырпайган, төрледән-төрле төстәге мөгезләре елкылдап алды, өлкән яшьтәгеләренеке ышкылып беткән таштай тонык елтырады. Кыз-кыркынның мөгезләренә ак, сары төнбоеклар кадалган иде, хатын-кызныкын әрекмән, бака яфраклары каплаган. Аяк астындагы үләннәр тапталып, уылып, сытылып бетеп, тау итәге коры туфракка калган иде инде. Шүрәлеләрнең аякка басулары, аннары тезләнүләре җирне тетрәтеп куйды.
Шүрәле Алтын Мөгез үзенең табан астында диярлек чуар паласны хәтерләтеп сибелгән шүрәлеләрне ялкау кысылган, ләкин үткер, очлы күз карашы белән аркылыга-буйга барлап чыкты. Аны тынычландыргыч канәгатьлек хисе биләп алды. Ләкин вәкарьлек, тәкәбберлек, горурлык тойгысы түгел. Вәкарьлеккә, тәкәбберлеккә, горурлыкка ул, озын-озак ялгызлыкта калып, ашамый-эчмичә үзенең Олуг Гавамы, иксез-чиксез Галәм, барча күк җисемнәре, бетмәс-төкәнмәс йолдызлар хакында уйлаганда, уйларының хак икәнлегенә тирәнтен ышангач, ялгышлардан арынганына тәмам инангач, юктан бар булу, бардан юкка чыгу, Яшәү белән Үлем, Үлем белән Үлемсезлек, Мизгел белән Мәңгелек, Ялган (изгесе яисә яманы) белән Хакыйкать (ихласы яисә ясалмасы) турында авыр, саллы фикерләргә, фикерләренең асыл нигезенә ирешкән вакытта гына ия. Мәрткә киткән сыман, шулай уйлануларыннан айнып уянгач, ул ирен чите белән генә елмая иде дә, үз дөньясына әйләнеп кайту вакыйгасын шүрәлеләргә хас, лаек рәвештә билгеләп үтәр өчен, үзенә сөмсере иң күп коелган, иң күңелсез, иң сагышлы, яшәүдән гарык булып, үлемне һәммә бәладән котылу рәвешендә ирекле кабул итәргә әзер берәр Адәми затны китерергә боера, аны, коткаруның, савыктыруның, терелтүнең бердәнбер чарасы рәхимсез кытыклау икәнлеген күрсәтү өчен, үз кавеме каршында коточкыч дәрт белән кытыклый, шаштырганчы көлдерә иде. Адәми зат яхшы күңелле булып, лаек икән – терелтә, яман уй-шөгыльле булып, лаек түгел икән – яшәүдән мәхрүм итә. Аныңча, Яхшылыкның нигезен курку хисе тәшкил итә, ә Яманлык асылы курку хисеннән тәкәббер төстә ваз кичүдән гыйбарәт. Аңа әлеге илаһи хакыйкатьне, алты йөз яшь тулган вакытта, мәшһүр Остазы – Шүрәле Көмеш төк углы Кызыл Мөгез иңдерде. Ул чактагы Олуг Хаким Алтын Мөгез, күкнең өченче катындагы Олуг Кытык Гавамында тугыз йөз ел яшәп, күкнең җиденче катына мәңгелек сәфәргә җыенды. Үзе кебек, биш йөз елга бер Ак төк булып яратылган шүрәле малаен ул варисы итеп сайлады да мәшһүр Остазга тәрбиягә бирде. Инде аның Курку хисе тәгълиматын соң мыскалына кадәр өйрәнгәнен, кабул кылганын белгәч, табибларына үз Алтын Мөгезен Шүрәле Ак төккә күчереп утыртырга боерды. Шулай итеп, менә ике йөз җитмеш җиде ел буена инде ул Олуг Хаким Алтын Мөгез атында, хөрмәтендә, дан-шөһрәтендә, иң мөһиме, курку хисенең Кодрәт иясе вазифасында гомер кичерә.
Бөек яхшылыкның асылы булган, булырга тиеш курку хисе Олуг Кытык Гавамына мәңгелекнең мәңгелегенә дә Яшәү нигезе рәвешендә иңдерелгән икән, аңа тугры булу да һәр җан иясе, тереклек дөньясы өчен ихтыяри-мәҗбүри дип уйлый иде. Курку ул – Тормыш патшасы. Ул – котылгысыз. Ә аны йомшарта төшү, сизелмәслек итү, читлектәге кош кебек матур итеп күрсәтү, яхшылык кыйбласы рәвешенә кертү тик файдага гына хезмәт итмимени? Инде дә курку йөгеннән азат ителсәләр, аның Шүрәле халкы алдында гына түгел, ә бәлки Адәми затлар каршында да көч-кодрәте юкка чыгар иде. Шуңа күрә Олуг Хаким үзен Адәми затлар өстендә дә торган Хаким дип игълан итте. Чөнки, дип уйлады ул, алдагы фикерләренә кире кайтып, аны җөпләп, Куркуга тиң, аны алмаштырырдай көч берәү генә – көлдерү, көлү. Елату, елау куркуны көчсезләндерә, аннан ерагайта, арындыра, оныттыра. Димәк, хакимлекне какшата.
Тик соңгы дәвердә курку хисенең мәрҗән ташы астына су үтә башлады. Ул суның чишмә башы иң әүвәл Адәми затлар арасында борнап чыгып, аннан соң орлыклары таралганнан-таралырга кереште. Алар – Адәми затлар – тәкәбберлекнең чигенә җитеп, бер-берсеннән аяусыз төстә, алама көлүгә буй бирде. Югыйсә алар фәкать Шүрәле халкы кодрәте белән генә, бары тик үз-үзләреннән генә көләргә бурычлы. Кызганычка каршы, алар моны санламыйча, исләреннән вакытлыча гына чыгарып тормыйча, онытуны максат итеп куйдылар, ахрысы. Шуның аркасында күпме иза чиккәннәрен сизмиләр, күпме хәвеф, афәт, газап сәбәбенең нидә икәнен белмиләр. Инде җирләрен дә тотып селеккәлисең, СПИД та җибәреп карыйсың. Юк, искә-оска алмыйлар – курыкмыйлар!
Моның чиге Шүрәле гавамына да йога башлады бугай инде. Ул, әлеге чирнең таралу күләмен ачыкларга теләп, Бөтеншүрәле референдумы үткәрү турында боерык бирергә мәҗбүр булды. Анда «Куркасыңмы?» дигән бер генә сөаль бар иде. Нәтиҗәдә аңа бу хак сөальгә фәкать бер генә Шүрәленең «Курыкмыйм!» дигән җавап бирүен ирештерделәр. Кайсысы диген әле! Ул Кодрәт белән үзеннән соң бердәнбер Ак төк булып яратылган, шунлыктан тәрбияләргә мәшһүр Остазга тапшырылган, инде аны үз варисы итәргә ниятли башлаган Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез булып чыкты. Инде менә шул Яшел Мөгезнең Тәгълиматтан тайчыну серен белер өчен, Олуг Гавам Корылтаен җыеп, кирәк калса, аңа тиңсез тәкәббер кыланмышына тигез бизмәндә җәза дәрәҗәсен билгеләргә карар кылыр, шул җәзаны җиренә җиткерер көн килеп җитте…
Кытыкланган бармаклар җитезлеге яисә яшен яшьнәү тизлеге белән уйнаклап узган уйларыннан Олуг Хакимне Бирге Ялпы тавы итәгенең төрле тарафыннан яңгыраган тантаналы тавышлар айнытып җибәрде:
– Яшәсен Олуг Хаким Алтын Мөгез!
– Үлемсез Алтын Мөгез!
– Мәңгелектән мәңгелеккә – Мөгез!
Ул башта аягүрә басу ымы бирде, аннары, игътибар таләп итеп, уң кулын күтәрде. Аның беренче сүзен көтеп, шөпшә оясыдай гөжләгән Олуг Гавам Корылтае кинәт тынып калды.
– Иң әүвәл, – дип боерды Алтын Мөгез, бармагын кыймылдатыр-кыймылдатмас түбән ишарәләп, – анау Адәми зат саналган имгәкләрне тәннәре утлы күмер булып кызганчы кытыклагыз да килгән төшләренә илтеп ташлагыз! Үзебез аларга күренмәсәк тә, без аларны күрәбез: алар чишмәне хәмер салынган утлы сулары белән нәҗесләде! Чөнки ул бичаралар куркудан мәхрүм.
Корылтай вәкилләре, таптанып, ул төртеп күрсәткән якка борылып бастылар. Бу гайрәтле хәрәкәткә ияреп, Ялпы таулары, Сандугач үзәне көзән җыергандагыча киерелеп торды да сиртмәгә асылган бишек сыман тирбәлеп куйды. Ә Адәми затлар өчен җирнең бу җиңелчә калтыранып алуы шактый зур хәвеф булырдай куркыныч иде. Утырган ташы белән бергә Ибрай кинәт биш-алты сөям кадәрле югарыга очып күтәрелде дә дыңк итеп тагын килеп төште. Авызындагы тагын ике теше чартлап сынганын тоеп, ул аларның берсен ялгыш йотып җибәрде, икенчесен төкереп ташлады. Вакыйф белән Шөһрәт, аркан авып, сөзәклектән чишмә тамагынача шуып төшкәндә, Ильяс, очып китеп, лачкылдап торган пычракка арты белән барып төште. Әмма, ни хикмәт, ачык шешәсен кулыннан ычкындырмады гына түгел, эчемлекнең тамчысын да түкмичә калды.
Һава өркешеп күтәрелгән кош-корт белән тулды; камышлар чәбәләнешеп, сынышып, тузгып җиргә яттылар; җиде-сигез ак каен гөрселдәп ауды; Коры Кызыл чокырның әллә ничә урыныннан яр убылып төште; Кәрәкә күле учакка таганлап эленгән казандагы су урынына быгыр-быгыр кайнады; андагы эреле-ваклы балыклар, кояшта ялтырап, шампан шәрабы бөкеседәй югарыга чәчрәп чыкты; тычканнар чыелдашты, йомраннар, әрләннәр сызгырынды; яшел саз бакалары белән еланнар, йомгак-йомгак булып, бергә әүмәкләште.
