Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 14
Башта нишләргә белми торсалар да, эшнең уеннан узып, истерикага барып җиткәнен барысы берьюлы сизеп, урыннарыннан сикереп тордылар.
– «Ашыгыч ярдәм» гә шалтыратыгыз! Тизрәк! Күреп торасыз бит, кеше акылдан язды! – дип белдерде Садир Хәкимович кискен рәвештә.
Ләкин аның кайгыртуы Алсуның янган йөрәгенә керосин сипкәндәй генә тәэсир итте шул.
– Тизрәк! Ярдәм! Сезгә кирәк ярдәм, сезгә! – дип, кыз үз хәлен Вәкилгә күчерә бирде. – Бөтен чирнең башы синдә! Иптәш кызларымны, белгән егетләремне яллап, күпме мин синең агулы сүзләреңне шәһәр буйлата таратыштым? Имеш, шуның өчен мине үстерә, үрләтәләр! Ә чынлыкта адәм көлкесенә калдым. Нинди галим ди мин? Нинди лаборант? Вәкил үзе үк, мыскыллап, бик дөрес эшли. Менә ничек кайтарды ул минем тырышлыкларымны. Оят! Җирдә яшәмәслек итте. Уф-ф!
Бу сүзләр селектор аша шулай ук барча бүлмәләргә яңгырап таралды. Аларны тыңлап, барча халык аһ итте. Теге яки бу сәбәп белән тыңламый-ишетми калганнарга тыңлаган-ишеткәннәрне, фаҗига төсләрен һәркайсы үз сәләтенчә куерта төшеп, бүлмәдән бүлмәгә җиткерә, ташый торды. Институт тирәсендә генә тукталмыйча, Алсуның бар көченә үрсәләнеп кычкыруы бөтен калага ук яңгырамады микән әле. Һәрхәлдә, тиешле иптәшләргә ул ишетелмичә калмады дияргә туры килә. Тавышсыз кычкыруларны да ишетә белгән иптәшләр, мөгаен, монысын гына ишетми калмаганнардыр.
– Сез, сез мине шушы хәлгә төшерүче. Менә күрегез үз эшегезне, менә мин ул – хуҗасын югалткан эт. Мин сезнең күзләрегезне чокып чыгарам. Мин сезнең бавырларыгызны, бөерләрегезне ашап бетерәм. Сезгә генә димәгән бавыр, бөер ашарга. Җәнлекләрнекен генә түгел, бер-берегезнекен! Әкертен генә, сиздермичә генә! Сез хәзер барчагыз – йөрәксез, бавырсыз, башсыз яшәп ятучы карачкылар! Үзегез дә беләсез, тик бүтәннәргә сиздермичә генә тырышасыз. Микробларны да сез үрчеттегез – бер-берегезне кимереп бетерсен өчен. Ә алар сезнең ихтыярыгызга буйсынмый башладылар. Үзләрен тудырган, үстергән бәндәләрнең дә җаннарына, үзәкләренә үткәнче мыжылдый, үрчиләр. Бөтен институтны басты сез үрчеткән бөҗәкләр! Әнә, әнә бит! Ай!
Шушы сүзләрне ишеткәч, күрше бүлмәдә утырган Гөлчәчәк тә, үзенең элгәре булган Алсудан һич ким булмаганча, алама төш күреп уянгандай чарылдап, директор бүлмәсенә керде. Директор шулай ук бөтенесен ишетеп торган икән. Башын ике кулы белән учлаган да өстәл тактасына текәлеп каткан. Үзенең чираттагы бөек ачышы хакында уйлана диярсең.
– Александр Иванович, Александр Иванович, нишләп болай тыныч кына утырасыз, нишләп чик куймыйсыз?!
Кызның үрсәләнүенә каршы директор:
– Инде без дә көчсез… Йөгәннән ычкынды, – дип кенә куйды.
– Нәрсә ычкынды, кем ул?
– Үзегез дә күреп торасыз.
– Әйе, Александр Иванович, күрәм, ә сез кемнедер гаепләргә, кемгәдер җәза бирергә тиеш түгелме?
– Гаепле кешене, җәза алырга тиешле кешене дә күреп торасыз.
– Ул сезме? – дип, сабыйларча ялгыш кычкырып җибәрүен тәҗрибәсез кыз тиз сизсә дә, соң иде инде. Директор аңа хәзер күрмәгәнен күрсәтәчәк.
Ләкин монысы да ул уйлаганча булып чыкмады, һич ачуланмыйча гына, директор:
– Бар, кызым, үз эшеңне эшлә, – дип кенә боерды.
Кабатлау сабагы
Ә тормыш агачы яшьнәп яфрак яра.
И. В. Гёте
Наҗар директор янына бер атна чамасы вакыт узгач кына керә алды. Ташудан соң дәрья үз ярларына кайткандай, хәлләр тынычлана язды шикелле. Алсуны больницага озаткач, һәрхәлдә, шау-шу тынды. Гәрчә бу, ихтимал, тышкы яктан караганда гына шулай күренгәндер. Кайбер кешеләрнең ярсу тойгылары басылырга һич җыенмыйдыр әле. Акыл шул хакта сөйли.
Директорга керешли, Наҗар Гөлчәчәк белән рәсми рәвештә генә исәнләште һәм җавапның да шундыен ишетте. Бүтәнчә мөмкин түгел – бөтен нәрсә инде ачыкланды бит.
Директор шулай ук ямансу каршылады. Кызганычка каршы, бүтәнчә булмый да иде.
Наҗар ике ел рәттән отпускасын бухгалтерия аша уздырса да, гамәлдә ялга чыкмаган һәм, эш күп булгач, директор да шулай дөресрәк дип тапкан иде. Үлгәннән соң да өч көнлек эш кала дигәндәй, хәзер дә кул кушырып утыра торган вакыт түгел, билгеле. Әйе, эшнең бетәсе юк, әмма көч һәм теләк дигәндә…
Көч чамалы, ә теләк каядыр очты. Аягын сындырганнан соң, директор үзе дә шундыйрак хәлдә кебек. Наҗар моны сизеп, күреп тора.
– Кәефләрегез ничек, Александр Иванович?
– Минеке зыянсыз, ә сезнеке мөһимрәк…
– Мин бик терелеп бетә алмыйм бугай әле, Александр Иванович. Ике ел рәттән ял итмәү дә үзен сиздерә. Хәзер вакыт җитте шикелле.
– Ике ай рәттән ял… түзә алырсызмы?
– Киресенчә, монда түзү кыенлашты.
– Төшендек! Кайчаннан?
– Иртәгәдән.
– Каршы килмим!
– Рәхмәт!
Шуннан соң алар тагын бер биш минут чамасы утырдылар. Әмма гәп дөрләп китә алмады. Бөтен нәрсә кирәгеннән артык аңлаешлы иде.
Чыгышлый исә, монысыннан да хәерсезрәк манзара: Гөлчәчәк каршында Садир абыйсы басып тора – икесенең дә йөзләрендә төче елмаю. Наҗар күренүгә, Садир чак кына чигенеп куйса, һәм Гөлчәчәк елмаюын җитди кыяфәт белән алмаштырырга тырышса да, йөзләрендәге ихлас алсулык сүнеп өлгерә алмады – вакыт җитмәде…
Бәхетлеләр!
…Кичке якта эштән китешли Гөлчәчәк үзе туктатмаса, аңа сүз кушуның хаҗәте юк иде инде. Ләкин хатын-кыз эндәшкәч, тукталмыйча булмый шул.
– Мин сезне тыңлыйм, Гөлчәчәк.
– Ничек соң? Әйе, Син… сез… безгә аңлашырга кирәк дип исәпләмисезме?
– Юк, алай исәпләмим. Монда килүегез белән сез… әйе, сез бөтенесен әйттегез.
– Эшкә кире кайту гаеп булдымы? Шулмы гөнаһ?
– Шушы ситуациядә – гаеп эш.
– Минем бер гаебем дә юк.
– Шулайдыр да. Ә бу хәлдә – барыбер… аларга хезмәт иттегез. Бөтенесен поступок хәл итә.
– Нинди поступок?
– Әйдәгез, ялган сөйләшмик. Сез миннән күбрәкне беләсез бит. Минем белән танышудан башлап менә хәзер кабат монда кайтуыгызга хәтле – алдан ук билгеләнгән программа. Тик башкалар тарафыннан төзелгән. Сез исә башкаручы…
– Ничек кинәт үзгәргәнсез!
– Сез түгел төп гаепле, ә Тилебаш.
– Анысы кем? Кабан кыяфәтендәге албастымы?
– Әйе, ихтыярдан ычкынган үз иҗатыбыз, кабан дуңгызы кыяфәтендә йөри торган.
– Александр Иванович та шулайрак әйтте.
– Озакламый сез дә әйтерсез. Хушыгыз!
– Хуш, Абба!
Наҗар, шул рәвешле, институтны бөтенләйгә дип ташлап китте. Бер үк вакытта, көтелмәгән хәлләр килеп чыгу ихтималын күздә тотып, китү хакында гариза калдырмады. Дөресрәге, кыюлыгы җитмәде бугай. Алда күз күрер…
* * *
Нишлисең бит, бөтен Союз күләмендә әһәмияте булган фәнни-тикшеренү институтының Гыйльми совет члены һәм лаборатория башлыгы дигән исем көчле яңгырый, әлбәттә, шулай. Әмма кеше исем алу өчен генә тумый, ә нәрсәнедер күбрәк күрү, һаман күбрәк белү өчен туа һәм шуның хакына яши. Наҗар исем өчен туган кеше түгелдер, ул күбрәк белү өчен тугандыр, мөгаен. Һәрхәлдә, ул үзенә аң кергәннән бирле шушы хис, шушы омтылыш белән яшәде. Калганы – вакытлы мәшәкать.
Кемдер кешенең төп бурычын һәм функциясен биологик программага кайтарып калдыра; мәхәббәт һәм җенси яшәү – тормышның өзлексезлеген хәл итә. Дөрес тә ул. Ләкин тулы түгел. Мәхәббәт – зур нәрсә, ләкин мәңгелек түгел. Мәхәббәт ул бетеп тә куя белә. Үлгән мәхәббәтне терелтү өчен дару, ай-һай, бармы икән? Булса да, кирәге юктыр. Менә хәзер шундый дәвер бугай. Әмма Наҗар, сөюнең ни икәнен сизми башласа да, тормышка кул селтәргә җыенмый. Киресенчә, моңарчы белгәннәренә караганда киләчәктә өйрәнергә, табарга тиешле яңалыклары чагыштыргысыз күбәйде төсле. Шулай тоела һәм чынлыкта да шулай ул. Наҗар тукталган җирдән бүтәннәр башлап китәчәк…
Тик директор гына – бу юлы совхоз директоры гына каршы килә күрмәсен.
Отпуск бетәр алдыннан шундый теләк һәм өмет белән Наҗар үзе такырайткан таныш юллардан үз кыйбласына таба китте. Шул теләк белән совхоз директорына килде. Дөресрәге, башта Әмән абзыйсын эзләп тапты.
Әмән өчен Наҗарның килеп чыгуы – гадәти хәл. Һич тә гаҗәпләнмәде.
– Күрергә килгәнсездер инде, ә? – дип куйды. Сүзнең нәрсә хакында икәнлеге күптән билгеле, янәсе. Карт ялгышмый иде. Аю шулай ук алгы планда… Әмма…
– Менә… вакыт бар. Илтеп куярбыз бергәләп. Әйдә, карыйк та.
– Нәрсәне карарга?
– Аю дусны.
– Аю дус инде юк.
– Йә, шаяртмасана.
– Чынлап.
– Үлдеме?
Наҗар куркып өлгергәнче, карт аны тынычландырырга ашыкты:
– Илтеп куйдым. Үз урманына. Өч көн элек кенә.
– Ки-ит! Нишләп ашыктың ул хәтле?
– Үзең кушкан идең ләбаса. Юл уңае туры килде дә… Совхоз машинасы. Көннәр инде җылына, аюлар болай да уяна. Исән булырга тиеш.
Ышанырга мәҗбүр иде Наҗар. Әмма гаҗәпләнүе барыбер тиз генә үтмәде.
– Торган урыныбыздан купмыйча көтәбез, алайса?
– Авылда төпләнергә туры килмәгәе.
– Әгәр совхоз директоры каршы килмәсә… Син, Әмән абзый, мине тәкъдим ит әле аңа.
Шул рәвешле, икәүләп дирекциягә килделәр.
Директор кәнсә янында кемнәр беләндер сөйләшеп тора иде.
Наҗар, тыңлап-тыңлап караса да, берни төшенә алмады. Сүз сирәгәйгән арада исә, Әмән абзый директорга Наҗарның нинди ният белән килгәнен әйтте дә:
– Әгәр дә мәгәр бик тә чибәр кәләш тапсагыз, төпләнеп үк калырга исәбе, – дип шаярткан булды.
– Чынлапмы? – дип, Наҗарның кулын кысты директор.
Анатолий Степанович Киселёв. Каладагы директорның нәкъ киресе: артык озын булмаса да, шактый калын гәүдә, тулы йөз. Кул кысуына караганда, үгезне – мөгезеннән, бүрене бугазыннан эләктерерлек гайрәт иясе. Үзе кебек үк куәтле адәмнәр белән эш иткән җитәкче нәкъ менә шушындый булырга тиештер дә. Наҗар каладагы директорның гына түгел, үзенең дә капма-каршысы булган бу кешене җитәкче сыйфатында кабул итә алачак бугай. Шуңа күрә ул, һич көттермичә:
– Чынлап! – дип катгый җавап бирде. – Исәп шулайрак.
– Хәзер, гафу итегез!
Сүзнең дәвам итәчәген ым белән аңлатып, машина әһелләренә директор үзенең соңгы күрсәтмәләрен бирергә кереште. Тәгаен нәрсә, кем турында сүз барганын аңламаса да, шулкадәрлесен Наҗар колагына сала алды: каядыр баралар, кемнедер күрәләр дә Киселёв исеменнән нәрсәдер әйтәләр икән. Процедура төгәлләнгәч тә, ул Наҗарга борылды:
– Киттек, Наҗар Зәбирович! – Директор аның исемен интегүсез әйткәннән соң, баягы тәкъдимен кабатлады: – Кереп сөйләшик. – Шулай дисә дә, мәгәр сүзен ул чынлыкта кергәндә үк башлады. Дөресрәге, дәвам итте: – Ә нәрсә? Бер дә шаяртасы юк. Безнең монда теләсә нинди галим, кирәксә, дөньякүләм танылган академик өчен дә эш табылачак. Шулай бит, Әмән Зарипович? Бер дә елмаясы юк. Кайсы институтка тигән безнең база? Ә?! Сезнең кулда чакта карап торган шул өч аюыгыз бар иде, бала-чага ысулы белән тота торган күгәрчен-каргагыз, әрлән-тычканыгыз… Тагын ни өсти аласыз?
– Хәзер аю да юк, – дип көлгән булды Наҗар.
– Аю ул – уенчык кына. Әллә ни зур фәнни ачышка ярдәм итмәде бугай.
– Бәлки, итәр әле, эш бетмәгән.
– Көтәбез әле кайтканын, – диде Әмән абзый.
Кабинетка керделәр. Монда да игътибар итәрлек нәрсәләр байтак җыйналган икән. Наҗарның түрдәге байракларга, стеналарга ябыштырылган мактау кәгазьләренә күз төшерүен күргәч, шуларның сәбәпләрен санап китте директор:
– Терлекчелек буенча, Аллага шөкер, сынатканыбыз юк. Әлбәттә, сезнең хезмәт, сезнең киңәшләр белән. Әмма без сездән башка да шактый үсә белдек. Уйлап карыйк: нәрсә ул бүгенгесе көндә безнең зообаза? Чын фәнни үзәк. Тыюлык дисәң дә хәтере калырлык түгел. Шулай бит, Әмән Зарипович? Шулай. Бая санаганнардан тыш әкертен-әкертен яңа җан ияләре җыйнала: урман кәҗәләре, аслар, якут атлары. Себер сарыклары… байбак, кеклик… тагын… диңгез аръягыннан килгән кунаклар – Шотландия сыерлары… Тагын… Йә, Әмән Зарипович, ярдәм ит.
– Болай да ышандырырлык булды, Анатолий Степанович. Кунак аларны үзе дә белә. Ул бит чынлыкта күптән безнең кеше.
– Бик әйбәт. Монда, әйтәм бит, өч институт берьюлы эшләсә дә тарлык сиздермәбез. Күңелебез җиребездән киң, эш кенә эшләгез – нәсел яхшыртырга, мал арттырырга ярдәмегез тисен. Шул гына шарт. Әйе. Әгәр дә шаярмыйча әйтсәк, сезнең монда төпләнүегез үзегез өчен дә кызыклырак. Мин сезгә чынлап тәкъдим ясыйм. Хезмәт хакы дигәндә… Сез анда күпме аласыз әле?
– Ике йөз җитмеш.
– Монда да шуны бирә алабыз. Шулай бит, Әмән Зарипович?
Директор төймәгә басты да селектор аша тиешле кешене дәшеп кертте:
– Владимир Алексеевич – баш бухгалтер. Безнең баш зоотехникның хезмәт хакы ничек каралган әле? Ике йөз алтмышмы?
– Шулай, ике йөз алтмыш.
– Ишеттегезме, Наҗар Зәбирович? Аерма юк диярлек. Аның каравы – башка яклары. Сезнең анда шәхси машинагыз бармы?
– Хәзергә юк.
– Ә монда булачак. – Инде утырып өлгергән баш бухгалтерның нәрсәдер әйтергә җыенганын сизеп, директор аны бармак очы белән туктарга мәҗбүр итте: – Ягъни… совхоз машинасы. Сезнең карамакта булачак. Теләсәгез, шәһәрдә торыгыз. Кырык-илле чакрым – каян килеп кая китмәгән – эшкә машина белән килеп йөрерсез. Булдымы? Баш зоотехник булып бүгеннән эшкә тотына аласыз.
– Мин риза.
– Ничек? Ничек дидегез? – Үзенең, әле генә тырышып-тырышып үгетләвенә карамастан, ул тәкъдименең кабул ителүенә бигүк ышанмаган икән. Гаҗәпләнүе чамасыз иде. Бот чаба куйды: – Менә бит, ә! Менә ничек! Җитте, шаярудан уздык.
– Мин шаяртмыйм, Анатолий Степанович!
– Ниче-ек?
– Сез куйган шартларга мин риза. Әгәр үзегез кире кайтмасагыз.
– Менә инде. Нишләп үз сүземнән баш тартыйм. Тик… тик… сезнең анда… институтта барысы да тәртиптәме соң? Персональ эшегез алда тормыймы диюем.
– Юк-юк, бөтенесе – ажур.
– Булды, алайса, – по рукам! – Директор һич авырсынмыйча торып басты да кулын сузды.
Наҗар, рәхәтләнеп:
– По рукам! – дип җавап бирде.
* * *
Александр Иванович җитәкчелегендәге фәнни-тикшеренү институты башка институтның бер секторыннан үсеп чыкты. Микробиологиянең кешелеккә могҗизалы казанышлар бүләк итәчәген аңлаудан бигрәк, аның күп тармаклыга әйләнә баруын һәм, асылда, үз эчендә хәзер үк төрле юнәлешләр хасил булганлыкны директив оешмалар бик тиз чамалаганлыктан, бөтен кварталга сузылган менә дигән сары йорт салып бирделәр. Моңарчы да аның һәр башлаган эшен шулай яклап килгәнлектән, җитәкче оешмаларга карата булган ышаныч, акрын-акрын тынычлануга, директорның галим булу белән бергә хуҗалык кешесе һәм администратор да икәнен оныта башлауга барып тоташты бугай. Шул тойгы аркасында ул «Галимнәргә бары тик галимнәр җитәкчелек итәргә тиеш» дигән карашын, нигездә, онытты һәм үзе кайгыртырга тиешле күп нәрсәләрнең югарыда хәл ителүен көтеп торырга гадәтләнде. Югары урынның иң беренчесенә институтның элекке гыйльми секретаре куелгач һәм монда аны Садир Хәкимович алыштыргач исә, директорның кешегә салынуы хәтта арта төште дисәк тә ялгыш булмастыр. Күп кенә принципиаль мәсьәләләрне Садир Хәкимовичның яхшырак хәл итә белүе, кешеләрнең тормыш-көнкүрешен яхшыртуны да әйбәт кайгыртуы исә Александр Ивановичка илаһи дигәндәй тынычлык китерде. Ике-өч ел эчендә өйсезләр өйле булса, ә зуррак галимнәр үз эшләренә муафыйк мактаулы исемнәр алса, каядыр сайланса, барча бу казанышлар Садир Хәкимовичның кешелеклелегенә бәйләп аңлатыла башлады. Хезмәткәрләргә стенка-шкафлар, башка җиһазлар, төрле келәмнәр табу, теләгән барча иптәшләргә табигатьнең гүзәл төшеннән бакча участоклары юллау да Садир Хәкимовичның олы кайгыртучанлыгын исбатлап яфрак ярды һәм чәчәк атты гына түгел, ачымы-татлымы, җимешләрен дә бирә торды, һәм ул яфрак-чәчәкләр бәйнә-бәйнә тасвирлаулар сыйфатында җыелышларда, утырышларда, коридорларда һәм мәҗлесләрдә тантана итә иде. Садир Хәкимович шәхесен, шул рәвешле, салават күперләренең барча төсләре бергә җыйган балкыш чолгап алды.
Шул ук сәбәп аркасында Гыйльми совет утырышларыннан кала барлык җыелышларны оештыру, ачу һәм ябуны Александр Иванович үзенең ышанычлы һәм һәрвакыт тере ярдәмчесенә тапшыра торган булды. Үзе теләгән кешеләргә ихтирам билгесе итеп, Садир аларны президиумга сайлата һәм хөрмәтле агай-эне үзенең бу дәрәҗәсен, әлбәттә, аның хезмәте икәнлеген бик белеп утыра һәм чиратында үзе дә игътибар-ихтирамны мөмкин кадәр мул кайтара. Гыйльми секретарьның һәр зирәк сүзенә кул чабарга, ә үзенә сүз алырга туры килсә, матур-матур эпитетлардан юмарт файдаланырга тиешлеген истә нык тота ул.
Бәйрәм ашы – кара-каршы.
Кул – кулны, ике кул битне юа.
Аерылганны аю ашар – бездән аерылма. Ризамы сез шушы әйтелә һәм әйтелми торган дөрес фикерләр белән?
Бик әйбәт. «Бөек совет фәне илгә армый-талмый хезмәт итә, халык үз галимнәренә һәм рухи, һәм матди мөмкинлекләрне тудыра!»
Көчле кул чабулар!
Александр Иванович бу җыелышларда ниндидер ясалмалык сизсә дә, «Яхшылыктан яманлык эзләмиләр» дигән тыйнак фикер белән үзен тынычландыра килде. Ясалма пафос дигәнне ул менә нәрсәдә күрә иде: гуманизм хакында, тормыш шартларын яхшырту хакында артык күп сөйләшү дәрәҗәгә һәм комфортка омтылу кебек аламарак хисләрне дә кузгата түгелме? Урын һәм бүләкләр бүлешүгә дә шулар этәрмиме?
Тыңлаучы бутала, иң гади нәрсәне дә аңламас була – аның өчен әйбәт кием кию абруйлы була башлый, ә ул киемне бар итә белү түгел…
Нәрсәнедер эзләргә, табарга, аңларга дигән омтылышны әрсез тойгылар басып китә башлый…
Галимнең галимлеге тышкы атрибутлар: алынган гыйльми дәрәҗә, бирелгән мактаулы исем, олы бүләк һәм дәрәҗәле дус-иш белән билгеләнә башлый…
Дөньяны алга алып баручы яңа күренешләр, ачышлар галимне мавыктырмас булса, ә үзебез бервакыт шуңа гаҗәпләнсәк, шаккатсак, безне кем аңлар?
Александр Иванович бу хакта шактый еш уйлана, хәтта борчыла килде. Ләкин ул, «Миннән күбрәк күрүчеләр дә бардыр әле» дип, моңарчы ышанган иптәшләргә ышана иде һәм барлык хәлиткеч боерыкларны алардан көтте. Александр Иванович үз фәненә – кеше зиһененә, җанына һаман тирәнрәк керә барамы? Ихтимал, аннан шул җитеп торадыр, чөнки, җитмәсә, башкасын да сорарлар иде. Сораучы юкмы? Юк. Димәк, кирәкми. Үзенә кирәкне җан иясе туганчы ук таләп итә башлый… Тере оешмалар хакында әйткән дә юк.
Менә шул – борчылма, моңарчы ничек яшәсәң, шулай дәвам ит.
Һәм соңгы елларда шулай яшәде дә Александр Иванович.
Очраклы рәвештә аяк сындырганчыга хәтле.
Хәзер менә җитдирәк борчыла башлады да… әмма соңгарак калды бугай шул. Иптәш директорның үзенә биргән билгеләмәсе рәхимсез карарга тоташты да куйды: әйе, институтта әхлакый һәм фәнни җитәкчелекне кулдан ычкындыру ул әрсезлекне, интриганлыкны стимуллаштыру булып чыкты…
Синең җитәкчелегеңдә кемдер акылдан яза икән, син моны кыз баланың нервылары йомшаклыгына яки генетик кодына бәйләп, тәкъдир тарафыннан алдан ук билгеләнгән нәтиҗә дип карый алмыйсың.
Алсу атлы кызның бөтен институтка иләмсез кычкыруы тиешле оешмаларга көне-сәгате белән барып ишетелде. Селектор аларга да тоташкан диярсең. Шулайдыр да ул – күзгә күренми торган селектор уздыручылар һәм төймәгә вакытында баса белүчеләр бездә юк түгел бит. Берничә ел инде шундый шартларда яшәлде, һәм директор бу җәһәттән үзеннән башка беркемне дә гаепле дия алмады.
Югарыга дәштеләр – больницада булган әңгәмә хакында, пенсия яше хакында сак кына искә төшерделәр.
– Төшендек, – дип елмаерга тырышты Александр Иванович. – Сез хаклы.
Аны гыйльми секретарьлыктан күтәрелгән элекке үз шәкерте чакырткан иде. Яшь җитәкче, әдәп-тәүфыйк иясенең нәкъ үзе сыйфатында, сөйләшүне олы ихтирам белән башлады һәм шулай төгәлләде дә:
– Без сезне ашыктырмыйбыз, Александр Иванович! Үз көегез белән генә карарсыз.
Директор кешелекле сүзләр өчен ихлас күңелдән рәхмәт белдерде. Яшь җитәкче, актык сүзен шуннан соң гына бик гади нәрсә хакында әйткән кебек әйтеп куйды. Директор колагында үз шәкертенең кайгыртып әйткән сүзләре менә хәзер дә яңгырап тора:
– Сезнең институт контрольдән ычкынган булып чыкты, лабораторияләрегезнең берсендә Тилебаш туды…
– Тилебаш… Анысы… Садир Хәкимович хезмәте.
– Наҗар Зәбирович пробиркасыннан килеп чыккан аю кыяфәтендә! Анысы тагын ниләр кылмас!
– Аю… гади аю. Аннан курку урынсыз. Анда бернинди мутация, табигать хатасы юк.
– Контрольсезлек – куркыныч нәрсә. Үзешчәнлек. Ниндидер очраклы кешеләр җеннәр оясын ача, хәзергечә әйтсәк, геннар хәзинәсенә керә ала. Аңа бит исемне дә дөрес биргәннәр – хәзинә! Үзегез уйлап карагыз, әгәр дәүләт хәзинәсенә теләсә кемнең кулы җитсә, кая барып чыгар иде безнең җәмгыять?
– Төшендек, рәхмәт.
– Аюдан кешегә күчү – бер адым. Шул рәвешле без мутантлар – гарип албастылар иҗат итеп, дөнья киңлегенә чыгарып җибәрсәк? Әлеге аюны, кабанны чыгарып җибәргән кебек? Ә? Ә ул кешедән өстен көчкә әверелсә, пәригә? Наҗар Габбасов әйткәнчә, Тилебашка? Ә? Менә бит, Александр Иванович!.. Дөнья каршында, кешелек каршында җаваплылык безне шәфкатьсез дә булырга мәҗбүр итә.
– Җитәр, төшендек. Гаепне үз өстемә алдым.
– Артык рыцарьлык файдалы булмас. Бераз өлешен гаепле кешеләрнең үзләренә калдырсак гаделрәк булыр, Александр Иванович. Мин беренче нәүбәттә иптәш Габбасовны күздә тотам.
– Габбасов – кристаллдай саф кеше, Ходай үзе яраткан галим. Больницада сөйләшкәнчә, минем урынга лаеклы бердәнбер кеше ул. Тыйнаксызлыгымны гафу итегез.
– Шулай укмы икән? Ну, анысын да карарбыз, уйларбыз…
– Карагыз соң… уйлагыз. Ләкин чынлап уйлагыз.
– Рәхмәт, рәхмәт! Вәгъдә – иман!
Бу хәлләрне Наҗар, әлбәттә, белми, читтә йөри… Асылда, яңа урында – совхозда эшли, гәрчә әле институт кешесе булып калса һәм чираттагы ялда гына булып исәпләнсә дә. Ялны кем ничек файдалана, анысы – һәркемнең үз эше. Наҗар сизә ки, ул инде китте… Аны институттан читләштерделәр. Ничек оста эшләделәр! Аларга ул үзе бик шәп ярдәм итте!
Гомернең иң матур бер өлешенә нокта кую өчен ике ай вакыт һәм бер утырыш җитте.
Совет утырышын Садир Хәкимович үзе алып барды. Александр Ивановичның пенсиягә китәргә ризалык сорап язган гаризасын кычкырып укыганнан соң, тирән кичерешкә бирелеп:
– Хөрмәтле остазыбыз ял сорый. Ул моңа, әлбәттә, лаеклы. Сездә нинди фикерләр булыр? – дип, сүз башлады.
Яшь һәм талантлы галимнәрнең берсе:
– Үзен тыңлыйсы иде, – дип аваз бирде.
Александр Иванович үзе дә теләмәстән һәм сизмәстән кызарып куйды һәм сүз куәсенең кинәт кимеп куйганлыгын тойды. Шулай да, иптәшләр сорый икән, сүз әйтми калу ярамас дип, гадәттә, утырып кына сөйләргә күнеккән булса да, бу юлы торып басты:
– Садир Хәкимович дөрес әйтә. Чынлап та, шактый арылган икән. Кайбер хаталар да булды…
– Нинди хаталар, Александр Иванович? – Шулай кискен дәшүче кем дисә, Габбасов икән. «Менә сиңа шыпырт егет! Менә тиле!» Әмма егетнең нияте начарлыкта түгеллеген белгән Александр Иванович үртәлүсез җавап бирде: – Әхлакый тәрбия хакында уйлап җиткермәгәнбез, Наҗар Зәбирович. Шуның аркасында кайбер кыенлыклар барлыкка килде. Кеше хакына, бөтен кешелекне сәламәтләндерүгә, камилләштерүгә багышланган тырышлыклар, иң гуманистик ачышлар да, явыз затлар кулына эләксә, һәлакәтле кодрәткә әйләнә ала. Кайчандыр бик гади булган күкерт мылтык һәм туп эчендәге дарыга әйләнгән кебек. Атом төшенең таркалуы тормышны юкка чыгарырлык көчкә әверелгән кебек. Безнең саксызлык аркасында пәйда булган кара кабан – әнә шундый куркыныч хакында кисәткән карачкы ул. Әйе. Төшендекме? Шулай. Кешенең баш миенә, геннарына үтеп кергән фәнни оешмага намуслы кешеләр генә җитәкчелек итәргә тиеш. Мин үзем шул ышанычны аклый алдым дип әйтә алмыйм.
– Минемчә, бу гаять җитди мәсьәлә хакында махсус сөйләшү булыр әле. Шулай бит, Александр Иванович? – дип, Садир Хәкимович директорны якларга ашыкты. – Александр Иванович һәрвакыттагыча зирәк фикер әйтә. Кушылам.
– Инде шул, – диде директор, – миңа ял, чынлап та, зарур. Ә соңыннан карарбыз.
– Дөрес, Александр Иванович, галим пенсиягә чыкмый. Директор гына чыга. Сезнең акыллы киңәшләрегезгә без һәрвакыт мохтаҗ булачакбыз.
– Рәхмәт, бүтән сүзем юк, – дип, директор бөтенләйгә тынды һәм шуннан соң тавышка куярга нәүбәт җитте.
«Александр Ивановичка сезнең исемнән, Гыйльми совет исеменнән яхшы эшләгәне өчен рәхмәт белдерергә рөхсәт итегез» дигән сүзләрне кул чабып хупладылар. Аннары көн тәртибенә яңа директор сайлау куелды. Беренче сүзне иң өлкән галим – Александр Ивановичның якын дусларыннан берсе, үзе теләп, хәтта ашыга һәм каушый төшеп, тәкъдим кертте:
– Соңгы вакытта, барыгыз да беләсез, үзенең күренекле гуманист булуы белән дә, гаять актив җитәкче буларак та безнең хөрмәтле якташыбыз Садир Хәкимович Шаһгалиев җәмәгатьчелек ихтирамын казанды. Дөресен генә әйткәндә, мин бүгенгесе көндә аннан да кулайрак кандидатура күрмим.
Аннары, директив оешма вәкиле – моңарчы тыйнак кына утырган Рим Салихович, калкып, корыч баритон тавышы белән үзенең һәм башка иптәшләрнең уртак фикерен хәбәр итте. Ахырда шуны өстәде:
– Дөрес әйтәсез, иптәшләр! Иптәш Шаһгалиев Садир Хәкимович – гаять кешелекле, саф намуслы кеше. Зур оештыру таланты барлыгын да раслады. Безгә бит галим генә түгел, каты куллы администратор да кирәк. Садир Хәкимович безнең уртак ышанычыбызны аклар дип уйлыйбыз.
Башкалар исә, аның тукталуын гына көткәндәй, ярыша-ярыша ул әйткән матур сүзләрне җөпләп, яңадан-яңа уңай сыйфатлар таба тордылар. Наҗар белми йөргән икән… нотыкларны гаҗәпләнеп тыңлады: «Менә кем белән эшләгәнбез, үз бәхетебезне үзебез белми яшәгәнбез! – дип уйлады ул. – Оят, валлаһи!»
Күз алдында – чират. Этеш, төртеш, кычкырыш. Берәү, икәү, өчәү тәртип боза, ә калганнар… калганнар берни эшләми – сукранып тын тора. Алда кассамы, мәңгелек хәзинә тишегеме? Шуннан алалар – кем сугышып, кем чират белән. Чиратсызлар алданрак өлгерә, элегрәк эләктерә: акчаны, мактау кәгазьләрен, данны, дәрәҗәне, эш урынын, директорлыкны… тагын, тагын нәрсәләрне? Хәтта мәхәббәтне!
Калганнар тын тора – Александр Иванович та, Наҗар Зәбирович та, башкалар да… Ник? Ник?
Инде менә тагын тавыш бирергә вакыт җитте. Бер каршы тавыш барлыгын белеп, Наҗарга тагын мәгънәле карап алганнан соң, яңа директор тиз арада бүлмәдәге һәр кешегә ихлас елмаю бүләк итеп чыкты. Ул үзенә ышаныч күрсәткән хөрмәтле хезмәттәшләренә рәхмәтләр яудырган мәлдә, Наҗар икенче төрлерәк уйларга җөрьәт итте: «Менә бит ничек, ялган акча ясаучы максатына иреште – баеды. Ялган җиңүче – ялган батыр, ләкин ул барыбер җиңүче. Рыцарь җиңелде – аңа хәзер ышанмыйлар, ышанмаячаклар».
Котлаулар, яңа директорга уңыш теләүләр. Бәйрәм, шау-шу.
«Менә бит ничек күңелле: Һабил үзенең туганын үтерде. Кабилне. Аны гынамы? Тагын кемне? Александр Ивановичны? Аны гынамы? Ә Наҗарны ничек? Ул исәнме әле?»
Дустын котларга үзен мәҗбүр итә алмыйча, Наҗар бүлмәдән ялгыз чыгып китте. Кабул итү бүлмәсендә беразга тукталып, күзләрен сыпырып куйса да, көн барыбер яктырмады – ямьсез, шыксыз килеш калды. Гөлчәчәкнең карашы аны тагын да караңгылата төште. Кызарган, каушаган, фикерләрен оныткан Наҗарга карап торган күзләрдә – гаҗәпләнү, аптырау. Шундый хәлдә:
– Йә, ничек? – дип, ниндидер хәбәр көтә Гөлчәчәк.
– Сез җиңеп чыктыгыз, мин сезне котлыйм, – дигән мәгънәсезлекне дөрес аңлаган Гөлчәчәк ризасызлык белдермәкче:
– Минем һич катнашым юк!
– Ул сиңа тагын нәрсәләр вәгъдә итте?
– Кем?
– Садир дустың.
– Менә инде.
– Тагын нәрсәдер вәгъдә итте бит? Бу урын – синең хезмәтләреңә караганда кечкенә бүләк. Мондый гына эш синең өчен проблема булганы да юк. Ә киләчәктә нәрсә? Квартирамы? Яңа урын? Диссертация? Мәхәббәт? Барыбер түбән хак.
– Наҗар, син вөҗдансыз!
– Ышанмаска рөхсәт итегез!
– Хушыгыз!
Аңлашылган һәм аңлашылмаган фикерләр, тойгылар авырлыгыннан Наҗар башын иеп тынса, Гөлчәчәк җансыз кеше шикелле үк катып калды.
«Нефертити мумиясе – кара шәүлә, ул синме? Кара шәүләңне кемдер кочаклый, анысы минме? Кайда безнең тереләрчә кочаклашу-үбешүләр? Еракта? Ерак дөньяда без әле дә икәү түгелме соң? Әйе, без анда бергә икәнбез! Һәм шул ераклыкта мәңгелеккә калдык. Ә бу дөньяда без юк. Безне инде кояш сөйми, ай иркәләми. Бүгенге кояш безнеке түгел, һәм ай да бүтәннәрнеке. Салкын миңа, өшим мин, күзләремә бернәрсә күренми – бары тик хатирәләр генә исән бугай. Ә бүгенгә ничек кайтырга? Кемгә кирәк үлгән кеше? Кем терелтә алыр? Бардыр андый кеше, тик исеме Гөлчәчәк түгелдер».
Исерек кешедәй чайкала-чайкала, Фәнүзә бүлмәсенә таба китте. Ул анда керде, Фәнүзәне күрде дә бугай, ләкин таныды дип әйтү җайсызрактыр. Хатыны, нәрсәдер әйтеп, ирен култыклап урамга ук алып чыкса да, ул һаман мәгънәсез тәкрарлавын белде: «Инде кем, кем генә ярдәм итә алыр? Кайда ул? Кайда?»
Фәнүзә яныңда гына – синең белән бергә атлый.
Урам. Салкын җил. Зиһенне җилләтергә нәкъ шул кирәк тә. Ир белән хатын салкын җилле урамда йөри, гүяки бүтән беркайда да урын тапмаганнар.
– Ялган вакытлыча гына җиңә… – дип, ир үзен ышандырырга тырыша.
– Ләкин бит без дә вакытлыча гына яшибез, Наҗар. Ә алар яшәп кала… Эшебезгә җитәкче булып Садир Хәкимович калды. Ул үзе, әшнәләре, дуслары… ни генә кыланмаслар? Без шул кешеләргә тагын бер кабат яшьлек бүләк итәргә тиешме? Мәңге тантана итсеннәр өчен? Ул җәмгыятьнең әшәке җаннар җәмгыятенә әверелүе мөмкин, ә җитәкчесе – диктаторга. Шуңа үлемсезлек бүләк итәргәме? Бу инде сугыштан да начаррак булачак.
– Артык каушарга да ярамый. Ни генә әйтсәң дә, болар бит сугышның кан коелмый торганын сайладылар. Бәхәсне хәл иткәндә, кулларына күсәк тә, хәнҗәр дә, мылтык та, пистолет та алмадылар. Хәтта, тавыш күтәреп, трибунага да чыкмадылар. Бөтенесе әдәпле хәл ителде. Бәхәсләрнең бу рәвеше җәмгыятьнең, цивилизациянең югары үсеш дәрәҗәсен күрсәтә торган мисалдыр.
– Ә күңелгә барыбер алама юшкын утырды.
– Алар уйлаганча ук түгел. Алар сине акылдан яздыра алмадылар, буталдылар. Бөтенләй тиешсез кешеләр шашты.
– Минем дә нәрсәдәндер арынасым, чистарынасым килә. Созхозда хайваннарга хезмәт итү чистарак эш булыр сыман. Миңа да шунда күчү хәерле.
– Рәхмәт!
Ир белән хатын шулвакыт урам уртасында кул кысыштылар.
* * *
Ләкин аларга җиңүче булып китәргә туры килмәде. Отпуск беткәннән соң икенче көнне гариза бирергә дип калага кайткач, телефоннан яңа директор үзе эндәште:
– Исәнме, Наҗар! Кәефләрең ничек?
– Кәеф? Искиткеч.
– «Ярап тора» дигән сүзме инде бу?
– Кайберәүләр теләмәгәнчәрәк диген…
– Ярый. Син минем янга иртәгә сәгать уникегә кил әле.
– Нишләп алай бик тәгаен?
– Бик мөһим бер эш турында сөйләшәсе бар. – Чак кына нервыланып әйтте Садир бу җөмләсен. Димәк, хәерлегә түгел.
– Соң… бик мөһим булгач, нишлисең, барырмын.
Сүз шуның белән бетте. «Мөһим эш» нең нәрсә икәнен Наҗар сорамады, тегесе әйтмәде.
«Башланды! Башланды кызыклар! Башланачак!» – дип уйлады ул һәм ялгышмады.
Сәгать төгәл уникедә директор кабинетына килде. Кабул итү бүлмәсендә үк күрештеләр. Кул биргәндә, Садир күзләрен яшерде. Үз аламалыгыннан ояламы? Юк, мөмкин түгел, сүзнең кискен төс алуыннан курка. Әнә бит, кабул итү бүлмәсенең нәкъ ишек төбендә аның хатыны утыра. Кулында мылтыгы гына юк – нәкъ сакчы… Юккамыни?
Юкка гынамы дисең, үз хатынына һәм шул ук бүлмәдә утырган тагын бер-ике хатын-кызга Садир, бөтен торышы һәм тавыш төсмерләре белән ялварып:
– Без хәзер сөйләшәбез, – дип, үзенчә серле итеп карап куйды.
Бу өч сүздән «алай-болай хәл кискенләшә калса, уяу торыгыз» дигән мәгънәне аңлау ансат иде. Билгесезлек бераз күңелен тырнаса да, иптәшенең каушый төшүе кызык тоелып, Наҗар сизелерлек үк ачык елмайды. «Директор икәнлегенә әле дә ышанып бетми, димәк».
Үз урынына утырды яңа директор. Карашын тагын яшерергә һәм чәчсез башын да, өстәлне дә, фикерен шомартырга тырышып ышкыса да, җайсызлыкны җиңә алмыйча, сүзен шактый интегеп башлады:
