Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 13
Каядыр ашыгып атлавын белде. Соңыннан ачыкланганча, аны аяклары өйгә алып кайткан икән. Өйдә беркем дә булмаганга, ишекне үзе ачып кергәч, шулай ук ашыгып чишенгәч, тиз арада тагын кушеткага менеп кунаклады һәм поликлиникадан кайткан Наҗарны таныш кыяфәттә каршылады.
Ире тагын шаккатып тик тора. Беркөнгечә үк тезләрен кочаклап бөкшәйгән Фәнүзә, зур зәңгәр күзләре белән томраеп, билгесезлеккә текәлгән. Үзе матур, үзе үлгән кеше төсле – йөзе куырылып калган.
– Нигә бөрештең, тагын нәрсә бар? – дип, хатынының чәчләреннән сыйпый-сыйпый сорарга мәҗбүр булды Наҗар.
– Кала тулган… кимерүчеләр белән? Өр-яңа вируслар белән!
– Фәнүзә, акылыңа кил!
– Шулар, шулар эчте канымны. Йөриләр, кимерәләр, йөгерешәләр – институтның барча бүлмәләрендә, өстәлләрдә, кәгазьләр арасында, шкафларда, тәрәзә төпләрендә. Шулар аркасында мин бер көн эчендә картайдым. Алар әле дә сиздермичә генә канымны эчә. Син анда барма, син алар белән сөйләшмә. Югыйсә сине дә харап итәчәкләр! Наҗар! Саклап кал мине, коткар!
– Тынычлан, Фәнүзә, аңладым. Якларга, коткарырга сүз бирәм.
– Җитәр микән көчең? Сине дә бит шулар авыруга сабыштырды.
– Мин инде терелдем.
– Ай, юк шул әле, терелеп җитмәдең. Ә аларны җиңәр көч тә юк. Алар инде бар дөньяны баскан.
– Ләкин көрәшергә мөмкин. Бөҗәкләргә каршы бөҗәкләр көрәшә ала.
– Ә син кеше – көчсез.
– Кеше бөҗәкләрне ашый торган бөҗәкләр чыгара ала.
– Аңладым. Басуларда корткычларга каршы микроблар көрәшә. Агуны алмаштырган микроблар. Тик бит ул микроблар ашап бетергәч, икенче төрле бөҗәкләр барлыкка киләчәк тә, кеше тагын яңа микроблар үрчетергә мәҗбүр булачак.
– Корткычлык, күпме җайлашмасын, бездән барыбер котыла алмаячак.
– Онытма сүзләреңне.
Фәнүзә, аның күкрәгенә сыенып, тын калды.
Наҗар аны бала йоклаткандай тирбәткәч, ул нәкъ сабыйдай йокыга да китте.
* * *
Нәфрәтнең әче төсе вөҗдан газабы дип исемләнергә тиешле авыр тойгы белән берлектә җиргә караңгы кич булып тарала. Дөньяны караңгылык баса…
Поликлиникада табиб Наҗарга рецидивтан сакланырга кирәклеген кисәтте: абсцесс яңармасын өчен, салкын тидермәскә, бүлмә җылысыннан салкынрак сыекча эчмәскә туры киләчәк. Алга-артка каранып йөрү һәм яшәү ирекне кысачак. Шулай да түзәргә мөмкин, ә түзә алмасаң, беркемне гаепләү уе тумас, вөҗдан тыныч калыр. Әмма Фәнүзәнең рецидивлары, аның күптән түгел генә тынычлангандай тоелган күңел чире бәйләнчек уйга әйләнә түгелме? Диңгез төсле – бер дулкын юкка чыккач, икенчесе калкамыни! Шушы чир, ничек кенә гаепсез дисәк тә, Наҗарны үз авыруыннан да яманрак газаплый, җанын сызлата, агулый лабаса – менә бусын нинди шеш дип атарга? Һәм аннан ничек котылырга мөмкин икән?
Кайдадыр ерак юлда автомобиль чаба. Каршысына… Әйе, каршысына кабан кыяфәтле Тилебаш чыга. Ул каршыга килеп басуга, автомобиль чыелдап юлдан кырыйга мәтәлә. Аның эчендә – кешеләр… Коткарырга кирәк, мөмкин кадәр тизрәк!
Тилебаш исә, дүрт аягының кайда икәнен дә онытып, урман чытырманлыгына томырыла. Еракка – җинаятеннән мөмкин кадәр ерагракка! Әмән абзый кулыннан ычкынган, кешеләр күзеннән һәм зиһененнән ычкынган Тилебаш!.. Һаман йөри!..
Больница түрендә гипсланган аягы күккә сузылган директор ята… Теге чакта җәнлекләр бакчасын су басмаса, Садир үз дәрәҗәсендә утырса, Вәкил институт бусагасын уза алмаса, директор әүвәлгечә сәламәт аягы белән матур гына йөрер, һәм бу көннәрне төрле афәт чуарламаган булыр иде.
Әмма, төптәнрәк уйласаң, барысы өчен Наҗар үзе дә гаепле булып чыга. Җиде-сигез ел чамасы элек ул Садирны үз канаты астына сыендырмаса, бөҗәкләр болай ук үрчи дә алмаган булырлар иде.
Вөҗдан газабы дигән исем алырга тиешле авыр хис шул гаепне аңлаудан яралды булса кирәк. Ничек аны йолкып атарга? Теш табибы гына ярдәм итә алмастыр. Йолкып ташлаганнан соң да, аның тамырлары каладыр. Бәлки, черетә торган тутык күптәнрәк барлыкка килгән булгандыр?..
* * *
Наҗар яңадан атна чамасы вакыттан соң гына эшкә чыга алды. Көн саен Фәнүзә алып кайта торган хәбәрләр аркасында, институт бусагасына аяк басасы килмәс дәрәҗәгә җителгән икән. Шул сәбәпле институт каршындагы кечкенә бакчаны узып урамга чыккач, ул кинәт икенче якка борылды.
Иренең кая барырга җыенуы белән дә кызыксынмыйча, Фәнүзә институтка кереп китсә, Наҗар үзе күптәннән бирле күрәсе килгән дусты янына музейга юл тотты. Сагындырган дусты – кайчандыр үзе ясаган һәм музейга бүләк иткән аю карачкысы да чирләгәндер, хәлен белергә кирәктер сыман тоелды.
Мәгәр аю әйбәт кенә басып тора иде. Нәкъ тере хәлендәгечә елтыр күзләре белән кешеләргә карап гүяки елмая. Аю шат, чөнки аның янында кешеләр өзелеп тормый, бигрәк тә бала-чага җыйнала икән. Бала-чаганың кочаклыйсы, сыйпыйсы килгәне күзгә күренеп тора. Көлешә-көлешә әйләнә-тулганалар. Әмма елтыр күзле дусны ераграк яшергәннәр шул – пыяла читлек эченә бастырып куйганнар – кул җитмәле түгел. Димәк, ул мәңгелек әсирлеккә эләккән булып чыга. Аның өчен бу тормыш – мәңгелек сагыш.
Озак яшәү, үлемсезлек – вакытны җиңү дигән сүз. Әмма болай мәңгелек эч пошу хәлендә яшәүдән ни мәгънә?
Аю чынлап та тере булса, мөгаен, Наҗарга үзенең үпкәсен әйтер иде. Әйе, Наҗар аңа бигүк сокланырлык тормыш бүләк итә алмаган икән. Әмма… әмма хата инде төзәтелгән түгелме соң?
Теге көнне бит Әмән абзый шундый хәбәр алып килгән иде. Ул, геннар хәзинәсеннән нәкъ менә шушы аюның исән калган күзәнәген алып, аңа икенче гомер биргән ләбаса. Менә бит ничек: монда торган аюның төп-төгәл күчермәсе инде яшәп ята – ашый, йоклый, тугайда сикергәли, агач башларына үрмәләп менә. Әйе, бу аю үлеменең очраклы хата икәнен белгән һәм аны авыр кичергән Наҗар аның тере күзәнәген алып калырга өлгергән иде. Күзәнәкне кайчан үстерергә икәнен генә хәл итмәгән. Әмән абзый аны хәл иткән. Ана аюны шуның белән аталандырып, ихтимал, рәхмәт әйтеп бетерә алмаслык изгелек эшләгән ул.
Шулай, кайчандыр очраклы ядрәдән үлем тапкан аю икенче тормышын башлады булып чыга. Димәк ки, вакыт чигенеп, кирегә китеп алды да атылган ядрә яңадан үз патронына кереп утырды? Тикшереп карасаң, нәкъ шулайдыр да ул. Бер үк аюның ике кабат яралуыннан һәм дөньяга килүеннән соң, нинди генә могҗизага ышанмаска мөмкин икән? Могҗизаны инде кул белән тотып карау мөмкин түгелме соң? Каравылчы абый ярдәме белән үзе тудырган могҗизаны үз күзе белән күреп, үз куллары белән сыйпар өчен, Наҗар карачкы аю белән хушлашты да автобус тукталышына китте. Ике-өч сәгатьтән соң исә тәҗрибә хуҗалыгына, яңадан тергезелгән лаборатория бинасына барып та җитте.
Ярдәмче хуҗалык дигәне бик каты үзгәргән икән, Наҗар «кая килеп чыктым соң мин» дигәндәй аптырабрак калды хәтта. Берничә ел элек тугайны су баскач һәм, күп нәрсә җимерелеп, барча җәнлек-хайван һәлак булгач, финанс ягыннан аксаган институт тиешле оешмалар белән килешү нигезендә хуҗалыкны шушындагы совхоз карамагына күчергән иде. Совхоз шактый куәтле икән: санаулы ел эчендә менә дигән кирпеч бина – зоологик база калкытып куйган һәм аны кышын да, җәен дә көтүлексез эшли торган фермага әйләндергән. Институтның ярдәмче дигән хуҗалыгы шул рәвешле зур селекция үзәгенә әверелгән.
Дөрес, совхоз бу эшләрне әле дә институт кешеләре белән берлектә башкара. Әмма галимнәр инде бу җирдә кунак кына икәнлекләрен яхшы тоялар. Александр Иванович хәтта үзе дә хәзерге шартларда совхоз директорына бәйле булып яшәде. Наҗар исә, совхоз зоотехнигы вазифасына катнашып, селекция эшенә нигез салышты. Бүгенге көндә рәсми зоотехник булып эшләгән Әмән абзый Наҗардан калган аю күзәнәген башкалардан сер итеп кенә саклаган һәм, мөмкинлек тугач, аңа икенче тормыш бүләк иткән…
Уртак иҗат уртак бәхет тә булсачы! Баскыч төбендә Наҗар шундый теләк белән уйланыбрак торган арада, ишек үзе ачылмасынмы!
– Югалган мал, кайттыкмы? Әйдә, уз.
– Ә! Әмән абзый! Узганчы… әллә башта карыйкмы?
Сүз мәгънәсенә тиз төшенгән Әмән абзый хәйләкәр елмаеп куйды:
– Шулаймы? Шулай дисеңме? Шулай була ул. – Күтәрмәдән төшеп, Наҗарның кулын кысты. – Киттек соң.
Бозаулар өчен салынган абзарда аю яшидер дип күз алдына китерү кыен, әлбәттә. Җәй көне, мөгаен, һавага чыгарырлар, җәнлекләргә аерым читлекләр куелыр. Әмән абзый үзе дә шулай эшләргә җыена икән:
– Элекке читлекләр исән бит. Хәтерлисеңме? Аларны су агыза алмады.
– Искә төшермә, зинһар.
– Үз хаталарыбыздан гыйбрәт алабыз. Шулай, башкаларныкыннан түгел.
– Абзарда тәҗрибә алып бару өчен бозаулар да урнаштырылган икән. Киләчәктә, бәлки, ишәерләр. Ни дисәң дә, селекция киләчәктә аларга нигезләнә.
Аргы почмакта – аерым бүлем. Ачык ишек артында гына аю көтә. Наҗарның йөрәге кинәт сулкылдап куйды. Очрашу! Нинди очрашу! Һәм… әнә ул – таныш аю! Шулай бит? Әмма, юктыр, солы арасыннан баш калкыткан бу хайван аю түгелдер. Ничек шулай була алсын икән?
Шайтан алгыры, гап-гади нәрсә башына тиз генә килмәгән – бу аю теге яшенә җитмәгән бит… Аның әле яшьрәк чагы. Шуның аркасында Наҗар ятсынса, аю үз үтерүчесен тану түгел, аңа хәтта күтәрелеп тә карамады. Шуңа күрә Наҗар читлеккә якын ук килде. Таныш чалымнар эзләде. Тапты. Күзгә иң нык ташланганы – елтыр күзләр, колаклар, борын. Бүтән кешегә, бәлки, охшашлык та, аерма да күренми торгандыр. Ә Наҗарга алай түгел. Ул исә бөтенесен хәтерли – йонның ничегрәк үскәненә хәтле. Музейдагы аюның чынлап та төп-төгәл күчермәсе бу. Тик әлегә яшьрәк кенә, гәүдәгә дә бәләкәйрәк.
– Моңа ничә яшь инде, Әмән абзый?
– Яңадан бер ел кирәк әле.
– Атып үтерергәме?
– Кырда очрашырга. Бу юлы – мылтыксыз.
– Тотып ашаса?
– Җәй көне бит… кагылмас.
Наҗар читлеккә кулын орындыргач, аю шомлана калды. Шул хәрәкәт берничә мәртәбә кабатлануга, каты гына ырлап куйды.
– Яле, син дә шулай эшләп кара әле.
Әмән абзый читлеккә ничә генә тапкыр кагылса һәм хәтта кулын эчкәрәк сузса да, аю тынычсызланмады. Шуннан нәтиҗә ясарга мөмкиндер. Димәк, ул сизенә. Әле танымый, әлбәттә. Ләкин бер елдан соң таныячак.
– Әмән абзый… Аның хәтере дә терелсен дисәк, яз җитүгә, үз урманына илтеп куярга кирәк. Шуннан ул монда килеп чыгачак…
– Хатынын, балаларын эзләп. Тик тапмаячак. Нинди фаҗига!
– Ә теге юлы… теге юлы фаҗига тагын да зуррак булды бит.
– Белмим шул, зурракмы икән?
– Кызык әйттең, Әмән абзый. Ә чынын без бер елдан соң белербез. Тик син аны илтеп куярсың инде, ә?
– Икәүләп илтсәк яхшырак булмасмы?
– Икәүләп? Әйе, алай да була.
Наҗар, саубуллашырга теләгәндәй, читлек аша кулын сузган иде, аю тагын сагаеп калды. Бераздан янә ырлады.
– Танырга җыена. Таныячак. Хуш, исән булып тор, аю иптәш!
Шулай саубуллашып, абзардан чыктылар. Аннары совхоз директорына барып, хәл-әхвәл һәм киләчәк планнар турында күңел өчен генә бераз сөйләшкәннән соң, Наҗар кире калага кайтып китте. Юл буе аюны ничегрәк үзенең туган урманына илтеп кую хакында башы катканчы уйласа да, төгәл фикергә килә алмады. Кайчандыр дөньяга килгән һәм үскән урманы аның өчен хәзер үз була алырмы? Ни генә әйтсәң дә, аю бит бу юлы үз урманында тумады. Киресенчә, үзенең һәлак булган төшендә, бөтенләй башка җирдә һәм чит анадан туды. Ул үз урманын, кайчандыр югалткан гаиләсен эзләп, бу якларга кабат сәяхәткә чыгармы? Ә чыга калса, хатынын һәм балаларын таба алмагач, шулай ук бөтенләй башка язмышка дучар булмасмы? Әйе, ул монда беркемне һәм бернәрсәне дә тапмаячак бит – хәтта теге юлы тапкан үлемен дә. Шулай булгач, аны үз урманы, үз гаиләсе, үз тормышы, үз язмышы булган чын җан иясе дип әйтеп булырмы? Әйтеп булачакмы?
Күпме генә уйланса да, гади генә тоелган бу сорауларга җавап табылмады һәм табылмавы ихтимал кебек. Чөнки ике ай чамасы вакыттан соң Әмән абзыйдан «Аюны үз урманына илтеп куйдым» дигән хәбәр килеп төшсә дә, Наҗар шатлана алмаячак. Кешенең очраклы рәвештә ясалган хатасын да төзәтү мөмкинлеге юк кебек, һәм ул мәңгелек вөҗдан газабына тартыла сыман тоела башлады. Ә шундый газап белән мәңге яшәргә хөкем ителсәң? Үлем хыялый максатка әйләнмәс идемени?
Бу хакта Наҗарга тагын да күбрәк уйларга һәм зуррак газаплар кичерергә туры киләчәктер. Ә иртәгә исә, кичәге гадилектән дә гадирәк тоелган, әмма чынлыкта четереклерәк, катырак чәбәләнгән җавапсыз сораулар, төеннәр әзерләп, институт каршы алачак. Чәбәләнгән төенне кисеп ташлау мәслихәт булса да, Наҗарга андый мөмкинлек калмаган, ахрысы.
* * *
Юанырлык бер генә яңалык көтә иде Наҗарны: ул да булса, өч ай тәнәфестән соң директор, ниһаять, эшкә чыккан иде.
Битләрне ачыттырган җил Наҗарның савыгып бетмәвен искә төшерсә һәм шундый ук ачы сизенү галәмәте күңелне чәнчи торса, авыруны җиңәргә мөмкинлек биргән уй да шул тирәдә әйләнә иде: директор эшкә чыккач, тиз арада тәртип урнашачак. Тамак кымырҗывын һәм лимфатик төеннәр чәнчешеп сагайтуын да шул уй җиңеләйтә иде.
Уй матур да, әмма чынбарлык… Анысы ничек булыр?
Наҗар, ишекне ачып:
– Исәнме, Алсу! – дип өлгергәннән соң, баскан җирендә баганадай катты-калды.
Бу ни? Бу кем?
Алсу урынында… Әйе, Алсу урынында, елмаеп, Гөлчәчәк утыра!
– Исәнмесез! – Иреннәрендә кинәт дөрләп киткән аңлаешсыз ачуын бөтен көчкә кысып, Наҗар авырткан тамагыннан шул бер генә сүзне оештырып чыгара алды.
Кинәт аягүрә баскан Гөлчәчәкнең дә иреннәреннән елмаюы, булмагандай тиз очып, аптырау, каушау галәмәтләре белән алмашынды. Билгесезлек, көтелмәгәнлек, сагаю, шикләнү – әнә шундый тойгылар гаммасы берьюлы өскә ябырылу аркасында Наҗар гүяки телен йотты. Гөлчәчәк исә, аның көтелмәгәнчә кара коелуыннанмы, әллә үзе белгән башка сәбәпләрдәнме, калтыраган иреннәрен тыярга тырышкандай, башын игән хәлдә басып тын калды. Бу кыяфәт барыннан бигрәк үз гаебен белү һәм башкаларның да шуны сизгәнлеген тою аркасында барлыкка килгәндер кебек иде. Бер карау белән Наҗар шуны аңлады. Гөлчәчәкнең элекке таныш тавышы белән үз итеп:
– Исәнме! – дип эндәшүе дә кинәт туган табигый шик зәһәрен киметә алмады.
Бәлки, директор ишеген какканда да, шул шик үз эшен эшләп ташлагандыр, һәм әйтелгән бердәнбер сүз дә кирәксез кискенлек, ихтирамсызлык төсле ишетелгәндер.
– Сезнең янга керергә ярыймы соң?
«Ярый» дигәнне аңлатып директор баш каккач, җайсызлыктан тиз котылу өчен, ашыгып исәнлек-саулык сорашса да, кешене, гадәттә, аягүрә каршыларга күнеккән әдәпле директор бу юлы креслосында утырган килеш кенә кул сузды һәм анда да ике ай күрешмәгән кешеләрчә түгел, тырышып кына елмая алды:
– Әйдәгез. Хәлләр ничек?
– Сездән калышмаска тырыштым, Александр Иванович. Мин дә ай ярым чирләп яттым.
– Шулаймы? Да, монысы әйбәт үк булмаган икән. – Директор, нидер исенә төшеп, кулы белән кемгәдер изәгәндәй итте дә исәнлек-саулык белешүне дә бүлә куйды: – Син бераз гына көтеп тор инде – мин хәзер керермен, – дип, ишекне ачык калдырып чыгып китте.
Директорның уң аягы әле дә бераз аксый икән.
Чыгып китүен шулай ук хәерлегә юрау кыен булса да, бераз уйларга форсат бирүе җәһәтеннән, бәлки әле, шулай файдалырактыр да. Шуны уйлап, салмак адымнар белән ишекле-түрле йөренергә кереште Наҗар. Әүвәл озак кына башына юньле фикер килми аптыратты. Аннары, ерактан ишетелгән кыюсыз көй кебек, зәгыйфь бер аваз зеңләгәндәй итте. Фикер туды: «Ник? Ник ул монда? Ничек монда?»
Сораулы уйга каршы «Бәлки, чыгып киткәндер, бәлки әле, ялгыш кына күренгәндер, бәлки әле, галлюцинация хикмәте генә булгандыр» дигән өмет тугач, ишек белән тупса арасында калган тар ачыклыктан караса… Гөлчәчәк һаман утыра. Каршы як стена янындагы өстәлгә күчкән. Өстәл читенә ике кулын куйган да баягыча башын иеп тик утыра. Иреннәре калтыраудан туктаса да, күңелендә һаман җайсызлык хисләре тулгануын әйтерсең күз белән дә күреп булырлык. Бөтен торышында – хәрәкәтсезлегендә – аптырау, йөдәү галәмәте.
Нәрсә, нәрсә мәҗбүр иткән аны кире кайтырга? Әллә максатмы? Нинди максат? Әллә… Юк, ашыкма. Начар уйны хәзергә куа тор. Өлгерербез. Хәл ачыклана төшкәч тә өлгерербез. Әмма яман да шик, җай бирсәң, шешәсеннән чыгарга ашкынган җен шикелле, күккә төтендәй күтәрелергә тора кебек.
Таныш, ягымлы хатирәләр белән бизәлгән иреннәр һәм күзләр тирәсендә кара сөрем зәһәре бөтерелә төсле. Шуны күрмәскә тырышкан Наҗар түргә борыла. Адымнар тагын да акрыная, туктала, тына. Ул, директор каршындагы, гадәттә, үзе утыра торган урындыкка утырып, җансыз кала. Күңел нәрсә тоярга, баш нәрсә уйларга белми.
Ә Гөлчәчәк? Ул бит нәрсәдер белә… һәм бу якка узмый. Директор килеп керүдән куркамы, әллә бүтән сәбәптәнме? Үзе генә һәм Садир Хәкимович кына белгән сәбәптәнме?
Наҗар кинәт калтыранып куйды. Юк-юк! Болай булуы мөмкин түгел! Түгел! Әгәр дә алар арасында нинди дә союз булган булса… Алай булса бит…
Ярый директор килеп керде. Сүзсез генә үз урынына утырды. «Нык утыр, иптәш директор, хәзер бөтен нәрсә сезнең ныклыкка бәйләнгән». Әмма бүлмәдә шом куера гына төште. Шуны сыегайту теләге белән Наҗар үзе сүз башларга мәҗбүр булды:
– Алсу… нәрсә… әллә ул да чирләгәнме?
– Юк бугай. Аны күчергәннәр – лабораториягә.
– Ә! Менә ничек! Ә сез аннан бик зур ачышлар көтәсезме?
– Мин килүгә – сюрприз. Шулай да… шулай да зыян китерә алмас. Күптән сорап йөри иде.
– Бераз сәеррәк, Александр Иванович. Алсу бит артык сабый җанлы, бөҗәкләрдән курка, шикләнә торган кеше.
– Карап карыйк, бәлки, алай ук түгелдер. Бәлки, без кешеләрне күрә, күтәрә белмибездер. Ә Садир Хәкимович…
– Институтны фәнгә бернинди катнашы булмаган Вәкилләр, Алсулар чолгап ала түгелме? Алар белән нинди уңышлар яуларбыз?
– Алда күз күрер, карарбыз. Төшендек.
Директорның бернәрсәгә исе китмичә сөйләшүе тагын җайсыз булып китте. Каян килгән шундый салкын битарафлык? Һаман терелеп җитмәгәнме әллә?
– Ничек соң, Александр Иванович, аяк-кул сызламыймы?
– Түзмәслек түгел. Аның каравы баеп кайттым әнә. – Директор түр почмактагы таягына ым белән күрсәтте. – Аяклар хәзер өчәү. Алай-болай тәртип бозсагыз, шул каты аяк тиз күтәрелер. Ә? Төшендекме?
– Сез моңарчы таяксыз да төшендерә белә идегез. Хәзер исә…
– Хәзер аңлатып торырга көч җитмәс кебек.
– Бәлки, кыюлык?.. Гафу итегез!..
– Ихтимал.
Сагаймыйча нишлисең. Директор бит үз көчсезлегенә үзе кул куйды. Димәк, ул күбрәкне белә. Димәк, аңа нидер сөйләгәннәр. Димәк…
– Ярый, Наҗар Зәбирович, уйны дәвам итәрбез, әле вакыт бар бугай. Ә хәзер… хәзер онытыла язган эшләрне карыйк.
– Сүзегез хак, Александр Иванович, – дигән булды Наҗар, берни аңламаган хәлдә.
Институттагы яңа табышмаклар җавабын кайбер нәрсәләрне тикшермичә табу һич мөмкин булмаячак һәм Наҗар моны бусагадан атлау белән үк дөрес сизенгән икән. Җөмләдән, табышмаклар ишарәсе Гөлчәчәккә дә бәйле булып чыга. Ләкин Наҗар аның белән хәзер беркайчан да ачыктан-ачык сөйләшә алмас. Бу хәлдә аңа ышану ахмаклык булу өстенә һәр почмакта – күләгә, һәр күләгә ишетә, тыңлый. Колаклар шомрайган, көтәләр…
Кабинет ишеген япкач, Наҗар, Гөлчәчәккә карамыйча ук, коридор ишеге тоткасына кул сузган иде, ишек белән ике арада аның шлагбаум сыман юл бүлгән кулына тап булды. Күтәрелеп карамыйча да чараң юк. Ә карасаң… элекке үк таныш һәм ямансу күзләр сиңа текәлеп калганнар. Алардан яшь томырылырга әзер. Яшь томырылырга торган күз карашы «Мин сине сагындым, минем бернинди гаебем юк» дияргә әзер. Ишетелергә торган иң беренче фикер шул. Ә арырагы, күңелнең төпкелендә ятканы, икенчерәк булырга тиеш. Анда бигүк изге булмаган мәгънәләр яшерелгәндер. «Гөлчәчәк, син мине беркайчан да алдый алмадың һәм алдый алмассың да. Моңарчы барча ялганнарыңны кичерә килсәм, ә монысын, монысын исә…»
– Мин шулхәтле кайгырдым!
Наҗарның тукталганын сизгәч тә, Гөлчәчәк үзенең иң назлы вакытларындагы иркә сагыш белән шул сүзләрне җиткерергә ашыкты. Әмма ул аңламады:
– Ничек дидең? Ничек?
– Син авыргач… Шулхәтле куркытып әйттеләр – үлем хәлендә, дип. Операциядән соң бармакчы да идем, тыелып калдым.
– Ник? – дигәнен сизмичә калды Наҗар.
Һәм шул рәвештә сөйләшү үзеннән-үзе башланды. Ләкин хәзер кемдер килеп керәчәк һәм тагын сөйләп йөрерлек кызык күрәчәк. Ишек артында, почмакларда, өстәл асларында, плинтус ярыкларында яңа «имеш» ләр кыштырдарга, кузгалырга тора. Шулай да сүз башланган икән, ниндидер мәгънәсен дә табып кал. Һәм Наҗар үзе белергә теләгәннән башлады да:
– Син башка шәһәргә киткән идең түгелме?
– Үземне ышандырыр өчен һәм синең өчен. Ә чынлыкта…
– Китәргә җыенмадың да. Сизенгән идем. Синең шушы шәһәрдә икәнеңне җаным белән тоеп яшәдем.
– Дөрес сизгәнсең.
– Ә монда ничек? Кем эзләп тапты сине?
– Беркем дә түгел, үзем… – Шулай диде Гөлчәчәк. Ләкин күзләренең иң төпкел бер мөешендә очкынланып куйган бүтән мәгънәне дә абайлады Наҗар.
– Гөлчәчәк, мин бит синең уйларыңны йөзеңә карап укый торган кеше. Без хәтта ерак аралардан да бер-беребезне ишетә, аңлый торган идек. Миннән сер яшерә алмаячаксың. Шуңа күрә дөресен әйт – сине монда ниндидер максат белән кайтардылар бит? Садир Хәкимович тәкъдиме белән… Әйе, аның белән башта ук бәйләнештә булдыгыз.
– Дөрес түгел, дөрес түгел!
Әмма җинаяте ачылгандай һәм үзен кая куярга белмичә аптырагандай, Гөлчәчәк кинәт читкә тайпылды. Карашында тагын ап-ачык фикер ялтырап куйды: «Мин синең белән болай сөйләшә алмыйм, теләмим дә».
– Әйе, теләмисең, чөнки сиңа башка программа бирелгән, бүтән бурыч йөкләнгән! – Кызның сүзсез фикерен укып, Наҗар аңа гаепнең тагын да зуррагын ыргытты: – Теге чакта ук алар белән бергә идең. Минем хакта гайбәт таратырга җай тудыру өчен, алар сине ялладылар. Сизенү дөрескә чыкты. Инде шуны гына беләсем килә: бу хәтле дә гайбәтләргә, пычрак ялаларга нинди җан белән түзеп тордың? Миңа хыянәт хакын түли алсалар да, үзеңнең намусың бәясен алар кайтара алыр дип беләсеңме? Шушы абруй белән карачкы кыяфәтендә ничек итеп яшәргә мөмкин? Әйтә алмыйсың…
– А-ай! – Авыртуга чыдый алмагандай, Гөлчәчәк үз тавышын үзе тыеп ыңгырашып куйды. Кычкырып елап җибәрмәс өчен, үз урынына лап итеп утыргач та, куллары белән чебен кугандай ишеккә таба ишарәләвеннән «чыгып кит» дигән боерыкны аңламау мөмкин түгел иде.
– Ярый, бүтән вакытта, – диде дә, Наҗар, ачкан ишеген ябарга ук онытып, үз кабинетына таба атлады.
Якында гына Хәлим дус көткән икән. Анысы, дустының чыраена карап шулай ук бөтенесен берьюлы аңлагандай, бая Наҗар әйтә алмаганны ярды да салды, хәерсез:
– Хыянәтнең дә яманы… сатылу дигәне. Кешене сату!..
Нәрсә әйтсен Наҗар? Исәнләшү сүзен дә таба алмыйча, Хәлимнең кулын гына кысып ары китте. Үзе өчен генә түгел, бүтәннәр өчен һәм шундый кешеләр арасында яшәгәне өчен оялудан иде аның кызаруы һәм күтәрелеп карый алмавы. Кешенең, иң якын дусның күзләренә дә туры карый алу хокукын әйтерсең ул үзе жуйды… Бүлмәсенә шундый хәлдә килеп керде.
Анда исә аның урынында Вәкил утыра иде. «Әллә мине дә алмаштырып куйганнармы?» дигән уй күз ачып йомганчы «Шулай булуы хәерлерәк!» дигән икенче фикергә әверелде.
Тыныч кына газеталар караштырып утырган Вәкил Наҗарны күрүгә сикереп үк торды. Менә, ичмасам, бер кеше «шатланды» институтта ул күренүгә. Кышкы кояшның барча нурларын сагыну хисләренә әверелдереп, бөтенесен Наҗар тарафына бөрки белде:
– О! О! Менә ичмасам! Язган мал! Ниһаять! Ай-яй сагындырдың! Шушы хәтле озак чирләргә ярыймыни шушы тынычсыз дәвердә. Дөнья язмышы кыл өстендә торганда. Әйдә, үз урыныңа утыргандай утыр. – Бер колагыннан икенчесенә кадәр елмайган хәлдә, газеталарны өстәлнең икенче ягына чыгып рәтләргә кереште «ягымлы иптәш». – Ярый, соң булса да уң булсын. Терелеп дөрес эшләгәнсең. Яныңа берничә мәртәбә талпынсак та, Фәнүзә Кадыйровна адрес бирмәде. Үз уйлары булгандыр инде.
– Булгандыр, булмыйча калмагандыр.
– Әйе, әйбәт, ярый. Шулай, дөрес.
Гадәттә әйтелә торган өзек-өзек сүзләр, әлбәттә, күңелдәге хәерсез хисләрне үзгәртерлек түгел иде. Бу минутларда нәрсәнедер ачыкларга, азагынача аңлап бетерергә кирәк иде.
Наҗар, шунда ук бүлмәдәге яңалыкка күзе төшеп, Вәкилгә сүз кушты:
– Әллә селектор үткәргәнсез инде?
– Садир Хәкимович зирәклеге. Кешеләр белән арасын якынайтты. Нәрсәгә тотынса, кулыннан шул килә. Александр Иванович ничәмә ел эшләмәгәнне ике айда башкарды да куйды. Инде бөтен кешенең күзләре ачылды – безгә нәкъ шундый директор кирәк икән. Гомер буе телефонсыз яшәгәнне телефонлы итеп бетерде. Квартиралы итте. Сезне дә. Ә? Аның яхшылыгын сизмәгән кеше бездә инде калмагандыр, билләһи.
– Ялганның җиңүе вакытлыча гына була. Әмма бөтенләйгә булуы да ихтимал.
– Ничек, ничек дидегез, Наҗар Зәбирович?
– Болай, үз уйларым гына. Яле, бас әле селекторга. Лабораториягә чык.
Вәкил, шатланып, селектор төймәсенә баскалады.
– Лаборатория? Светлана Владимировна, Сезме?
– Әйе, тыңлыйбыз.
– Алсу Гаффаровна, Сез ничек?
– Мин дә тыңлыйм.
– Монда менегез әле, Сезне Наҗар Зәбирович күрергә тели.
– Ай, ай! Килдемени Наҗар Зәбирович? Хәзер менәбез, хәзер.
Иң аскы каттан түгел, әйтерсең күрше бүлмәдән генә килә тавыш. Шуны гүяки үз уңышы итеп тойган Вәкил:
– Шушыңа бассаң, иптәш директорның да, Садир Хәкимовичның да ни сөйләгәне ишетелеп тора, – дип, тагын төймәләргә баскалады. – Безнең кебек гади халыктан сер яшерү бетте.
– Ишетү җайлары күбәйгән саен, аралашу мөмкинлеге артамы соң?
– Артамы дип… Анысы бездәндер инде. Дус булсак, фикердәшләр булсак…
– Ә селектор булгач, фикернең кирәге да калмыйдыр әле. – Наҗар шулай авыр тойгылардан арыныр өчен шаяртмакчы иде дә, бигүк барып чыкмады бугай.
Шаянлыкка тумас борын дигәндәй чик куелды. Югары оешмалардан Садир Хәкимович кайтып кергәч, хәл янә мөшкелгә әйләнде.
– Нинди куәтле тавыш дисәм, чирле дигән тамак авазы икән әле, – дип, хәл белергә үзе керде директор урынбасары.
– Шулхәтле дәвалауга куәтләнсә дә гаҗәп түгелдер, – дип, Наҗар аңа утырган килеш кул сузды.
Күрешкәч, креслодан тәрәзә янындагы урындыкка күчте һәм, бераз гына хәл белешүләрдән соң, сүзне кирәгрәк юнәлешкә кайтарырга тырышып, мөмкин кадәр ачык чырай белән гәпне дәвам итте Наҗар:
– Шактый үзгәрешләр әзерләп куйгансыз, байтак сюрприз.
– Сиңа күңеллерәк булсын дидек.
– Алай гынамы? Әллә тагын да зуррак идея бар идеме?
– Төшенмәдек, Александр Иванович әйткәндәй.
– Төшендегез.
– Ягъни?
– Ягъни дисәк… интригаларга яшьләрне катнаштырып, аларның вөҗданын, әхлагын пычратмаска, бозмаска иде. Кешелекләрен югалтмаска… Минемчә, бу – авыр җинаять.
– Менә хәзер кызык булып китте. Ары киттек, тәгаенрәк…
– Кыз балалар ярдәме белән кешеләрнең яманатларын сатып… Әдәпсез сурәтләр булдырырга тырышып… Ә барып чыкмагач, уйлап чыгарып…
– Ягъни? Тагын да тәгаенрәк мөмкиндер кебек. Ә?
– Дөрес сизәсез – сезнең хакта бара сүз. Рухландыручы – сез. Максатыгыз – кемнәрнедер моннан җибәрү, котылу. Миңа калса, тиз арада сезгә үзем ярдәм итәчәкмен.
– Кызык. Ә кем каршы килер дип уйлыйсыз? Ашыга төшсәгез дә ярыйдыр, ә?
Гамәлдә ашыга төшелгәнен Наҗар чамалап алды алуын да, тик соңгарак калынды бугай. Бу вакытта бүлмәдәгеләргә генә түгел, көчле тавыш белән бөтен институтка кычкыруын, барча бүлмәләрдә селекторга дистәләрчә кеше колак салуын шәйләми, белми иде шул. Хәтта директорның да тоташканын башына китерми һәм бу элемтәне бая Вәкилнең үз күз алдында урнаштырганын аңышмый ук калган иде. Их, нервылар, нервылар! Их, янында Фәнүзә булса! Ул ничек тә ярдәм иткән булыр иде.
Ерактан ишеткәч үк, Фәнүзә тыны-көне бетеп килеп кергәндә, инде соң иде, артык соң иде. Җитмәсә, аның артыннан ук бастырып, Светлана Владимировна белән Алсу кереп җиттеләр. Ничәмә кеше нишләргә икәнен белмичә каттылар да калдылар. Наҗар тәрәзә янындагы урындыкларның берсендә, ә Садир аңа каршы як дивар буенда – икесе бүлмәнең ике башында киерелеп утырганнар да берсен берсе хәйләсез нәфрәт белән чәнчи бирәләр – карашларыннан ут чәчри. Вәкил генә эчендәге тирән шатлыгын көчкә тыеп, әле Наҗарга, әле Садир ахирәтенә, әле яңа гына кергән кызларга карап елмая һәм, әрле-бирле йөренеп, селектор микрофоны тирәсендә бутала.
Светлана Владимировна, сүзсез бәрелешне күрмәгәнгә сабышып, Наҗар абыйсы каршына килеп басты:
– Наҗар Зәбирович, сезне терелүегез белән котлыйбыз!
– Рәхмәт! – Зур тырышлык белән елмайган Наҗар, үзе дә хәл сорашырлык көч тапты: – Үзегездә ничек соң?
– Бездә менә шушылай инде… Түзәбез.
– Ә сезнең хәл? – дип, Наҗар Алсуга ихлас кызгану хисе белән күз ташлады.
– И-и, Наҗар абый, сез миннән сорамагыз инде минем хәлне, аннан сорагыз. – Шулай дип, кыз Вәкилгә ымлады.
– Ни булды соң?
– Ул белә. Алар!..
– Кемнәр?
– Кем дип… Шулар инде, бөҗәкләр. Бая микроскоптан караган идем… Анда да… – мыжгып тора. Мин аны башта сез үрчеткән бөҗәкләр дип уйлаган идем. Ә аларны болар тараткан икән. Менә шушылар тараткан микроблар. – Алсу Садир белән Вәкил абыйсына баш изәде. – Шушылар. Безне ашап бетерсен өчен… Әнә адәм канына ук үрмәләгәннәр бит инде. Үзем, үзем күрдем, микроб рәвешле корткычлар, чик-чамадан аштылар инде.
Бу сүзләрне гаҗәеп тынлык саклап, көләргәме-еларгамы икәнен белмичә тыңладылар, чөнки хәлне аңлап бетермиләр иде. Ә Вәкил белә. Алсуны үз төркеменә алгач, атна-ун көн уздымы, кызның сәеррәк хәрәкәтләре күзгә бәрелә башлады. Хәерсезлек сизгән Вәкил Алсуга әйбәт киңәшләр бирсә дә, төркем башкарган күзәтү-тәҗрибәләрнең җитдилеге, лабораториядә иҗат ителгән бөҗәкләрнең иген басуларында корткыч бөҗәкләргә каршы көрәшүчеләр икәнен, химикатлар белән эш итүгә караганда күп мәртәбә куркынычсызрак, җайлырак булачагын, гомумән, бу эшнең һәм фәндә, һәм тормышта әйбәт ачыш икәнлеген аңлатырга тырышса да – кая ул! Микроскоп янында утырганда, колбалар белән булашканда яки көпшәдән көпшәгә сыекча күчергәндә, кыз кинәт сикереп тора да каты итеп, кабат-кабат кулларын юарга керешә. Ике көн элек исә «Әләй!» дип кычкырып җибәрде дә, нәрсәнедер себереп төшерергә тырышкандай, түшләрен, беләкләрен, кулларын сыпыра башлады. Янындагы иптәшләре гаҗәпләнеп карасалар да, моңа әллә ни җитди игътибар итмәделәр шикелле. Хәзер исә шул хәрәкәтләре тагын кабатлангач, Вәкил, катырак булу фарызлыгын чамалап, үзенә дә, кызга да һәм аннан бигрәк җитәкчегә ярдәм кулы сузу нияте белән акылсызлыкка отпор бирергә ашыкты:
– Син, кызый, ипләп. Нинди бөҗәк, нинди микроб?.. Шыр надан башың белән нинди эшкә үрләдең… Микроб – син үзең ул!
Чырае көл төсенә кергән Садир Хәкимович, Фәнүзә Кадыйровна янына килеп, ярым пышылдап әйтте:
– Сез… хәзер сез сүз әйтергә тиеш. Ирегез аткан пычрактан безнең йөзне акларга тиеш. Сез бурычлы. Хәзер үк! Ишетәсезме? – Фәнүзә кырыс кыяфәт белән сүзсез торганга күрә, боерган рәвештә искәртте: – Хәзер яки һичкайчан. Югыйсә юлларыбыз аерыла. Тыңлыйбыз! Йә?!
Әмма Фәнүзә кискен адымнар белән икенче почмакка күчте. Ерактан күзләре очрашкач та, Садир карашы белән «юллар аерылды!» дигәнне аңлатып баш какты.
Алсу, хәерсезгә каршы, тынычланырга һич тә уйламый иде әле:
– Эпидемия. Света дөрес әйтә. Сез китергән афәт, сез үрчеткән бөҗәкләр. Сез йоктырган!
– Беренче чиратта сиңа йоккан, әнә тәнеңә үрмәли!
Вәкил бу вакытта үзенең тәкъдир ялгышы белән генә чагыштыру мөмкин булган хата ычкындырганын абайлап өлгергәнче, кыз кычкырып та җибәрде:
– Әләй, тәнемдә йөриләр, үрмәлиләр – ашыйлар! – Һәм кыз шулай әле билләрен, әле аркаларын, әле күкрәкләрен, башларын уа-уа сикергәләргә, сыпырынырга керешмәсенме. – Бөҗәкләр тәнем буйлап йөри, ашыйлар, бетерәләр мине ашап. Ай, үләм бит, үләм, коткарыгыз, коткарыгыз!
