Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 6
– «Әти» дип язма?
Кайтарып сорамау мөмкин түгел иде, чөнки әллә каян күренеп тора – акылга сыя торган хәл түгел бу. Атасы хәзер үк хатасын төзәтәчәк, бүтән төрле әйтәчәк!.. Бүтән төрле? Юк шул, ул алай итмәде, баягыдан да ачыграк, башка сукканнан да яманрак итеп:
– Әйе, – дип кенә куйды.
Һәм шул сүз инде Тәбрикне бөтенләй тугарып ташлады. Арбадан сикереп төште дә каядыр йөгермәкче булды – тукталып калды. Әдәп өченме? Шулайрак бугай, югыйсә инде нәрсә көтәргә? Йөгерергә, китәргә, качарга…
Ата кеше исә, улының ни кичергәнен чак кына да чамалый алмыйча, һаман үзенчә акланырга тырышты:
– Дөньяда син барын минем бу хатын белми бит… Ишетсә – бетте… аның законы үзе белән – сигез баланы үземә ташлап китте-барды булыр.
– Син… сез… – Тәбрик кызарды, каушады һәм, Фәрхетдин абзыйсы белән килеп чыккан хәл кабатланудан куркып, үзен көчкә-көчкә кулга алды. «…Ярамый, ярамый, ни генә әйтсә дә түзәргә, ни генә булса да. Ата! Нинди ата?!»
Атын юл буендагы ялгыз каенга бәйләгәч, әти кеше улы янына канауга утырды:
– Шулай килеп чыкты… Көлемсәр… синең әниең…
– Нәрсә «әнием»? Минем әниемә ни булган?! Ул гаеплеме? – Тәбрик ишетелер-ишетелмәс кенә шулай дия алды. Әйтерсең бу уйны ул үзе генә уйлый һәм кешегә ишетелүен теләми иде. Дөресрәге, каушавыннан һәм тавышы калтыраудан бу сүзләрнең әйтелгәнен бөтенләй тоймады диярлек.
– Ну… соң… ну… син исән икәнне миңа беркем дә әйтмәде бит. Ә тугач, мин сине күрә алмадым – Фәрхетдин кайтты. Шуннан соң…
– Шуннан соңгысы кирәкми! – диде егет.
– Ник?
– Болай… – диде дә тынды Тәбрик, чын сәбәпне әйтә алмады. Дөресрәге, «син законсыз туган булып чыктың» дип әйтүеннән курыкты. Ә мондыйны… кемнең ишетәсе килсен? Өстәвенә күңелдә бүтән фикер.
– Ә сез… йөкле хатынны ник чыгарып җибәрдегез?
– Каян?
– Сез бит бергә яшәгәнсез?
– Әйе, чит-ят кешеләрдә квартирда тордык – район үзәгендә. Үз өебез юк иде.
– Барыбер, ник җибәрдегез? – Атасының чын уен белер өчен, ул аның күзләренә туп-туры карады – очрашканнан бирле беренче тапкыр.
– Мин аны кумадым, үзе ташлады мине.
– Ташларга мәҗбүр иткәч.
– Ничек?
– Сез аны киләчәктә матур тора алачагыгызга ышандыра белмәгәнсез. Юк, ялгыш әйтәм, киләчәктә аның белән бергә булуыгызны үзегез дә күз алдына китерә алмагансыз. Дөресме шул?
– Мин ул чакта уполминзагта эшли идем. Гади заготовитель. Яшәү шартлары билгеле. Көлемсәр, гаилә ишәйсә нишләрбез, дип, көненә өч кенә тапкыр кабатламагандыр. Шуңа күрә дә ташлады бугай. Авылда үз өе… Фәрхетдине икенче кабат килгәч китте. Балаларын да жәлләгәндер инде…
Тәбрик хәлнең болай гади генә булганына ышанырга җыенмый иде, әлбәттә.
– Ник җибәрдегез? – дип кабатлады һәм, үртәлүен яшерергә теләмичә: – Ник? – дип өстәде. – Әйбәт чакта яраткансыз…, ә чынлап киләчәк хакында… – Тәбрик ни өчендер тотлыгып калды. Аңа нәрсәдер аңлашылып бетми иде.
– Көлемсәр һаман әйбәт булып калды.
– Әмма сез никтер соңыннан кимсенә башлагансыз. Миңа менә шунысы аңлашылмый.
Улы аңламаганны әтисе төшендереп бирергә тиеш иде, һәм ул шулай эшләргә тырышты да:
– Ата-бабадан калган гадәт инде ул – егет кеше ирдән кайткан хатынга өйләнсә, бу – егетнең кимлеге исәпләнә. Җае килсә-килмәсә дә, аны котыртырга тырышалар.
– Сезне дә котырталар идеме?
Бу сорауга болайрак җавап бирергә тиеш иде атасы: «Өстәвенә кешенең күңелендә яшь кыз белән тора башлауның ничек икәнен, нинди тойгылар барлыкка китерүен беләсе килү һәм, белә алмагач, дөньяның ниндидер бәхетеннән мәхрүм калу ояты һәм үкенече җәфалый башлый бәндәне – анысы бигрәк тә яман нәрсә икән». Ләкин кайчандыр бәхетне бары тик шушы хис агуласа, бүтән бернинди сәбәп булмаса да, бу хакта беркемгә дә авыз ачып сүз әйтмәс иде Мирсәет. Бигрәк тә үз улына, шул хатыннан туган балага әйтмәс иде. Җитмәсә, шушындый сәер кичерешләр белән бергә Көлемсәргә булган чын ярату, чын якынлык та яши иде бит. Турысын гына әйткәндә, Көлемсәрне яраткан хәтле ул үз гомерендә беркемне дә ярата алмады. Ул аны хәзер дә сагына, бигрәк тә хатыны белән үпкәләшкән чакларында. Мондый чакларда Көлемсәр янына китәсе, ә китү мөмкин булмагач, аның кабере кырыена сузылып ятасы һәм шунда мәңгелеккә онытыласы килә. Тик менә әллә нинди сәер сәбәпләр аркасында шундый да кадерле кешесен ул үз янында саклап кала алмады, алай гына да түгел, тагын шул каһәрле сынау килсә, аны сакларга көче җитмәс иде. Менә шундый катлаулы сынау инде бу. Моның нәрсә икәнен белмәгән һәм белергә тиеш тә булмаган бала белән хәзер ахыргача ничек аңлашасың инде?
Уйларының күләгәсе бары тик йөзендә генә бераз чагылганын тойган хәлдә, Мирсәет бик гади генә:
– Мин аны хәзер дә яратам, – дип куйды.
– Куркак мәхәббәтегез белән… яраткан кешегезне… үзегез үтергәнсез, Фәрхетдин белән икәүләп… – Менә сиңа бала! Әллә фикерне йөзгә карап укый ала торган сәләте бар инде бу баланың? Бернәрсә сөйләмәгән килеш, барын да аңлады. Болай булгач, улы гаепле атасын, бәлки әле, гафу да итәр? Ләкин Тәбрикнең йөзендә әллә нинди, нәфрәткә охшаш ачу сөремләнә иде… Бер секундта шуны күреп, ата кеше улына «зинһар, бүтән сүз өстәмә» дигән ялварулы караш кына ташлады… Шуннан соң атасы да, улы да бер-берсен кызгангандай, башларын күтәрә алмыйча, тын утырдылар. Бүтән юньле сүз ишетмәсенә ышана башлагач, Тәбрик, ниһаять:
– Ярый, мин китим инде, – дияргә мәҗбүр булды.
Ата кеше үзе дә нәрсәнеңдер әле хәл ителмәгәнен сизсә дә, «китмә» дия алмады һәм ике-өч минуттан соң үзе дә кузгалды:
– Әйдә, заготскотка бергә барыйк та, аннан соң мин сине шушы ат белән илтеп куярмын.
– Юк, мин үзем… кеше күрмәсен…
Болай дип ул юри, сынар өчен генә әйткән иде дә, тик атасы шулай тиеш дигәндәй кабул итте:
– Син безнең авылда кем улы икәнлегеңне берәрсенә әйтмәгәнсеңдер бит?
– Беркемгә дә әйтмәдем.
– Ярый. – Улы тавышындагы мыскыллауны ата әллә сизмәде, әллә сизмәгәнгә салышты.
«Үзе әйбәт, үзе куркак! Фәрхетдин шәфкатьсез куркак булса, монысы – нечкә күңелле куркак! Куркаклык! Менә нәрсә үтергән икән минем әнине! Менә нәрсә! – Шулай дип уйлады Тәбрик һәм ике-өч секундтан башына шундый фикер китерә алуына үкенә куйды: – Үз атасы хакында ничек уйлый ала бит кеше! Яхшымы-яманмы, ул бит – ата. Ә ата-ананы сайлап алмыйлар… Ата? Ә атамы соң ул? Минем атам шушы кешеме? Түгелдер, түгелдер, бөтенләй икенче кешегә ялгыш килгәнмендер… Ата! Әтием! Әтием! Үзеңә шул сүзне әйттерергә курыккач, нинди ата инде син?!»
Ата-ананың үз баласын моннан да ныграк рәнҗетүе мөмкин түгеллеген Мирсәет гүя тоймый… Ә Тәбрик тамагына тыгылган әче төеннән арынырга тырышып басып тора. Мәңге онытылмаслык әче сүз эзли. Андые табылмагач, ул да түгел, шуның нәкъ киресен эшлисе, рөхсәт итмәвен онытып, «әти» дип, атасының муенына асылынасы килә… Ләкин…
– Ачуланма, Тәбрик…
Тәбрик борылды да тагын мыскыллы елмайды һәм:
– Юк, ачуланмыйм, хушыгыз, – дип китеп тә барды.
– Хат яз. Тик «әти» дип язма, яме.
– Язармын. «Әти» дип…
Ата кеше, көтелмәгән сүзләргә җавап тапмыйча, башын иеп калды. Күтәрелеп караса, улы тау артына китеп күмелгән, тау юлы белән ул күзгә күренмәслек ара үткән иде инде.
«Әти» дип язма!»
Келәнченең матурлыгын, юлдагы, кырдагы гаҗәеп төсләрнең берсен дә күрмичә, бар көченә йөгерә-йөгерә барды да барды Тәбрик. «Әти» дип язма!», «Әти» дип язма!» дигән сүзләр аның артыннан куа җитеп кадала килде.
Бу сүзнең мәгънәсе шул: кеше сизмәсен, тагын бер улы барын беркем белмәсен… берүк белә күрмәсен… Мескен, и мескен!
Китаплардан укыганча, кешеләрдән ишеткәнчә, ата кешеләр уллары белән горурлана, ә бу кеше хурлана! Шулай булып чыга, әйе, хурлана! Югыйсә үзе исән чагында үз баласын приютка илтергә юл куйган, аннары аның хәлен дә белмәгән һәм белергә дә теләмәгән кеше ничек «ата» дигән бөек исемне йөртә алсын?! Тәбрик шулай ук хурланырлык баламыни?
Изге чишмәгә җителгән иде. Җан ачысы бераз басылмасмы дип, тагын кулларын-битләрен юды, тешләре чатнаганчы су эчте, ләкин җанны тутырган рәнҗеш кимергә чамаламый иде. Тора-бара хәтта Изге чишмә үзе эчне пошыра башлады. Берничә көн элек сокланып караган чишмәгә бүген бакса, монда искитәрлек берни дә юк икән – нәрсә дип табыналардыр бу чокырларга. Бабайлар каберлеге, алар белән очраша торган җир, янәсе. Ата-баба йоласы. Син дә ихтирам итәргә, мәхәббәт белән искә алырга, үзең башланган суга һәм туфракка табынырга тиеш. Ә алар, ул бабайлар, Тәбрикне ихтирам иткәннәр микән соң? Уйладылар микән аның җиргә киләчәге һәм язмышы нинди булачагы турында?! Әллә алар да үз балаларыннан баш тартырлык дәрәҗәдә мәгънәсез булдылармы? Ә ни өчен ихтирам итәргә, ни өчен табынырга тиеш әле Тәбрик аларга? Үзләренең иң кадерле байлыкларын, йөрәк хисләрен түгел, хәтта телләрен, моңнарын да мирас итеп бирә алмаган ата-аналар хакына гыйбадәт кылу мөмкинме? Нәрсә хакына?
Ләкин менә бу чиксез тирән чокырның эче кемнәрнеңдер ихтирамлы, миһербанлы куллары салган акчалар: борынгы болгар көмешләре-алтыннарыннан башлап бүгенге акчаларга хәтле булган тәңкәләр белән тулы, имеш. «Туган туфракка хәер-доганы күпме бирсәң, шулхәтле әйбәт, һәм ул беркайчан да җитеп туктамый» дип өйрәтә Тугаш бабасы. Ярый, тагын күпмедер тиеннәр өстәлсен…
Шулай уйлап, кесәсенә тыгылган иде, акчасы юклыгы исенә төште. «Каһәр суккан, онытылган бит, онытылган – теге көнне салган иде бит бар булган вак акчасын. Инде сезгә минем бирерлек бер тиенем дә юк, шундый дәрәҗәгә җитте оныгыгыз, аның тиеннәренә сез лаеклымы, түгелме – анысы да билгесез».
Шулвакыт ерак чокырлардан кемнәрнеңдер ачулы йөзләре күренгәндәй тоелды. «Коеның төбендә – без, коеның төбе һәрвакыт чиста торсын, үзең дә начар уйлар һәм әйберләр төшермә анда».
Ләкин Тәбрикнең баягыдан да усалрак сүзләре юк түгел: «Ә анда инде шактыйдан җыелган алама нәрсәләрне кая куярсыз? Фәрхетдин абзыйны, үзенә «әти» дияргә рөхсәт итә алмаган Мирсәет дигән кешене кая куярсыз? Суга төшкән мәчеләрне күңелгә күчереп саклау фарыз түгелдер ич?»
Җавап итеп әллә Тәбрик, әллә төпсез коедан туган җир үзе эндәште: «Әгәр халык эчә торган суга начар әйбер төшсә, син аны ничек кенә итсәң дә ал, калдырма, кое чиста булсын, халык эчә торган суны син дә эчми кала алмыйсың – мәңгелектән килә һәм мәңгелеккә агачак бит ул су!»
Ләкин Тәбрик нишли ала? Атасы да, анасы да табылмаган төшне туган җир, туган туфрак дип ничек атый алсын ул? Юк, аның туган җире юк, һәм Тәбрик моннан иртәгә үк башка җирләргә китәчәк.
Катгый карарга килеп, әле бер-ике көн элек үзе ялынып дигәндәй төзетергә рөхсәт алган корыч чишмәгә күз дә салмыйча, бая гына тешләре чатнаганчы эчкән тере чишмәгә караш та ташламыйча, ары китте бала.
– Ни булды, улым?
Күзгә күренү белән шул сорауны биргәч, Тәбрикнең кыяфәте һәм хәле әйбәт булмагандыр инде…
Тәбрик башын гына иде, берни дип тә җавап бирмәде. Шуннан соң бабасы, бүтән сорау белән йөдәтмичә, өйгә чакырды – бик вакытын белеп кайткан, мактап кына йөри икән улы, бик әйбәт, бик хуп…
Сөембикә апа белән Гөләндәм дә шундый ук мактау сүзләре һәм гадәттәгечә якты йөз белән каршыласалар да, Тәбрик аларга да елмая алмады. Хәлне төшенгән гаилә кешеләре бары тик кайгыртулы карашлары белән генә ярдәм итә алалар иде.
Өй эссе булганга күрә, кичке аш бакчага чыгарылды. Беренче итеп бабай өстәлгә түгәрәк ипи, аннары зур графин белән чия суы төсле эчемлек китереп куйды.
– Менә өлгерде, кадерле кунакка куела торган өй сырасы. Кәсәнең дә шәбен генә сайлап бирим әле.
– Кунак килер дә китәр, безне онытма, – дигән булып шаярта Гөләндәм.
Әмма андый шаянлыктан гына Тәбрикнең кыйналган күңел сызлавы һич тә узарга чамаламый шул.
– Китмибез без, улым, шулай бит? Китмибез. «Без күчәрбез, иң элек күчсен безем әмсарыбыз, һәм дә кайтсын монда үткәргән безем әгъсарыбыз». Шулай бит, улым?
– Бөтенесе аңлашылды, бабай, – дип, ниһаять, елмаерга мәҗбүр булды Тәбрик.
Аңлашылмый торган мәгънә конкрет эчемлек белән алмашынгач исә тагы да күңеллерәк булыр әле, янәсе.
– Менә шушы бер йомры максыманы бушатып куйсаң, аңлашылмас нәрсә калмас. Ягез әле, миннән үрнәк алыгыз.
Карт эчкәч, бүтәннәр дә ялындырмады һәм тора-бара чынлап та кәеф бераз күтәрелгәндәй тоелды. Башка хәмер куәте менгәндәге кебек түгел, ничектер җиңел һәм рәхәт, сау һәм саф иде бу күтәренкелек. Шуңа күрәдер инде бабай җайсызрак тоелган сорауларын да кузгатырга мөмкин санады:
– Йә, нәрсә ди инде әти дигән кеше?
– Минем әтием юк. – Тәбрик бу юлы да баягыча елмаерга тырышса да, күзләрендә әйтеп аңлата алмаслык әрнү генә ялтырады. – Миңа инде китәргә кирәк, бабай.
– Китәргә? – Монысы Гөләндәмнең куркып кычкыруы иде.
– Әйе, иртән үк.
Бабалары исә, аптырашта ук калып, бераздан гына телгә килә алды:
– Әнкә рухын рәнҗетү – тәүфыйксызлык. Сиңа гомер биргән җирең – туган анаң…
– Гомер биргән дә… Ул гына җитми икән бит кешегә.
Карт мондый ук борылыш көтмәгән иде, билгеле. Тагын каушады. Бер дә юктан торып басты һәм яңадан утырды. Җилкәләрен кашып интекте.
– Әйе шул, – диде, ниһаять, зиһенен яңадан җыеп, – без гаепле. Кулдан бала ычкындыру – ата-баба ялгышы. Әмма дә бер дә бер көнне «син кем» дип сорасалар, ни дип җавап бирерсең?
– Сорамаслар дип беләм, бабай.
– Сорарлар, сорамый булмый ул. Һәм юкны сөйләмә дә, беркая җибәрмим мин сине.
– Ачуланма, бабай.
Гөләндәм исә беркатлы – киеренкелекне бетерер өчен төрле кыланышлар белән әле Тәбриккә, әле бабасына күз кыскан була:
– Алып батыр малае, тәүфыйксыз, нишләп алай бабаңны рәнҗетеп, шушы матур җирләрне дә ярата алмыйсың син, ә?
Бабайның кәефе кырылса да, өмете бөтенләй үк өзелми иде әле. «Тормыш кәрт уены кебек, иң читен чакта уен тузы коткара, – дип тынычландырырга тырышты ул үзен. – Уен тузы… Нәрсә соң әле ул уен тузы? Бармы соң ул? Бар бугай, бөтенесен үзгәртә торган көчле фикер…»
– Син дә шул, улым… Вәгъдә иткән эшеңнән, халыктан качып китәсеңмени инде… дезертир шикелле?..
Карт крестьян ялгышмады – яшь солдат бу сүздән сискәнеп китте, үз колагына үзе ышанмыйча, кабат сорарга мәҗбүр булды:
– Нинди дезертир, нинди халык?
– Менә шушы сырага катнашкан изге суны… ничек тәмле бит, ә? Шуннан да тәмлерәген, кирәгрәген авыл халкына бүләк итәргә вәгъдә бирдең түгелме соң?
Эх, менә ничек! Тәбрик үз хәсрәте аркасында бу хакта бөтенләй оныткан лабаса – үз мәнфәгатьләре белән мавыгып, халык кайгысын оныткан! Кайтканнан бирле үзен кунак итүче, ата-анасы бирә алмаган сый-хөрмәт һәм якынлык, туганлык хисләрен сиздерә, аңлата торучы шушы эчкерсез һәм искитмәле садә кешеләрнең өметләрен алдап, аларны һаман шул шикле коедан су эчәргә калдырып, вөҗдан үзе биргән эш-бурычыннан качмакчы булган ул! Әйе, Тәбрикнең әнисе каршындагы әхлакый бурычларын үтәүдән, үз бәхетләреннән яланаяк качкан үги ата һәм туган әтисе кебек үк Тәбрик тә туган җир алдындагы бурычыннан качып, дезертирлык итәргә җыенган. Рәхмәт, бабай! Хәтергә төшердең. Югыйсә синең оныгың да киләчәктә, Мирсәет яки Фәрхетдин атлы кешеләр кебек үк, мескен хәлдә калмас идемени?
Бабасына оныгы бу фикерләрнең берсен дә әйтә алмады, билгеле, әмма кыска гына җавабы да өйдәге өч кешенең чыраен берьюлы яктыртып җибәрде:
– Ярый, бабай, сезне сусыз калдырмам.
– Менә, ичмасам, сүз!
Бишенче бүлек
Кичке табигать, кичке утлар, егет белән кыз шикелле, ахрысы, күзгә-күз карашып сөйләшәләр.
Әллә нинди мәгънәләр, рәхәт җил шикелле кагылып, күңел дигәнеңне билгесез ераклыкка чакыра. Тын һәм моңсу үзәннәрдә кичке утлар, төнге учаклар гашыйк йөрәкләргә әллә ниләр аңлата – узган көннәр хакында, алардан да бигрәк киләчәк бәхетләр турында хәбәрләр китерә.
Тауларга мен дә кара – чиксез үзәннәрдә утлар, утлар, утлар. Күктәге йолдызлар санынча! Бу җирләрдән аерылгач, төнге аяз күкләргә, галәмнәргә карарсың да, төнге үзәннәрдәге шушы утлар җемелдәвен күрерсең…
Әллә инде элек диңгез шаулаган монда, әллә язларда Идел җәелеп ташыган – ни булса да барыбер, су урынында хәзер нур агыла. Ага да ага чиксез яктылык – гомер кебек, тормышның үзе шикелле.
Чиксезлек һәм яктылыкларның бөтенесе бергә «туган җир» дип атала.
Туган җир балага ана күзләре белән карый – үз баласына ягымлы һәм назлы тойгыларын кичке утлар рәвешле итеп сирпи ул.
Сау бул, туган җир
Акылга сыймаган фараз һәм теоретик исәп. Кайсы әйбәтрәк шуларның? Билгеле инде, исәпсез ерак китә алмыйсың – бөтен ачышларның нигезе исәпкә корылган дисәк, ялгышмабыз. Ләкин ачышлар кайвакыт бөтенләй исәпләмәгән җирдән дә, көтмәгәндә дә килеп чыга.
Аспирант егет күрә алмаганны урта белемле кеше күрә алса… әнә шундый кешелек сыйфаты хакында уйланыр җай бар бугай. Болай ачышлар хакында фикер әйтә алыр кеше хәзергә Үзәнбайда күренмәсә дә, уйламыйча гына дөрес бәяне бирүчеләр булды, әлбәттә.
Әгәр Тәбрик мәче төшкән коены күрмәгән булса, скважина белән дә шушындыйрак хәл килеп чыккандыр дип фараз итә алмас иде. Һәм менә шаярып кына әйтелгән фикер аспирант егетнең бөтен исәпләрен бәрде дә екты бит. Монысы, бәлки, бераз арттырудыр инде, ләкин хәлне бөтенләй үзгәртеп ташлавы берсүзсез хак. Билгеле, Тәбрик үз сәләтен ачыклау түгел, иҗади психологиянең нәрсә икәнен ишетә дә белми әле. Әмма колхоз председателе, үзе әйтмешли, кара акыл белән ачышка бик дөрес бәя бирде һәм кызыклы тәкъдим ясады… Ярый, монысы соңрак эшләнде, хәзер тәртип беләнрәк сөйләргә тырышыйк.
Вәгъдә ителгән ике кран урынына берәү генә килеп, аның гына көче җитмәс, чыгыр юкмы, дип кызыксынгач, анысын авыл машина паркыннан таптылар. Килгән кран һәм табылган чыгыр белән тарттыра торгач, артык карышмыйча гына, скважиналар суырылып та чыкты, һәм, Тәбрик кушканча, кире яклары белән күтәртеп карасалар, скважиналардан шалтыр-шолтыр таш коела башлады… Тәбрик үзе дә сизмәстән шаркылдап көлеп җибәрде:
– Карагыз, иптәш председатель, тартынмагыз. Нәрсә бу? «Коега мәче салганнар» дип кем әйткән иде сезгә?
– Әмма дә бит… болар бит, күзем ялгыш күрмәсә – таш.
– Кешеләр кылган аламалык тора-бара ташка әйләнә ул.
– Минем бөердәге шикелле… Кем эше булыр бу, мондый да явызлыкка кемнең куллары бара алды икән?
– Бәлки, явызланып түгел, шаярып кына эшләгәннәрдер әле. Бәлки әле, скважинага таш тутырып балалар уйнагандыр.
– Мәгънәсез шаяру!..
Бераз суккалагач, торбалардагы таш тәмам коелып бетте. Краннар торбаларны икенче башыннан күтәргәч тә, председатель зарланудан туктамады:
– Нинди пүчтәк нәмәрсә аркасында ничә ел сусыз интектек.
– Коегызга мәче төшмәгән булса, бәлки, бу юлы да башка мондый уй килмәгән булыр иде әле.
– Син кайтмаган булсаң, меңәрләп төшсә дә, безнең баш җитмәс иде моңа.
– Кызганычка каршы, бернинди баш кирәк булмады.
– Әйе шул, бик кызганыч… Адәм көлкесе инде, адәм көлкесе!..
Скважиналарны урынына утыртып цементлагач һәм икенче көнне насосныйга мотор да китереп куйгач, гөжләп су да киткәч, председатель бөтенләй телсез калды. Бер мәгънәсезгә буталып озак йөргәч кенә, Тәбрикнең җилкәсенә кулын куйды:
– Кал безнең авылда, колхозның баш инженеры итеп куям мин сине.
– Урта белем белән баш инженер?
– Белем белән генә түгел ул, әллә нинди белемле кешеләрдән дә бернәрсә чыкмый кайчак. Ну шул аспирант килсә? Юк, бу эшне аңа тапшыра алмас идем мин. Белгән генә түгел, уйлый торган баш кирәк монда. Аннары килеп, урта белемле кешегә шундый эш бирерлек булгач, ни өчен сусыз интегүебезнең сәбәбен дә төшенгәнсеңдер инде.
– Үземә белем кирәклеген дә төшендем.
– Алайса, сельхоз институтка гариза җибәр, колхоздан стипендия түләп укытырбыз. Ул белем белән син әйткән нефтьтә дә эшләп була, инженер кайда да үз дәрәҗәсен төшерми ул. Ризамы син шуңа?
– Уйларга вакыт бар бит әле.
– Уйла давай, бетте. Мин хәзер торбалар кәсебенә керешәм. Хуш, хәзергә! Бетте!
Корбан абыебыз, су шатлыгы һәм торба гаме белән канатланып, кыска аяклары белән теркелдәп кенә машинага утырды да китеп барды. Тәбрик өйгә кайтып барысын да сөйләгәч, Тугаш бабасы аннан ким сөенмәгәндер. Бәлки, арттырыбрак та җибәргәндер әле. Председательнең нинди тәкъдим ясаганын белгәч, күзләрен үк сөртеп куйды:
– Акыллы кешедән акыллы сүз чыга, бик дөрес, бик тә шәп әйткән.
Торбалардан чыккан ташларга исә бабай икенче төрлерәк бәя бирде:
– Авылны үз күрергә кирәк, балам, яратырга кирәк, аның үз кешесе булып кайгырту кирәк. Теге Аспиран атлы егетне әйтәм. Башсызлыктан түгел ул, һич аннан түгел. Әгәр авылыбызның үз кешесе булса иде ки, ничек итсә итәр, сусыз ташлап китмәс иде. Чит-ят кешенең йөрәге сызламый безнең өчен, вәт менә шуңа күрә дә башы җитмәгән аның. Ә син безнең үзебезнеке булып чыктың, болай булгач, үз улыбыз. Бөтен авыл хәзер икеләнмичә «улым» диячәк сиңа.
– Дәү әти, артык мактап та җибәрмә, бер чакрым торба сузасы бар бит әле.
– Анысына калгач булыр инде, боерган булса, су чыгару кодрәтенә ия кеше анысын гына эшләр ул.
Икенче көнне үк, кояш нурларын җиңеп дигәндәй, авыл өметләре төсле матур җемелдәп, басу капкасы төбендәрәк электросварка очкыннары чәчри-сибелә башлады. Шул төштә әллә нинди пыялалы башлыкмы, калканмы кигән егетне Тугаш карт, үзе чын итеп сөйләргә яраткан Алып батырның нәкъ үзе бу дип, күренгән бер кешегә горуранә сөйли торды. Торбага торба ялгана, көнгә төн тоташа торгач, Тугаш бабай күрсәтергә вәгъдә иткән бәйрәм дә сиздермичә генә килеп җитте. Тугаш карт шулай кадерле оныгы өчен хәтта кулдан килмәгәнен дә эшләмәкче. Тәбрик өчен җанын бирергә әзер торган шушы кешене – дәү әтисен ташлап китү җиңел булмас, әлбәттә. Ләкин әти дигән нәрсә… ул булмагач, күңел монда барыбер тулы булмаячак. Үзлегеннән нәтиҗә килеп чыга: торбаларны тәмам тоташтырып бетергәч тә китәчәк Тәбрик. Китәчәк һәм, ихтимал, бүтән бер дә кайтмаячак.
Ә бүген Тугаш бабай бәйрәме.
Алдан сөйләшенгәнчә, атлы-арбалы бер агай дөбердәп килеп тә җитте. Арбадагы ямь-яшел печән өстенә сыра мичкәләрен җайлап урнаштыргач, иң алга Гөләндәм белән Сөембикәне утыртып, уен-көлке белән шаулашып китеп тә бардылар. Барысыннан да бигрәк Гөләндәм шат, барысыннан да бигрәк ул киенгән, ул бизәнгән.
– Эх, кызым, маладис, прәме минем карчыкның кыз чагы, суйган да каплаган. Нәкъ инде менә айдан төшкән кебек!
– Чабыр булгач Чабыр булсын инде, дидем. Синең карчыкка да бик охшыйсым килде. Кулга дисбе генә таба алмадым әле.
– Шаяртма бик, минем карчыкның да кыз чагы булмаган дисеңме әллә?
– Юк-юк, булмаган, булмаган, мин генә яшь, мин генә бер генә.
– Анысы хак – бер генә, дөньяда бер.
Дөньяда бер генә булган кыз ак яулыгы астыннан кабарып торган чәчләре өстенә кечкенә кара калфак киеп алган. Энҗеләре – йолдыз җемелдәүләренең бизәккә әверелеше. Кояш нурында бигрәк тә матур елкылдый, кызның бәхетле карашы белән бергәләп, дәртле көн, якты көн аклыгын арттыра. Кызның бу матурлыгына оныгының да сокланып каравын тойган карт икеләтә бәйрәм кичерә – барысы да ул теләгәнчә бара, Алла боерса, ул теләгәнчә. Картның шатлыгы авыл буйлап яңгырый:
– Җыенга рәхим итегез, туганнар, Чабырга, Чабыр тавына, әйдәгез, әйдә! Бөтен тирә-як җыела, бөтен нәсел-ыру килә, соңга калмагыз! Әйдә, малкай, фью!..
Сызгыруы гына рәтле чыкмый икән дә, ярый инде. Теш юклыгы сиздерә, хәерсез…
– Әйдә, Гыйльметдин, җырлап җибәр син дә, балык сыман өнсез барма, Сөембикә, сыздыр, Гөләндәм, җырла – Тәбрикнең исе китсен.
Һәм үзе башлап та җибәрә:
Атларыбыз пар иде лә,
Киң урамнар тар иде.
Киң урамнарны тар итеп
Йөргән чаклар бар иде, һай, һай-лай!..
Көен кем белсен, әмма сүзләре шәп ишетелә. Хәтта мокыт кучер да телгә килерлек булды:
– Бар иде бугай шул, бар иде бугай.
– Сезнең җырлар искереп-тузып беткән инде, бабай, безнекеләр бүтәнчә.
– Әйдә әле, кызым, бүтәнчәсен, яле.
Ул да түгел, Гөләндәм бу кояшлы иртәдән яктырак һәм сафрак тавыш белән җыр башлады, аңа әнисе дә иярде:
Актаныш таңнары,
Ул минем йөрәк серемне аңлармы?..
Бабалары монысын да үзенчә юрады:
– Аңлар, аңлар, аңлатырбыз. Аңлата алмый калсак, Изге чишмә суын эчү хәрәм булыр безгә.
Коры елганы чыккач, Җәмәкигә кермичә, Бәкигә борылдылар, һәм уен-көлке белән мәйданга барып җиткәне сизелми дә калды. Тукталган җир әлеге дә баягы Изгеләр чишмәсе иде. Тик Тәбрик Җыенның ерак елларда ни өчен нәкъ шушы җирдә үткәрелүен хәзер генә төшенде. Чишмәләр тау буенда. Таулар әйләндереп алган үзән исә табигать үзе ясаган арена: бөтен Тау иле килсен дә бәйрәм итсен – көрәшсен, йөгерешсен, ат чабыштырсын, кәмит әйләнсен, җаны ни тели, шуны кылансын. Һәм кыланганнар да – гасырлар буе Тау ягы кабиләләре шушында нәсел җепләрен бәйли килгәннәр. Соңгы елларда гына гореф-гадәтләр үзгәреп, бәйрәмнәр дә бүтән төрлегә әйләнгән. Тугаш бабайча әйтсәк, ташлаганнар изгеләрне, онытылган изгелек җирдә…
Арбаны карт чак кына үргәрәк тарттырды да сыра чүлмәкләрен төшерергә кушты. Самавырдан зуррак ике чүлмәкне «ә» дигәнче ямь-яшел чирәмгә куйгач, селкенеп җан кыймасын дип, бабай аларның астына ике яклап печән тутырды һәм, вак-төяк шөгыль беткәч, җиргә аяк бөкләп утырды да хозурланып бер кычкырып җибәрде:
– Һай, дөньялар, бу көннәрне дә күрергә насыйп булган икән! Узган бәхетләр тагын кайта икән ул. Йә, кызым Сөембикә, бир әле чынаякларны.
Сөембикә гөлҗимеш сурәте төшкән дүрт пар чынаяк алып тезгәч, карт аларның барысын да тутырып, берсен үзе эчте дә бүтәннәрне кыстарга кереште:
– Өй сырасының нәрсә икәнен белеп калыгыз, үзегез дә ясарга өйрәнегез. Мәгез әле.
Мактый-мактый ике-өч йомры бушаткач, кучер агай, эш бар дип, вакыты җиткәч килеп алырга вәгъдә биреп, үз юлына китте. Ә бәйрәм калды. Барыннан бигрәк Тугаш карт үзе сайрады, үзе кинәнде. Көенең ниндилеген кем белсен, әмма сүзләре аермачык:
Борын-борында, иген кырында
Җырлый өздереп кыз белән егет
Бәхет турында.
Җырлыйлар алар – аерылмас ярлар.
Шулчак ук атып, гөрзи уйнатып,
Килгән ят яулар.
Җыр гөнаһ икән… Яңгырамас бүтән:
Атлы явызлар егетнең, кызның
Телләрен кискән.
Тик иртә-кичтә тынмый җыр һич тә:
Әверелгән шунда егет былбылга,
Кыз – гөлҗимешкә.
Сандугач-егет җырлый өзелеп,
Гөләп-чәчәккәй сөюен әйтә,
Хуш исләр сибеп,
Хуш исләр сибеп.
Гөләндәм белән Сөембикә җырны тыңлаганда моңаеп кала, ә Тәбриккә барыбер…
– Бабай, син ни укынасың алай? – дип сорый ул, бер дә исе китмичә генә.
– Мин ни… дога кылдым, балам, синең бәхетең-тәүфыйгың өчен. Теләкләр теләдем, Ходайдан ялвардым – рәхәт яшә, дөньяның барлык матурлыгын күр, Алыплар туган җир намусына тап төшермә.
– Слушаюсь, товарищ бабай… шулай эшләрбез.
– Рәхмәт яхшы сүзеңә, – дип, бабасы тау буендагы беленер-беленмәс калган курганнарга күрсәтте. – Әнә теге урларны күрәсеңме?
– Юк.
– Ул чокырлар – борынгы бабайларыбыз авылы, шуның эзләре.
Авыл дигәне – кола ялан, ә Җыен дигәне? Анысы кайда? Әллә инде бабасы Тәбрикне юк нәрсә белән чынлап ук мавыктырмакчы?
Әһә! Чабыр дигәне Тугаш бабайның хәтерендә шаулый һәм ул аны бүтәннәр өчен дә шулай ишетелә дип белә, узган хатирәләр аның күзләрендә очкыннар булып уйный, йөзендә шатлык булып балкый – нәкъ аяз күктәге июль кояшы шикелле. Хәтта кояштан да алдарак күтәрелеп, күк түбәсендә зәңгәр төс булып җемелди.
Кытайский әфлисуннар
Килә икән яшьниктә.
Картайгачтын үкенерсең,
Әйттереп кал яшьлектә, һай!..
Сыралы чынаягын чиратлап Гөләндәмгә, Сөембикәгә һәм Тәбриккә бирә дә, тегеләр ялындырмый гына чөмергәндә, карт тантана итә:
– Кыланып калыгыз, әйдә, Чабыр елына бер генә килә ул.
Сыра ләззәтенә чыдый алмыйча, мәзәк ымлыклар чыгарып, телләрен шартлатып куя, чүлмәкләренә шап-шоп суккалый, сакал-мыегын сыпыра. Сакал-мыегын сыпыра да күз кыса – запас, янәсе, биниһая! Ихлас шаянлык, ихлас чаялык, ихлас бәхет. Шушы кадәр дә бәхетле була ала икән кеше! Әйтерсең аңа җитмеш сигез яшенә җиткәнче югала килгән барлык бәхет-шатлыкларын берьюлы кайтарып биргәннәр дә, ул шуларны сыра рәвешендә чөмерә.
– Менә күрерсез әле туганнарыгызны, якташларыгызны – прәме бөркетләр алар, бөркетләр!
Ак калфакның табылган чагы,
Туганнарның сагынган чагы…
Әмма, хикмәт, Җыен дигәне һаман дүрт кешедән артмый шул, бөркет түгел, ябалаклар да күренми хәтта. Шуны сизенеп, мөгаен, кояш кызуы арткан саен, бабайның чырае әкрен-әкрен сүрелә, төссезләнә, ә соңынтын караңгылана ук башлады. Шук сүзләре сирәгәя, тора-бара бөтенләй тына куйды. Хәтта үзенә сүз кушканга ук үртәлә һәм авыз эченнән мәгънәсез сүзләр мыгырдана башлады:
– Егылып үлгерләре!.. Сезнең белән шул буласы билгеле иде инде аның… Сезгә ышанган мин тиле…
Кемне тиргидер – әйтүе кыен.
Балалары елмая гына. Аларга нәрсә! Аларга барыбер – күптән онытылган, ерак заманнарда калган бәйрәмне кайтармакчы булып тырышкан картның өметләре зәңгәр рәшә төсле күккә очканны сизә торып, карт күңеленең сары балчык рәвешле кибеп яргаланганын күрми дә, күрергә дә тырышмыйлар.
Гөләндәм бигрәк тә авызын ера:
– Кала кешеләре гел шушылай табигатькә чыгып ял итә. Менә дигән ял булды, бер дә хафаланасы түгел, – дип, бабасын тынычландыра, янәсе. Ә фактын китереп әйтсәк, мыскыл итә.
Ике-өч сәгать түзем белән генә көтте карт, әмма офыкта беркем күренмәде, дүрт-биш сәгать түземсезләнеп көткәч тә, кара нокта да күзгә чалынмады. Карт, аптырагач, чал башын ашъяулык астына тыгып ятты. Беркемне көтми, ял гына итә, имеш… Ә шулай да, бермәлне ерактан машина гөрелтесе ишетелә башлаган иде, дерт итеп сикереп тә торды һәм баягы саф көлүе белән балкып кеткелдәргә дә тотынды:
– Әйттем бит мин сезгә киләләр дип. Бөтен тирә авылларга үзем барып игълан кылдым лабаса. Бармаганнарына кешеләр аркылы хәбәр иттердем. Нишләп килмәсеннәр, киләләр. Уракка төшү мәшәкатеннән соңга гына калганнар безнең туганнар. Әнә Алып батыр ыруы корымаган әле – әнә ничек җырлап килә, күрәсезме?! Изге чишмәләр дә чылтыр-чылтыр каршылый. Аларның беркайчан да корыйсы юк, Алла боерса, гомер бакый.
Бабай артыннан ияреп, балалары да машинаны каршыларга юл буена ук чыктылар. Җыр һаман көчәя, машина гөрелтесе һаман сөенечлерәк була барып, кешеләрнең инде төс-битләре дә ачык күренә башлады. Машинада яше-карты җыр сузмакта:
Ак калфакның табылган чагы,
Туганнарның сагынган чагы…
– Ишетәсезме, балалар, безнең җыр, безнең туганнар…
Бабай сабыйларча самими сөенә, хәтта бүтәннәргә кызганыч булып китә. Мәгәр әнә бәйрәм килә, мәйданга шаулап Җыен килә – Тугаш карт эссе кояш нурында түгел, шул шатлыкта коена. Ниһаять, бәйрәм белән ара – күп дигәндә илле, кырык метр, юк, аннан да кыскарак – ун, биш… өч метр калгач… узды да китте машина. Узды да китте бәйрәм, узды да китте Җыен… Аңламый, абайламый да калдылар. Ни булды? Үзәнбай авыл клубы мөдиренең шул машинадан:
– Бәйрәм клубта була, шунда барыгыз – концертка! – дигән сәер сүзләре генә, акылга сыя алмыйча, үзән өстендә чайкалып юкка чыкты. Клубта нинди Чабыр инде ул?
Бабай, һушыннан язгандай, үзалдына лебер-лебер сөйләнергә кереште:
– Әртист булып чыктылармыни? Безнекеләр түгелмени? Ә безнең кунаклар кайда? – Еламый гына.
– Ул хәтле кайгырма әле, бабай, кайда булса да барыбер түгелмени? – дип юаткан була Сөембикә.
Юк инде, баягы шатлык-сөенечләр җил булып очкан – иреннәре үк калтырый картның. Аңардан да кайгылы, аңардан да хәсрәтле, аңардан да бәхетсез кешене дөньяда табу да кыендыр бу мизгелдә. Чүлмәкләрен кочаклады да исерек кеше төсле бер хәрәкәтсез, ким дигәндә, ярты сәгать ятты.
Басуларда бытбылдыклар, тургайлар бәйрәм итә, кояш баягыдан да яман кыздыра, тирә-якта мотор тавышлары… Машиналарга төялеп, күрше авыллардан да концерт карарга киләләр, ахрысы.
