Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 7
Шуны төшенеп диярсең, бабай башын күтәрде:
– Ичмасам, Гыйльметдин кая олакты. Гөләндәм, бар, булмаса, фермага, тизрәк килеп алсын, юньсез.
– Хәзер, бабай, алып киләм. Курыкма, кырда кундырмабыз.
– Миңа кырда калсам ни… Менә чүлмәкләр жәл.
Сәгать чамасы да вакыт үтмәгәндер, Гыйльметдин дигәне шалтыр-шолтыр килеп тә җитте. Артыннан иярә килгән эте әлсерәп телләрен чыгарган.
– Бер дә бушамаган әле чүлмәгегез. Әллә гүпчи дә сата алмагансыз инде? – дип, Гыйльметдин чүлмәкне көчкә күтәреп салды.
Икенчесен Тәбрик илтеп куйды.
– Сату дисең. Бушлай эчүче дә табылмады. Адәм рәтле кеше калмаган икән инде бу дөньяда, беткән Алып бөркетләре, югалган. Берәве генә дә килеп чыкмады. – Шунда карт үзенә гаҗәпләнгәндәй карап торган маэмайга күз төшерде. – Мин дә синең кебек үк телемне асылындырыр идем дә, оялам гына, – дип куйды.
Әмма кыстасалар да, арбага утырмады.
– Кайта торыгыз, минем изгеләр белән сөйләшәсем бар әле… – диде. – Олы урамнан кайтмагыз, шыпырт кына тыкрыктан төшегез…
Шулай да кич Гөләндәм белән Тәбрик клубтан кайтып керә-керүгә концертны мактарга тотынгач, колхоз председателенең агитбригаданы Тугаш бабай үтенечен искә алып чакыруын да сөйләгәч, картның кәефе чак кына күтәрелде дә шикелле.
– Ярый, улым, үзегезгә ошагач, бик әйбәт. Тик мин тагын да күңеллерәген күрсәтмәкче идем шул.
– Бабай, «Идел сюитасы» дигән биюләре нәкъ син әйткән дуслык бәйрәме инде. Чабырыгыз сәнгатькә күчкән – болай булгач, мәңгелеккә әйләнгән, бигрәк тә шәп бит инде ул, бабакай, ә?
– Эһе-эһе…
Ай чамасы вакыт үткәч, скважинадан ике чакрымга сузылган торбалар, су колонкалары авыл кешеләренең капка төпләренә үк килеп туктады, ферма каралтыларына таралды – барлык терлекләр якын киләчәктә су белән өзлексез тәэмин ителеп торачак дигән сүздер бу. Шулай итеп, Тугаш бабай гомер буе хыялланган Изге чишмәгә табынасы калмады бугай – ул авылга үзе килде дә инде, үзе кеше акылына мәдхия төслерәк чылтырый башлады. Һәрхәлдә, Тәбриккә шулай тоела иде.
Ә мәче төшеп интектергән хәерсез коены инде мәңгелеккә күмәр чак җитте…
Билгеле, Тәбрик тыныч күңел белән китә ала иде хәзер. Һәм китәчәк тә. Әмма юлга җыенып бетте дигәндә, тагын бер җитди эше барлыгын төшенде: әнисе кабере шушы көнгә чаклы чардугансыз торган.
Иртәнге ашны ашагач, Тәбрик дәү әтисенә зиратка барырга тәкъдим итте.
Гөләндәм:
– Мин дә барыйм әле, – дигән иде, бабалары әтәчкә кычкырганнан да катырак итеп кырт кисте:
– Йөрмә каберлеккә, шайтан җыеп! – диде.
– Дәү әти, йә инде, әллә ниләр сөйләмә.
– Бер дә әллә ни түгел – бер хатын-кыз артыннан йөз шайтан иярә ул.
Бабай белән бәхәсләшүнең файдасызлыгын аңлаган яшьләр көлештеләр дә – шуның белән бетте. Дүрт баганалык агачны бәләкәй арбага салып бәйләгәч, икәүләп зиратка киттеләр.
Якында гына, тигезләнеп беткән җирдәге бер агачны күрсәтте дә карт шуны туганнар кабере дип йөртүләрен әйтте, һәм оныгы ник икәнен сорагач, шактый ук сәер вакыйга сөйләп бирде.
Имештер, әүвәлгерәк бер заманда, бу тирәдә халыкны христиан диненә күчергәннәр. Авылда ике дин кешеләре яши. Зиратның да бер ягына христианча, икенче ягына мөселманча килеп ята торган булганнар. Бервакыт Тугаш картның ерак бабасы, имеш, христиан диненнән кабат элекке диненә чыккач, озак та яшәмичә, дөнья куйган, ди. Ничек күмәргә моны? Христианчамы, мөселманчамы? Шул хакта сорап язган хатка үрәтниктән «Похоронить с попом!» дигән фәрман килә. «С попом» булгач, шулай инде, попны чакырып китергәннәр, бөтен догаларын аннан укытканнар да, табутны җир куенына салгач, попның башына тимер белән тондырганнар. Әйтәсе дә юк, җан тәслим кылган кунак поп. Табут янына аны да салып күмгәннәр. Поп әфәнде югалгач, үрәтникләр бу авылга килә дә сорыйлар икән: «Кайда поп?» – «Кабердә». – «Нишләп?» – «Үзегезнең әмер буенча күмдек – сез «похоронить с попом» дип язгансыз бит», – дигәннәр авыл мужиклары.
– Менә шулай күмгәннәр. Урысчаны әйбәт белмәгәч ни, килеп чыккан инде бәләкәй генә хата.
– Әйтерең бармы «бәләкәй генә»…
– Аның каравы мәңгелек истәлек булып калды – хәзер ул каберне халык «туганнар кабере» дип йөртә. Нишләсеннәр инде, караңгы халык. Әгәр дә үрәтник «балта белән күмәргә» дип язган булса, алар кабергә балта салган булырлар иде.
Тәбрик күмелгәннәрне дә, күмүчеләрне дә кызгана алмыйча:
– Безнең кыргыйлык күптәнге икән шул, – дип кенә куйды.
Карт, акланып тормастан, гаепле кеше сыман башын иде.
Ул барлык вафатлар хакында гел әйбәт сүзләр генә сөйләде; оҗмахлы булсыннар, дип теләкләр теләде. Аның исәбенчә, юньсез кешеләр исәннәр арасында гына була икән…
Чардуган кору ярты көнгә сузылды. Эш арасында Тугаш карт Тәбриккә таныш булмаган чит сүзләр кушып сөйләнә-сөйләнә, әллә нинди сәер тавышлар белән көйли-көйли, һаман моңайды. Ә соңынтын авыл тормышының, җир кешесенең бер яктан искиткеч гади, икенче яктан карасаң, баш җитмәслек хикмәтле, фаҗигале икәнен, озак кына тавыш-тынсыз калып, тагын да тирәнрәк аңлата төште. Бу гадилек – җирдән башланган тереклектер инде, бу катлаулылык – җирдән яралган шул тереклекнең бүген яшәп ятуы һәм киләчәктә дә яшәп ятачагыдыр. Баш җитмәслеге – менә кемнеңдер синең баш очыңа килеп, тагын кемнеңдер моңаеп утырачагыдыр. Картка хәтта шул көн үзе үк ирешә алмаслык хыял төсле тоеладыр. Аның ыруыннан исән калган бердәнбер егет тә читкә китеп барса, кем килеп моңаер аның баш өстендә, кем килеп чардуган корыр? Гөләндәм балаларымы? Юк, әйтә алмый. Йа Хода, үзең сакла, үзең ярлыка!
– Вакыт җиткән икән инде, дөнья белән бәхилләшер чак җиткән икән. Җитмеш сигез ел ничек гамьсез яшәлгән!
Шулай да карт үз акылы белән килешеп үк бетми әле – изгелек бөтенләй үк юкка чыкмас, аталар догасыз калмас, баш очыбызга, ничек кенә дисәң дә, бер килеп егылыр әле балалар дип өметләнә. Аның өчен аталар һәм бабалар үзләре исән чагында кайгыртып калырга тиеш икән. Тәбриккә ул шуңа күрә олы түземлелек белән аңлатырга тырыша да бит инде. Тырышлыкның файдасы тидеме-юкмы, әллә үз башы белән генә шундый да кешелекле фикергә килдеме – менә бала анасының каберенә чардуган корырга килде бит, беркем кушмыйча гына агач утыртырга да кайтыр әле, бәлки, Ходай боерган булса. Хәзер булмаса, соңыннан төшенер. Менә Тугаш карт, дөнья бетереп, дөнья иңләп йөргәндә, үзе дә әтисенә рәшәткә тотарга уйламаган – бүтән вак-төяк мәшәкатьләр артыннан куып, гомер узганын сизми дә калган. Ә хәзер… соң булса да уң булсын. Иншалла, Тәбрик тә бер килер әле авылына. Килергә насыйп итсен, рәхмәтеннән ташламасын Тәңресе.
Ана кабере өстенә өр-яңа чардуган торып басты. Инде китәргә вакыт. Балта-чүкечне Тәбрик күтәрде, бәләкәй арбаны бабасы өстерәде. Кайтышлый, юк-бар сүз арасына кыстырып, карт янә үзен борчыган сорауны кузгатты:
– Улым, дим, шулай да ник китәсең әле син бездән?
– Эшләргә вакыт. Гел кунаклы уйнау килешмәс.
– Юк, улым, бер дә уйнамадың син. Муен нык булгач, камыт табылды – әнә нинди могҗиза эшләп ташладың.
– Институтка бармый ярамас, ахрысы, председатель дә бик каты димли.
– Авыл инженерлары әзерли торганынамы, әллә һаман нифтенеке дисеңме?
– Шушы көннәрдә хәл итәм инде, бабай.
– Безнең янга кайтара торганы шәбрәк булыр, балам, ныграк уйла, яме.
Кич.
Авыл өендә – электр уты, кызык, күңелле. Бүгенге шул яктылыкта карт белән оныгы ерак үткәннәргә сәяхәткә китә. Ник? Бүгенге матур тормыш кына нишләп җитми әле кешегә? Нигә кирәк аңа үзе яшәмәгән борынгы заман, нигә хаҗәт аңа үзе яшәмәячәк килер заман? Адәм баласына өч заман берьюлы кирәк шул, берьюлы.
Сәяхәт дигәннәре – өстәлдәге кечкенә китап, китаптагы кәкре-бөкре сүзләр, сурәтләр.
– Улым, шушы инде атаклы шәһре Болгар. Шушы ташпулат – кемнәр өчендер салынган маузали. Тегесе – кече манара.
Аннары, чиркәү сыманрак зур гына корылма очрап, Тәбрик анысы белән дә кызыксынгач, карт экскурсоводның көймәсе комга терәлде дә калды:
– Нәрсә икәнен үзем дә белеп бетермим шул, улым, берәүләр әйтә, анысы да маузали, ди, икенчеләре, хөкем пулаты, диләр. Ә дөресе аның – ханәкә, ягъни, әйтик, хаҗга, табынырга килүче безнең ише дәрвишләргә җәйге торлау, икенче төрле әйткәндә, дөрбә. Картлар гына түгел, соң заманда яшьләр дә килеп карый башлады. Алар өчен гади ташлар, безнең өчен – изге.
Карт экскурсовод сүзләре соңга таба ниндидер моң белән кушылып ишетелә башлый. Моң, сүз, сурәт – өчесе бергә… Бабай әйткәнчә, бу сихерле моңнар да борын заманнан, ыруг коесының төбеннән үк килә икән. Тәбрик әнисенең сандыгында, бик күп истәлекләр белән бергә, егерме буынны буйлаган шәҗәрә дәфтәрләрендә әллә ничаклы кызык һәм чын хикәятләр саклана, аларны укыгач, искиткеч матур җырлар ишетәчәк икән Тәбрик. Ә менә монысы таныш та бугай, шулай ук ерак заманнардан килә:
Сандугач-егет җырлый өзелеп,
Гөләп-чәчәккәй сөюен әйтә,
Хуш исләр сибеп,
Хуш исләр сибеп.
Тукта әле, бу тавыш бик якыннан, бүгенге көннән яңгырый түгелме соң? Якын дигәннән дә якынрак – үзебезнең ишегалдыннан. Таныш та, якын да. Нигә дисәң – Гөләндәм тавышы. Бабай, шатлан, синең җыр дәвам итә. Тәбрик отып калырга тиеш дигән җырыңны Гөләндәм җырлый, Гөләндәм. Әй Гөләндәм, гөл сабагы, җыр геройларының берсе син үзең түгелмени соң? Син бит ул, син! Ә сандугач-егет? Бәлки, анысы… Бәлки… Юк, тел әйләнми. Һм-м-м… Тәбрик болай матур итеп җырлый белми һәм, мөгаен, белмәс тә! Мондый көйләрне бөтен нечкәлекләре белән аңлап та җиткермидер әле ул, ничектер томанлы матур сурәтләр итеп кенә күз алдына китерә. Шулай булгач, егет – бүтән, сандугач – бүтән. Сандугач һәм гөлҗимеш телендә бүтәннәр сөйләшә. Гөләндәм, мөгаен, бүтән берәүгә җырлыйдыр… Кем икән ул, ни атлы икән сандугач булып сайрар егет? Ләкин Тәбрик түгел. Тәбриккә андый бәхетләр турында уйланырга гына кала. Хәтта уйлардан да ниндидер яман тавыш аерырга азаплана бит әле менә.
Тукта, чынлап, баягы җырга һич тә туры килми торган ниндидер ямьсез аваз…
– Бабай, ишетәсеңме, кемнәрдер «дөрбә яна» дип кычкыра.
Кыйссалар сөйләргә көйләнгән карт янә сабыр гына тезеп китә:
– Нишләп янсын инде таш сарай, ишекләре, тәрәзәләре дә калмаган бит аның. Янмас, улым, янмас, гасырлар буе ул нинди генә утлар кичмәгән, нинди генә яулар күрмәгән. Барыбер янмаган, җимерелмәгән. Хәзерге гадел заманга килеп җиткәч, мәңге торачак инде ул – дәүләт үз чутына алган ди бит аны.
– Шулай шул, бабай, мин дә шулай уйлыйм, янмас ул.
Әмма тавыш яңадан кабатланды да бу юлы инде аермачык ишетелде. Торып тәрәзәдән баксалар, урамда кешеләр йөгерешә:
– Фәрхетдиннең өе яна, яна, тизрәк!
Тәбрик сикереп торды да, солдаттагыча тизлек белән киенеп, урамга ташланды. Тугаш карт белән Сөембикә апасы аның артыннан йөгерә иделәр.
Ерактан ук өйнең инде тоташ утка әверелгәнлеге күренеп тора. Кешеләр өй хәтле тоташ ут тирәсендә кайнашалар – ут яктысында әллә нинди кыяфәтләргә кергән сәер кешеләр… Әллә монысы төш кенәме? Юк шул, чын бусы… Ялкын янына барып булмый – пешерә, төштәге хәл генә булса, алай итмәс иде.
Янгын сүндерүчеләр сипкән судан чыж иткән тавыш та чыкмый. Шуңа күрә күпчелек кеше, йортлар тирәсендә сакка басып, очкыннарны гына сүндерә тора инде.
Бабай да, Сөембикә апа да ах-ух килә:
– Нәрсә булды икән, төртеп яндырдылармы икән? Ялгышмы? – диләр.
Тәбрикнең башына килгән беренче уй шул булды: «Миннән күрмәсеннәр тагы!»
Елар чиккә җиткән Тугаш бабай су сибүдән туктаган насослар янында аптырап калган янгынчылар арасына үтте.
– Өйдәге җиһазларны чыгардыгызмы? – диде ул, утка ташланырга әзерләнгәндәй.
Тегеләргә бу сорау ошап җитмәде, ахрысы, карт соравын кабатлагач, җикереп үк җибәрделәр:
– Әйттек ич, соңга калганбыз. Кинәт кабынган. Җәйге челләдә коп-коры бүрәнә күкерт кебек икәнен белмисеңмени, картлач?
– Эчтә әллә ни юктыр инде Фәрхетдиннең, өе жәл, өе шәп ие, – дип, сүзгә кушылды икенче бер карт.
– Нишләп булмасын, нишләп булмасын ди ул? Егерме буыннан килгән шәҗәрәне кая куясың? Хатирәләрне? Тәбриккә дигән мирас? Кайда ул? Бүтән каян табыйк аны? Каян? Ник алып чыкмадыгыз, ник коткармадыгыз?
Ачыргалануга да җавап бирүче булмады.
– Менә бит, ә… Ничәмә буыннан килгән затлы нәрсәләр, киемнәр, тәңкәләр… Әй Фәрхетдин, Фәрхетдин, юньсез, үзе саклый алмады, безгә дә бирмәде.
– Борчылма, бабакай, бүтәне табылыр.
– Табыла торган әйбермени, Тәбрик улым. Узган гомер, калган хәтер дигәндәй…
Йорт һаман яна.
Бермәлне өй эченнән әллә нинди сәер тавыш ишетелгәндәй тоелды. Әллә кеше инде?.. Юк, бер караганда, юаныч, икенче яктан, фаҗига – тавык икән! Югарыдан, өйалды белән өй арасындагы ачык тәрәзәдән кытаклап һәм черләп тавык чыкты. Кая барырга белми мескен. Җиргә очып төшмәкче иде, тирә-якта халык, шау-шудан куркып, өй түбәсенә үк менеп китте. Ә анда – тәмуг, вулкан… төтен һәм ут бербөтен булып ургыла. Ул да түгел, бер әби үрсәләнә:
– Ай Алла, минем чуар тавыгым. Шул бит, шул, карагыз, минем тавыгым, харап була бит! Кет-кет-кет-кет, ти-ти-ти-ти…
– Җиргә оч, тавык баш, җиргә! – дигән тавышлар да ишетелде.
Әмма тавыкның инде аларны ишетерлек әмәле калмаган – ялкынга камалган, канатлары ук көя… Тавыктан бигрәк карчык үрсәләнә:
– Әй чуар тавыгым, хараплар гына буласың лабаса. Югалган идең лә аны, атна буе күзгә чалынмый торгач, сасы көзән буган дип йөрсәм, яшертен күкәй салып, чебеш чыгарырга утыргансың икән.
– Утырсын иде үз өендә генә, чит өйләргә ияләшсәң, шулай була ул, – дип кинаяле генә итеп әйтте Тугаш карт.
Дөресе шул, нишләсен әби – җавабы юк. Ә тавык… Тавык өй түбәсеннән бакча ягына очмакчы иде… Канатлары чытырдап, утның нәкъ уртасында җилпенде-җилпенде дә… утка әверелеп, күккә төтен һәм ут булып очты… очты теге дөньяга…
– Үз дөньяңнан бизеп, читтә күкәй салып йөрсәң, шулай була ул.
– Ах… – Өй эченнән, ахрысы, тагын сәер тавыш.
– Сез ишеттегезме? – дип сорады Тәбрик Сөембикә белән Гөләндәмнән.
– Әллә тагы. Ишетелгәндәй тоелды шул.
– Тоелгандыр гына ла. Фәрхетдин Кыртапада бит.
Тугаш картның шул сүзләрне әйтүе булды, өй гөрс итеп ишелеп тә төште.
– Карап торып яндырдык өйне. Ай-яй!
– Кеше тора торган өй түгел әле, кайгырма.
– Сирәк булса да кайтып тора иде бит. Кыш көннәрендә бигрәк тә.
– Хәзер кайда торыр икән инде?
– Үзе өй салучы… Әтмәлләр әле, акчасы күптер…
– Туктагыз әле, җәмәгать, кешесез өй нишләп янды соң әле ул, ә?
Тәбрик бабасының тавышын ишетте:
– Җәмәгать! Берәрсе төртеп яндырмагае! Милициягә хәбәр итик – эзләсеннәр.
– Ярый, бабай, кайгырма ул хәтле.
– Ә шәҗәрә? Ыруг коесы? Аның да суы киптеме инде? Изге иде бит ул, изге!
– Кайгырма, бабай, бәлки әле, ул хәтле үк изге дә булмагандыр, ныклабрак карый төшсәң… анда да мәче төшкәндер…
Шушы сүзләрне ишетүгә, карт телсез калды. Телсез калды да баскан төшендә җиргә утырды.
– Йа Раббым, күрәселәр бар икән! – дип, көч-хәл белән генә мыгырданды ул. – Анда да мәче! Кайда, нинди мәче?
Карт белән бәхәсләшүнең уңайсыз икәнен тойган Тәбрик аны култыклап торгызырга азаплана иде, бабайның икенче ягыннан ниндидер ят адәм култыклавын күреп алды. Аңа ул, бәлки, игътибар да итмәс, шул килеш яңадан өенә кайтып китәр иде, ләкин ят кеше болар яныннан никтер китәргә җыенмады. Әллә таныш та инде?
Күзгә-күз карашып байтак торгач, ут яктысында карачкы төсле күренгән кара киемле ят адәм телгә үк килде:
– Танымыйсыңмыни?
– Юк, танымыйм.
– Келәнчегә эзләп килгән идең ич, мин шул кеше. – Мескен, «мин – синең әтиең» дип, интекми генә әйтәсе сүзне ничек аңлата алмый азаплануын кара!
Һәм Тәбрик карый, ләкин инде мәсхәрәле итеп өстән карый:
– Мин сезне танымыйм.
– Таныйсың ла… Менә сиңа акча китердем, сиксән сум. Ал, ал, курыкма, хәләл акча… Пальто алырсың. Шинельдән озак йөрү килешмәс бит.
– Шинельдән сез дә ояласызмыни? Гафу итегез, мин аның белән бик горурланам.
Көтелмәгән бу сүзләрдән чүгеп куйды бәндәң. Җир янып табанын пешергәндәй тыпырчына ук башлады:
– Кеше арасында кешечә булсын дигән идем… Нәкәнис, син ятим бала түгел ләса. – Көчләп диярлек акчаны тоттыруы булды, Тәбрик дары шикелле дөрләп тә кабынды, әйтерсең инде күмергә үк әйләнә барган өй белән бергә ул да яна иде. Бәлки… Тик уйларга вакыт юк, Тәбрик, эчтән һәм тыштан бәреп янган нәфрәтенә чыдый алмыйча, акча дигәннәрен чытырдатып йомарлады да дөрләп торган өйгә ыргытты… юк, ыргыта алмый калды, өлгермәде. – Улым!..
Нинди сүз! «Улым!» Йа Хода, ишетер көн бар икән бу сүзне дә. Ишетте бит Тәбрик, тәки ишетте… Аның да әтисе бар, бар, ул ятим түгел… Һәм ул сүзне ишетүгә, йодрык төсле күтәрелгән кул һавада хәрәкәтсез калды. Ә атасының ике кулы да күккә, Тәңресенә сузылган кебек сузылган, Тәбрик йолдызларга үрелгән төсле… Ут яктысында шәүлә булып өч кул күтәрелгән. Ник? Яратырга, сөяргә? Ата куллары улы кулындагы акчага талпына, калтыраган куллар каушаган йөзгә күләгә булып төшә, аны кызганмау мөмкин түгел бугай. Ничек кенә булмасын, шунысы хак – Тәбрик акчаны кире кайтармый булдыра алмады. Мирсәет исә кирәксез нәрсәдәй йомарланган кадерле акчаларын, баягыча каушый-каушый, күкрәк кесәсенә салып куйгач, Тәбриккә янгын яктысында атасының бөтен дөньясы – барлык яшерен почмакларына кадәр! – ап-ачык күренде. Көлке һәм кызганыч, кызганыч һәм рәнҗешле… Ике көн элек кенә бу адәм «улым» дигән изге сүзне әйткән булса, Тәбрик, һич икеләнмичә, аның кочагына ташланган булыр иде һәм кысып-кысып кочар иде, яратыр, сөяр иде, шатланыр, шатландырыр иде. Ә бүген… бүген күңелдә тагын бозлы тау куышы барлыкка килде. Бая гына пешереп интектергән эсселек икенче минутта, өй дигән күмерләр һаман дөрләп янып торуга карамастан, чыдый алмаслык салкынга әверелде. Салкынлык, бозлык һәм… боз сөңгеләре.
Тик эшнең ни белән бетәсен сизгән ата, янда аптырап торган кешеләр ишетмәсен дигәндәй, ялагайланып пышылдады:
– Мин – синең әтиең, әтиең мин синең.
– Минем әтием юк, – дип, Тәбрик читкә борылды. – Әйдә, бабай, өйгә.
– Хәзер инде кайтып нишлисең… – Бабайның кузгалырга нияте булмаса да, Тәбрикнең көчле кулларына буйсынмыйча булдыра алмады. Әмма ике-өч адым киткәч тә, баягы кеше боларның каршысына төште:
– Мин бит синең янга махсус килдем.
– Вакытын тапкансыз…
– Минем бәхет шулай инде ул, нишләтәсең.
– Ә нишләп төнлә? Көндез кешеләрдән куркасызмыни? Безне икәү бергә кешеләр күрмәскә тиешме? Шулаймы?
– Ярамый, үзең беләсең…
Улының тагын авырткан төшенә кагылды ата кеше. Бабасын ычкындырып, Тәбрик Мирсәеткә текәлде:
– Шулай, шулай, көндез кеше күрә! Кеше алдында законсыз булып калган малай белән сөйләшү сезнең саф вөҗданыгызга күләгә булып төшә? Сез акыллы! Тик акыллы булсагыз да, мин сезнең белән сөйләшергә теләмим.
– Улым, Тәбрик!
– Сезнең улыгыз юк, сез бит үзегез «әти» дип эндәшмәскә куштыгыз, – диде ул тыныч кына.
– Гафу ит, Тәбрик, мин ялгышканмын!
– Шулаймыни? Ялгыш кынамыни? Ишетәсеңме, бабай, ул бит ялгышып кына мине ятим иткән.
– Мин ул кешене белмим, балакай, белергә дә тырышмыйм. Мин адәм рәтле кешеләрне генә беләм. Ә бу… – Карт кулын селтәде.
Янып беткән өй урынындагы утлы күмерләр чүмәләсе янында торган кешеләр, бәхәсне ишетептер инде, әкренләп болар янына җыела башласа да, ата белән бала, артык ярсыганлыктан, аларны бар дип тә белмичә, һаман үзләренә кирәкне (күренүенчә – соңгы кабат!) әйтеп калырга тырыша. Көйрәп торган күмер яктысында әйтерсең инде кешеләр яна, ике кеше яна…
Ата:
– Мин сине китә дип ишеткән идем. Саубуллашырга килдем.
Бала:
– Ялгышыпмы?
Ата:
– Син миңа бүгеннән соң «әти» дип эндәшә дә, яза да аласың.
Бала:
– Хәзер инде минем андый теләк бетте.
Ата:
– Ни сөйлисең син?!
Бала:
– Әнисен үтергән кеше бала өчен ата түгел.
Ата:
– Тәбрик, акылыңа кил!
Бала:
– Әйе, син – үтерүче, син минем әниемне үтергән. Фәрхетдин белән икәүләп.
Ата:
– Яман кешеләр сүзенә ышанма.
Бала:
– Минем әниемне яман телләр бозык хатын дип атарлык хәлдә калдыручы син түгелме? Мине законнан тыш бала итеп калдыручы кем? Кем? Минем документларда синең исем юк һәм булмас та.
Ата:
– Улым, кичер!
Бала:
– Сине кичерерләр, әниемне бүгенге көнгә кайтарып бирсәң.
Ата:
– Улым!
Бала:
– Син, аны яклап, туган иле өчен күкрәге белән амбразурага ташланган солдат шикелле ташланырга тиеш идең. Фәрхетдин үзенең куркаклыгын яшерер өчен явыз булып кыланган кебек, син, шундый ук куркаклыкны сиздермәс өчен, йомшак күңелле кеше булып йөргәнсең… Ләкин сез икегез дә бер – куркаклар, дезертирлар.
Ата, баласыннан читкә тайпылып, Тугаш каршысына килде дә, ярсуын аңа күчермәкче булып, ахрысы:
– Сез котырткан аны, сез! – дип кычкырып җибәрде. – Баланы атага каршы котырту! Моңардан да зур җинаять тагын кайда бар?
Карт аңа мыскыллагандай карап кына торды да тыныч нәтиҗә ясады:
– Баладан каһәр алмыйм дисәң, ата була белергә кирәк. Син аңа нәрсә бирдең? Илме? Бирдеңме ил? Тел бирдеңме? Бирдеңме тел? Юк, син аңа тел дә, ил дә калдыра алмадың. Шуңа күрә син ата да түгел. Сез – нәсел корытучылар, ил корытучылар, өй яндыручылар. Ил коесына төшкән мәчеләр сез!
Карт Мирсәеткә таба төкерде дә – тидеме-юкмы, караңгыда күрү читен иде, әлбәттә, – оныгы янына килде.
– Мирсәетне дә, Фәрхетдинне дә гафу итмәвең – бу аларга тиешле хак җәза. Әгәр үз исемемнән генә үтенсәм, бик нык үтенсәм дә, син мине дә гафу итмә, бала. Мин дә бик каты гаепле синең каршыңда. Дөньяга килгәнеңне башта белмәгән булсам да, соңыннан ишеткән идем. Барып та караган булдым ие Займище дигән җиргә. Әллә нинди бер җайсыз хәлдә, синең вафатыңа ышандым да куйдым. Гамьсезлектән килгән ашыгыч ышанулар бу. Ә син исән булгач, ничек кенә булса да, мин сине табарга тиеш идем, тапканчы эзләргә. Ә хәзер… үзең кайткач, хуҗа булмакчымын. Шулай, бала, кичерерлек хата түгел бу. Шуны белгәнгә күрә, үз исемемнән түгел, син яралган туфрак исеменнән сорыйм: синең алда бернинди гаебе юк аның, гафу ит син туган җиреңне. Туган җир өчен син беркайчан да артык булмаган һәм хәзер дә артык түгел. Син моны үз күзләрең белән күрдең, балакай! Гафу ит син туган туфрагыңны.
– Туган җирне гафу итмәү мөмкин түгел, бабай.
– Рәхмәт, балакай, рәхмәт!
Шул сүз белән карт кайтыр якка атлады һәм Тәбрик тә аның артыннан кузгалган иде, шул секундта әтисенең янда гына басып торганын абайлады. Мирсәет дигән шәүлә, инде телгә килә алмыйча, караңгыга кереп югалды.
Авыл кешеләре исә әле генә ишетелгән гыйбрәтле сүзләрнең һәм янгынның сәбәбе, мәгънәсе хакында баш вата калдылар. Ниһаять, фикерләре Мирсәет белән бер дәрәҗәдә тиргәлгән Фәрхетдингә күчте. Күрше карчыктан Фәрхетдинне соңгы кабат кайчан күргәнлеген сорагач, тегесе бөтенләй әллә нинди сүз әйтте:
– Кичкелектә үзе дә күренгән иде ул, – диде.
– Кем ул үзе?
– Фәрхетдинне әйтәм. Мәгәр ул лыкма исерек иде. Кайттыңмы, Фәрхетдин, дип сораганга, кайтмадым, киттем, дип мыгырданды. Кыртапага яңадан китүе булгандыр инде.
– Алайса, утны үзе төртеп киткән булып чыга түгелме соң?
– Үз өенә ничек ут төртсен? Сөйләмәгез юкны.
– Тәмәке тарткандыр да төпчеген сүндерми ташлагандыр.
– Фәрхетдин тәмәке тартмый иде шикелле.
– Әйе шул, эчә генә ул.
Күпме генә юрасалар да, утның сәбәбен ачыклый алмадылар. Берничә сәгатьтән соң, элекке өй урынында калган кайнар өемне сүндерделәр дә кисәү калмаганмы дип кабат-кабат тикшергәч таралыштылар. Шулай да авылда инде беркем дә йокларга ятмагандыр. Бу вакытта, төнге янгын төсле кабынып, офык яна, офык кына түгел, Тау ягы үзе үк яна шикелле тоелды… Һәркемнең башында бер үк сорау: ничек чыкты икән бу янгын?
Иртүк юл уңаеннан Кыртапа кешесе артыннан Фәрхетдингә өенең януы хакында хәбәр җибәрделәр. Кич җитте, Фәрхетдин кайтмады. Шулкадәр дә ваемсыз булыр икән, дип зарланды кайберәүләр. Өченче көнне Кыртападан хәбәр килде: сала торган өен салып бетерергә килсен инде, дип, Фәрхетдинне чакыралар икән.
Бөтен авылның йөрәге жу итеп китте… «Әллә… Юк-юк, булмас, булмас…»
Бу көннәрдә Тәбрик үги атасы хакында менә ниләр белде.
Соңгы елларда кеше белән болай да рәтләп сөйләшми башлаган, үз кабыгына кереп бикләнгән Фәрхетдин, Тәбрик белән сөйләшкәч, бигрәк тә күңелсезләнә төшкән, бөтенләй сөйләшмәс булган. Аның эчендә нинди уйлар, ниятләр йөргәндер, кем белсен, боларын тик чамаларга гына мөмкиндер… Өч көн рәттән исереп йөргәч, ут чыгасы көнне әйткәннәр аңа, барыбер эшләмисең, өеңә кайтып ял ит, рәтләнгәч килерсең, дигәннәр. Шуннан ул өенә кайтып киткән… Караңгы төшкәч кенә өенә кайтып җиткән…
Мөгаен, кайткач, аш әзерләмәкче булып, учак яккандыр. Мич янында коры агачлар булгандыр. Исерек кеше яккан учактан шул коры агачларга кисәү төшкәндер…
Ял итеп торыйм дип кенә яткан кеше хәмер көче аркасында тиз генә уянмаслык авыр һәм соңгы йокыга чумгандыр…
Юраулар төрлечә һәм аларның барысы да дөрескә чыкты бугай: эзләмәгән өй калмады, эзләмәгән авыл калмады, тапмадылар Фәрхетдинне, югалды Фәрхетдин…
Тагын өч-дүрт көн узгач, тагын яңа хәбәр: Фәрхетдин җәяүләп ниндидер калага киткән, имеш…
Бар иде Фәрхетдин, юк хәзер Фәрхетдин – хәер, гаҗәп тә түгел. Тәбрик аңа хөкем карары чыгарган һәм шул карарны җиренә дә җиткергән иде бит инде – димәк, хыял дигәне хыял гына булып чыкмады…
– Дөнья үзенекен итә, балам, дөнья зирәк хәл итә: янарга тиешлесе яна, бетә, изге әйберләр кала бирә, мәңгелеккә кала. Изге чишмәләр корымый бит, балам, үзең күрдең, авылга үзең китердең.
– Мин кызганмыйм, бабай, өйне дә, Фәрхетдинне дә…
– Шунысы жәл, төбенә төшеп җитә алмадың чишмәнең. Хәзер инде китәсең менә.
– Әгәр мин кайтмаган булсам, исән йөрер иде кеше… Мин дә гөнаһлы булып чыктым, ахрысы, бабай.
– Бәхете булмагач, яшәп ни файда инде. Берүзе торып калган иде бит, өеннән калган әнә теге морҗа төсле. Өе буш, дөньясы буш. Әниең яше тотты, изге яшь… Шулхәтле кешелексезлекне Ходай кичерәмени!
– Бабай, ничек уйлыйсың, бәлки, ул аңлы рәвештә ут төрткәндер, вөҗданы кузгалып яшәргә ирек бирмәгәндер?
– Анысы да бик ихтимал, улым, бик ихтимал.
Элекке өй урынында кара янып калган морҗа нәкъ Фәрхетдиннең үзе төсле булып, тораташ сыман булып, күңелне сискәндереп һаман тора…
Фаҗига Тәбрикнең китүен бераз тоткарлады. Авыл йөрәгендәге җәрәхәт бераз онытыла төшсен, өйне кара күмергә калдырган ут кайнарлыгы сүрелә төшсен дип тә, ә бигрәк – шунысы әһәмиятлерәк сәбәптер – халыкта үзенә карата шик калмаганга ышаныр өчен, алай-болай уйламыйлармы дип сорашыр өчен, атна-ун көннән соң гына китәргә тиеш тапты ул.
Сагаюы урынсыз иде, билгеле. Халык шикләнмәү генә түгел, гореф-гадәт буенча, өй борынча яшь солдатны тагын кунакка йөртә башлады.
Кичке якта үзара чират билгеләшеп, бөтен авыл диярлек Тәбрикне чәйгә дәшә торгач, егет инде сыйдан туя башлады. Гөләндәм белән пышын-пышын нидер сөйләшәләр дә каядыр китәләр, югалалар. Кайда, нишләп йөриләр – шайтан белсен. Шунда инде карт, күпме эндәшмәскә, ачуланмаска тырышса да, сукранмыйча булдыра алмый:
– Ризыктан өстен булу ярый торган эш түгел ул, балам. Рәнҗешен кая куярсың? Бөтен авылны үпкәләтәсең.
Кайткан көннәрдә барлык өйләрдә кунак булгач җитмәгәнмени инде? Киткәндә дә мәҗбүриме? Бетәсе түгел, кыстыбый, диләр, өчпочмак, гөбәдия, диләр, катык, күзикмәк, коймак – тагы нәрсәләр. Бөтен авыл ризыгын ашап бетереп буламыни?
– Шушы хәтле кунак итәрлек минем нинди хезмәтләрем бар соң әле? – дип сорый Тәбрик аптырагач үзеннән дә, авылдашларыннан да.
– Син безне саклап армиядә йөргәнсең. Хезмәт түгелмени ул? – диләр картлар.
– Бөтен авыл белән изге дип табынган суыбызны капка төбенә китереп куйдың – хезмәт түгелмени ул? – диләр карчыклар. – Изгелек җирдә ятмый ул.
Аларның сүзен кызлар кабатлый.
Кызларның да, апа-әбиләрнең дә кыяфәтләрендә һәм сүзләрендә Тәбрикнең үз әнисе чалымнары һәм аһәңнәре күренеп-ишетелеп китә шикелле…
Ир-егетләр исә, әллә ничек, Тәбрикнең үзен хәтерләтәләр.
– Шинелеңне ташласаң да, солдат булуыңны ташлама, шул чакта сине илдәге бер хатын да, бу минем улым түгел, димәс.
Тәбрик нәрсә әйтсен аларга?
– Рәхмәт! – ди дә кызара. Кызара да: – Слушаюсь, – дип куя.
Өстәлдәге самавыр күз алдында гомер буе гөжләп утырыр, сыйга куелган коймак, бәлеш, бал һәм май тәмнәре туган җир якынлыгы шикелле булып күңелне иркәләр.
Китәр кичтә бөтен авыл хатын-кызы йә йомырка, йә ак май, йә чәкчәк, йә бүтән төрле күчтәнәч кертә – алмасаң, үпкәлиләр, ничек итсәң дә, ай-ваеңа карамыйча күчтәнәчен калдыра торгач, Тугаш карт белән Сөембикә апа өе сый-хөрмәт складына әверелде. Теләсәң дә аларның бөтенесен алып китү мөмкин түгел – калдырып киткәнгә тиргәмәсләр микән инде?
«Сезнең яхшылыгыгыз, юмартлыгыгыз шулкадәр олы ки, аларны чемоданга түгел, күңелгә генә сыйдырырга мөмкин, ачуланмагыз, апалар, үпкәләмәгез, авылдашлар!»
Соңгы тапкыр авыл белән хушлашыйм дип чыгып киткәндә (Гөләндәм аны урамда көтә иде инде), Тугаш карт аны капка төбенә хәтле озата килде. Капка баганасына сөялде дә уйлана калды: «Аз гына вакыт эчендә ничек шушы тикле нык итеп ярата алдым соң әле бу малайны? Шулкадәр ияләшенде, дөньяның кайчандыр буш торган бер почмагы тулыланды да куйды. Ә хәзер ул китеп барса? Җандагы бер олы урын тагын буш калмасмы соң?..»
Әгәр оныгы китсә, Тугаш бабагыз пристаньга хәтле озата барыр, әлбәттә. Сөембикә белән, Гөләндәм кызы белән бергә. Каратун җәһәннәм артында түгел. Әгәр кирәк булса, җәһәннәмгә дә барыр иде карт, һич курыкмас иде. Дөньяда исән калган бердәнбер улы, соңгы өмете һәм ышанычы хөрмәтенә актык сулышына кадәр атлар иде.
Әгәр оныгы китсә, яр буенда моңаеп калыр инде бабасы. Тәбрик кечкенә чемоданын тотып теплоход трабыннан узган чакта, ярда торучылардан кем дә булса: «Бигрәк тә мөлаем, бигрәк тә килеш-килбәтле, бу кем малае?» – дип соравы ихтимал. Ничек җавап бирер Тугаш карт? Җавап бирер өздереп:
– Тугаш бабаң улы булыр бу чибәр егет! – дип, горурлыгын яшермичә әйтер. Анасы Көлемсәр Тәбрикнең кем булуы хакындагы документка «Тугашев» дип юкка гына яздырмаган, бу бөек дәрәҗә һәм олы исемне кемнең аклый алырын, әлбәттә, ана күңеле сизмичә калмаган…
Ә шулай да ни өчендер китәргә җыена бала. Укыйсы килә бугай шул. Укыйсы дигәннән, шунысы күңелле бит әле – Тәбрик авыл кешеләренең, бигрәк тә председатель Корбанның үтенечле соравы буенча, авыл инженерлары әзерләп чыгара торган җиргә китәргә ризалашкан. Кем белә, болай булгач, укып бетергәч, бәлки, Үзәнбайга кайту нияте белән китә торгандыр әле? Шулайдыр, мөгаен, шулайдыр.
Бөтенләйгә үк китмәс. Ихтимал, китә алмас.
Бәләкәй капка аның артыннан шалт итеп ябылгач, ишегалдында шөгыль тапмыйча, бабай бакчага кереп китте.
Ә Тәбрик белән Гөләндәм бу вакытта янган өй янында басып торалар иде. Күпме кеше күпме еллар гомер иткән нигез хәзер бөтенләй булмагандай юкка чыккан. Күмерләрен дә җыештыргач, карачкы морҗаны да сүтеп аткач һәм урынны бик тә шәпләп тигезләгәч, авылның кыяфәтен бозмый башлар, хәтерләрне дә көйдерми башлар инде ул. Тормыш үз чиратында дәвам итәр – кемнәрнеңдер юклыгы да сизелмәс, һич тә сизелмәс.
Бабай әйткәндәй, тормыш гадел, тормыш шәфкатьсез – яман җимерелгәндә, яман янып көлгә әйләнгәндә, шунда ниндидер яхшы әйберләр дә эләгә… Әнисеннән Тәбриккә күчәсе мирас һәм шәҗәрә төсле…
Анадан Тәбриккә калган бердәнбер мирас – рәсем, ягымлы, чибәр төс… Улы кадерләп сакларга тиешле бердәнбер изге нәрсә… Ә бу кечкенә нәрсәме? Ана рәсеме! Җитмиме шул? Ана рәсеме бит ул! Бөтен Тау ягы табигате Тәбриккә шул мөлаем күзләр белән карап тора бит!
