Kitabı oku: «Qartallar sınır tanımaz», sayfa 2
İkinci Bölüm
Xəyanət
İstanbuldan dönüşündə Borluklunu qorxuyla qarışıq bir rahatsızlıq sarmışdı. İki dəfə Zavodlunun yanına getmiş, birincisində məsələni aça bilməmiş, ikinci gedişində onun da bənzər duyğular içində olduğunu anlamaq gözündən qaçmamışdı. İkisinin də gündüzü düşüncəli, gecəsi sıxıntılı keçirdi.
Bir neçə gün içində rahatsızlığı son həddə çatan Borluklu yenə ulduzları sayaraq sabah erkəndən şəhər klubunun yolunu tutdu. Şapkasını və əsasını qarderoba verib içəri keçdi. Zavodlu patron masasının arxasında təkcə əyləşmişdi. Salamlaşdılar.
“Bu gecə də gözümə yuxu getmədi”, – deyə başladı Borluklu.
“Mən də sən gündəyəm!” – deyən Zavodlu: “Buraya gəlməsəm, sıxıntıdan partlayacaqdım”, – deyə şikayətləndi.
“Bax, nə deyəcəyəm, ağlıma yeni bir fikir gəlib. Həmzəni də yanımıza alaq, deyə düşünürəm.”
“Yaxşı fikirdir, amma onu razı salmaq vaxt apara bilər. Bu axşam Konsulla görüşməmiz artıq razılaşdırılıb”.
* * *
Qarsdakı Sovet Konsulu QİQ-in İstanbuldakı toplantısında alınan qərarları eşidincə müftə mal tapmış tüccara dönmüşdü. Bu xəbərdən dolayı çox məmnun qalan konsul:
“Heç inana bilmirəm. Necə belə bir işə qol qoyarlar? Deyək ki, bunu qaçaqlardan gözləyə bilərik, amma almanlar necə belə bir yanlışa ortaq olublar? Məsələni yaxından təqib etməmiz lazımdır. Sizin toplantıda bulunmanız və bizə xəbər verməniz məni ziyadəsiylə məmnun etdi. İnsanlığın barış içində yaşamasına verdiyiniz töhfə hər hansı təqdirdən yüksəkdə durur”, – dedi.
Bu adam əgər xəbər gətirənlər yanında olmasaydı, sevincindən barmaqlarına zil taxıb oynaya bilərdi.
“Sizə iyirmi dörd saat qapımız açıqdır”, – deyərək xəbərçilərinə irəlidə gətirəcəkləri xəbərlər üçün qapını açıq qoymağı da unutmurdu.
“Lütfən, gələcək məktub və teleqramları dörd gözlə təqib edək. Gəlişmələrdən dərhal xəbərim olsun. Sovet xalqı etdiyiniz bu yaxşılığı qarşılıqsız qoymayacaqdır. Ölkəm adından təşəkkür edirəm.”
Zavodlu:
“Rica edirəm. Biz bu xidməti qarşılıq umaraq deyil, ölkələrimizin dostluğuna olan sayğımızdan edirik”, – deyərkən, Borluklu:
“Əndişəniz olmasın, öyrəndiyimiz hər məlumatı sizə dərhal çatdıracağıq”, – deyə adama hardasa hazır ip verirdi, özlərini həmişəlik sovetlərin xidmətinə bağlaması üçün.
* * *
Baharın nəfəsi duyulan Anadolunun yüksək platolarından birindəydi düşərgənin qurulacağı yer. Sıx bir ağac örtüyünə sahib olmayan dağ, təpə və düzlüklər; çayır biçənəklər, çəmən və çiçəklərlə örtülüydü. Doğusunda bulunan ən yüksək təpənin adıyla anılan Buğatəpə yaylası Qarsdan uzaq sayılmazdı. Ətəyindəki ormanlıq sahələr Göle tərəfinə düşürdü. Yaylanın batı ətəyindəki iki köydən birinə Büyük Buğatəpə, diğərinə Kiçik Buğatəpə adı verilmişdi.
Qaçaqlar Qarsa dönər-dönməz düşərgənin idarəçiliyini öhdəsinə alan Qaçaq Nuru və yardımcısı Aloy Hacı Tiflisli iki qardaş – Xozeyin və Nağı ilə Çamurlu köyünün yanında buluşaraq yaylanın yolunu tutdular. Ortalar köyünü keçib Ayğır gölünə, oradan da Alçılı köyünün boş sahələrinə çatdılar. Çullu köyünə varmadan Kür çayının yol aldığı Qaranlıq dərə vadisinə endilər. Çay boyunca irəliləyib Qaratavuk vadisini geridə qoyub Lələvərginisin altından ormana girdilər. Ərazi quruluşunu incələdikdən sonra geri dönüb Qaratavuk köyünün üstündən Camışqaya vadisinə çıxdılar. Yaylanın demək olar hər yerini dolaşdılar. Göle ormanına çıxan yolları, dərələri, lazım gəldikdə atlarla gizlənə biləcəkləri oyuqları bir-bir təsbit etdilər. Su və ərzaq təmin edə biləcəkləri məkanlara baxdılar. Təhlükə anında hansı köylərə çəkiləcəklərini və necə iz itirəcəklərini planlaşdırdılar.
İkinci dəfə çayın sahilinə endikdə acmış atların qantarğalarını alıb ön ayaqlarını çidarladıqdan sonra onları güney yamaca, qışdan qalan bozarmış otluğa buraxdılar.
Xozeyin dərin bir nəfəs aldıqdan sonra:
“Buranın bu qədər əlverişli olduğunu bilmirdim, mükəmməl bir yermiş”, – dedikdə qardaşı Nağı:
“Çayın axarı boyunca gedərək qısa bir vaxtda ormana çatırsan”, – deyə onun sözünə qüvvət verdi.
Qaçaq Nuru:
“Eyni şəkildə yuxarıya doğru da gedərək özümüzü Çullu və Qaranlıq dərəyə çatdıra bilərik”.
Xozeyin:
“Burada ordu gəlsə, bizə yaxınlaşa bilməz”, – demişdi ki Camışqaya tərəfindən iki atlı göründü.
Qaçaq Nuru:
“Koxalı Hacıxəlil və Koxalı Almaz gəlir”, – dedi.
Xozeyin çaşqınlıqla:
“Bizim Koxalı Mehralının qardaşı Xəlilmi?”, – deyə soruşdu.
“Hə, o.”
“Onun qardaşı mənim can dostumdu. Çox igid bir eloğlumuzdu. Ruslar onu Arıxlı kəndində uşaqlarının gözləri önündə güllələdi.”
“Allah rəhmət eləsin.”
“Amin, amin! Yadıma düşəndə ürəyim sızlayıb, başımdan tüstü çıxır.”
Qaçaq Nuru, dərindən içini çəkdikdən sonra:
“Özünü görəmmədim, amma dediyiniz kimi, ruslar tərəfindən güllələndiyini eşitdim. Mən qardaşı Xəlili yaxşı tanıyıram. Bərabər çox yoldaşlıq eləmişik. Özünə, sözünə bel bağlanan, üzü dönməz adamdır”.
“Niyə buradadırlar?”
“Bu köydə ev alıb yerləşiblər.”
“Eləmi? Çox yaxşı, çox yaxşı…”
* * *
Koxalılar, ərazini öyrənən Qaçaq Nuru və yoldaşlarına lap yaxın gəlib atlarından endilər və salam verdilər. Hal-əhval tutduqdan sonra Nuru:
“Bizim gəldiyimizi kimdən öyrəndiniz?” – deyə soruşdu.
Hacıxəlil:
“Bu gün-sabah gələcəyinizi təxmin edir, onun üçün yolunuzu gözləyirdik”, – dedi.
“Çoxmu gözlədiniz?”
“Çox deyil. İki saat olar. Sizi, Qaranlıq dərə vadisinə enərkən gördük.”
“Buradan oranı necə gördünüz?”
Koxalı Almaz, əliylə boynundakı durbini tutaraq:
“Bununla, – dedi. – Zənn edirəm yaylanın hər yerini dolaşdınız. Bölgəni necə gördünüz?”
“İndi biz də ondan danışırdıq. Bir sözlə, mükəmməl.”
“O halda buyurun evə gedək.”
“Zəhmət vermək istəmirik. Tez bir zamanda Qarsa dönəcəyik.”
“Heç elə şey olarmı? Yemək hazırdır. Yeyər, sonra yolunuza davam edərsiniz.”
Qaçaqlar bir-birlərinin üzünə baxdı. Yaylanın təmiz havası hamısının qurd kimi acmasına səbəb olmuşdu. Xozeyin, yoldaşlarına göz vuraraq:
“Nə yedirəcəksən bizə?” – deyə soruşdu.
“Daş fırında qaz qızartmışlar, altında da bulqur plovu.”
“Qardaşlar, indi qaz qızartmasını yemədən getmək olmaz”, – deyən Xozeyin:
“Nə yedirəcəksən deyə soruşduğuma baxmayın. Belə bir gündə, belə bir yerdə, belə bir dostun xanəsində daş da olsa yeyilər”, – dedi.
* * *
Almazın evi Kiçik Buğatəpənin orta yerindəydi. Yardımçıları atları axura çəkib yemlərkən Koxalı, müsafirləri içəri apardı. Böyük qonaq otağının səkiləri, tavanı və divarları Qafqaz xalılarıyla örtülmüşdü. Xozeyin ilmə-ilmə işlənmiş sənət xariqələrini görüncə:
“Ay Almaz, mübarək olsun! Evin xalı muzeyi kimidir. Borçalıdanmı gətirdiniz? Bizim oranın xalılarına bənzəyirlər” sözləriylə heyranlığını ifadə etdi.
“Sadəcə bu qarşı divardakı Borçalı xalısıdır. Digərləri burada toxundu.”
“Təbrik edirəm. Hamısının da usta xanımların barmaqlarıyla toxunduğu bəlli. Qazax və Borçalı yaylalarının naxışlarına Buğatəpənin çiçəkləri də əlavə olunmuş.”
Bu arada xalılardakı incəlikdən gözünü ayıra bilməyən Nağı:
“Bizim xalılara baxanda Qafqaz xalqının zövqünü anlamaq asandır. Bir Rus sənətşünası “Türk dünyasında Təbriz, Türkmənsəhra və Qazax xalıları üçəm qardaşdır”, deyir. Məncə kiçik qardaş Qazax-Borçalı xalısıdır. Bir baxın, kiçik qardaşlar kimi çox şirindirlər”.
Evin xanımı müsafirləri salamladıqdan sonra ərinin üzünə baxdı. Əri:
“Yeməyi tezcə gətirək”, – dedi.
Az sonra böyük bir mis sinidə buğlanmaqda olan ətli bulqur plovu süfrənin ortasında yerini aldı.
“Haydı, buyurun Bismillah!”
Ləziz yeməklərin müşayiəti ilə başlayan söhbət, məmləkət həsrətinin üstünə gəlmişdi. Yaşanan sıxıntıların dilə gətirilməsinin ardından yeməyin sonuna doğru kaşar, qravyer və çay süfrədəki yerlərini aldı. Qaçaqların gözü qravyer və kaşardaydı. Koxalı Almaz ilə çox səmimi olan Qaçaq Nuru:
“Xanımların əllərinə sağlıq. Çox nəfis bir yemək idi. Qaz qızartması yemişdim, amma beləsini yox. Allah bərəkətini artırsın”, – dedi.
“Afiyət olsun, halal xoşunuz olsun.”
“Ay Almaz, bu kaşarı, qravyeri haradan aldın?”
“Heç yerdən almadıq. Əmim, Koxalı Hacıxəlilin kaşarı məşhurdur.”
Qaçaq Nuru heyrət edərək:
“Nə dediyindi? Sizlərin kaşar pendiri, İsveçrə qravyeri hazırladığını bilmirdim”, – dedi.
“Biz bu evləri alanda köyümüzdə bir xeyli molokan vardı. Demək olar hamısının böyük-kiçik heyvandarlıq ferması vardı.”
“Yəni heyvandarlıq fermerliyini buraya molokanlarmı gətirib?”
“Xeyr. Bizim yerli türklər çox əski zamanlardan bəri burada pendirçiliklə məşğul olarmış. Türkmən saçak, tulum, otlu, kəllə, tel, çürük, çanaq, çeçil, şor kimi onlarca çeşid pendirləri olurmuş. 1880-ci illərə qədər pendirçiliklə məşğul olan biri David Moser adında bir isveçrəliyi köyə gətirərək ortaq edib bir kooperativ qurmuşlar. Avropa standartında qravyer və kaşar istehsalına başlamışlar. 93 Hərbi sonrasında Sultan Əbdülhəmid Xan hərb təzminatı olaraq Qars, Ərdahan və Batumu ruslara tərk etmək durumunda qaldıqda, ruslar buraya molokanları gətirib yerləşdirmişdir. Böyük savaş sırasında yerli xalq rus ve ermənilərin zülmündən köylərini tərk etdikdə, ruslar və almanlar bu işə əl qoymuşlar. Bu vəsiləylə heyvandarlıq fermaları xeyli inkişaf etmişdir.
İstiqlal hərbində Qars təkrar türklərə keçincə hökumət Qafqazdan köçüb gələn Qarapapaq türklərini buraya yerləşdirdi. Biz öncə dövlətin verdiyi ev və əraziləri almadıq.
Sizə bir xatirəmi danışım: Məni Qars Əmniyyət müdiri Emin bəy yanına çağırmışdı. Ali Ağa camisinin yuxarısında bulunan böyük bir şəhər sahəsini mənə göstərərək “Gəl bu sahəni sənə verək”, – dedi. Ona: “Mən Buğatəpə köyündə Şamil Ağanın eviylə tarlalarını alacağam”, – dedim. Elə də etdim”.
Qaçaq Nuru:
“Genə sən burada ev və ərazi almışsan. Biz hələ də karvansara hücrələrindəyik”.
“Biz bu evləri aldıqdan sonra qonşularımızdan kaşar və qravyer hazırlamağı öyrəndik. Bilxassə əmim bu işi yaxşıca mənimsədi. Süfrəmizdəki kaşar və qravyer öz məhsulumuzdur. Afiyət olsun!”
“Sağ olun, var olun. Nə yaxşı olub. Bir də səndəki durbin məni maraqlandırdı. Cüt gözlü mükəmməl bir durbin. Rusiyadanmı gətirmişdin?
“Xeyr, Rusiyadan gətirməmişəm. Bizim çox dəyərli igid bir dostumuz, yoldaşımız vardı, bəlkə tanıyarsınız, adına Cüyüroğlu Qara deyilirdi”.
“Adını eşitmişəm, amma tanışlıq nəsib olmadı”.
“Cüyüroğlu bir gün ormana oduna gedir. Odun doğrarkən görür ki, heyvərə bir ayı ona doğru gəlir. Barxananın yanına qaçıb tüfəngini götürür. Ayının hücum edəcəyini anlayınca atəş açır. İkinci gülləni xəznəyə verəndə ayağından yaralanmış ayı, Cüyüroğlunun üstünə atılır. Vücudunda salamat sümük qoymayıb. Yaxınlarda odun doğrayan köylülərin əlindən də bir şey gəlməyib. Hirsini soyudan ayı oradan çəkilib getdikdən sonra Qaranı öküz arabasıyla köyə gətirirlər. Hadisəni eşidər-eşitməz yanına getdim. Çox çalışdıq, xəstəxana və doktorlardan çarə olmadı. Çox keçmədi canını tapşırdı. Bu durbin mənə onun hədiyyəsidir.”
* * *
Kür çayının dərin bir vadi əmələ gətirdiyi, sarp qayaların arasında axarının əyri-üyrü dönüşlərinin bir-birini əvəz etdiyi, Camışqaya kimi böyük qayalıqlara qoynunda yer verən Buğatəpə yaylasına o sənə bahar erkən gəlmişdi. Saflığın və məsumluğun rəmzi olan bəyaz ətəkli sarıpapatyalar, çəmənlərlə sanki bəhsə girmişcəsinə bütün ətrafı sarmışdı. Yaylada hakimiyyəti onlara vermək istəməyən yaşıl çəmənlər, papatyalara nisbətlə yaylanı yaşıla boyamağa çalışırdı. Yeni doğmuş inəklərlə körpə buzovlar çölə buraxılmır, təzə otların dadını cöngələrlə düyələr çıxarırdı.
Heyvanlar, çiçəklərlə bəzənmiş otlaqlara ayrı bir canlılıq gətirir, birinin varlığı digərini daha anlamlı edirdi.
Çox keçmədi ki, qaçaqların düşərgəsində qızğın bir çalışma başlandı. Qaçaqların bir ayağı günaşırı Buğatəpə civarındaydı. Uzaq köylərdən gətirdikləri usta və işçilərlə çiyin-çiyinə verib ormanın dərinliklərində, vadinin oyuqlarında sığınaq və depolar hazırlayırdılar.
Bu arada Almaniya səfarətinə gələn pullar özəl kuryerlərlə vaxt itirilmədən Quruşa çatdırılırdı. Bütün materialların pulu bəri başdan ödənilir, iş görən usta və işçilərə əlhaqqı artıqlamasıyla və dərhal ödənirdi. Hər kəs var qüvvəsiylə, ürəklə çalışır, iki günlük iş hardasa bir gündə tamamlanırdı.
Usta və işçilər saxlanc yerləri ilə bağlı suallar verdikdə, özlərinin də icraçı olduqlarını, bu çalışmaların mülki müdafiə məqsədli işlər olduğunu söyləyərək niyyətlərini birtəhər ört-basdır edə bilirdilər.
* * *
Əli Əhmədoğlu, İstanbuldakı toplantıdan dərhal sonra bir neçə günün içində qırx adamlıq silah, sursat və geyim-ləvazimat materialını hazır etmişdi. Sultanov gələr-gəlməz ləvazimatın ilk partiyası İsgəndəruna çatdırılmaq üçün Almaniyadan yola salındı. Bunun ardınca Xozeyinə:
“Əmanətlər göndərildi. Təfsilat məktubdadır. Əli Əhmədoğlu.” yazılı bir teleqraf gəldi.
Xozeyin bu teleqramı qaçaqların bulunduğu bir ortamda oxuyaraq onları xəbərdar etdi.
Aradan iki həftə keçmişdi ki, poçtalyon, bir gün Baqqal Mustafaya üzərində həm almanca, həm də türkcə Zata məxsusdur möhürü olan bir məktub gətirdi. Poçtalyon baqqal dükanından çıxar-çıxmaz Zavodlu içəri girdi. Hər zamankı sualın təkrarlanmasına imkan verməyən Mustafa:
“Hər halda gözlədiyiniz budur”, – deyərək zərfi ona uzatdı.
Baqqalın əlindəki zərfi havada qapan Zavodlu:
“Əvət, təşəkkür edirəm”, – deyərək aldığı əmanəti cibinə yerləşdirdikdən sonra bayıra çıxdı.
Cəld addımlarla dostu Həmzə Qarabağlının Kazım Paşa caddəsindəki süd məhsulları dükanına yollandı. Borluklu da gəlmişdi, orada onu gözləyirdi.
Zavodlu nəşəli bir üslubla “Səlamünəleyküm!” deyərək içəri girdi.
Salamı aldıqdan sonra Həmzənin ilk sözü:
“Məktub gəlibmi?” – deyə soruşmaq oldu.
Zavodlu bir xəzinəni təqdim edirmişcəsinə zərfi masanın üstünə qoydu.
Borluklu dərhal əlini uzadaraq zərfi götürdü. Cırıb açmaq istədi. Bunu sezən Həmzə müdaxilə edərək:
“Cırma! Bir az hövsələ et, açım”, – deyə əlini saxlatdı.
Sonra zərfi əlinə alıb çox ehtiyatla açdı. İçindəki məktubu çıxarıb dostlarının eşidəcəyi bir səs tonuyla oxumağa başladı.
Almaniya, 15 aprel 1934
Möhtərəm Xozeyin Əfəndi,
Əmanətlər yola salındı. İki həftə sonra, yəni mayıs ayının əvvəlində İsgəndərun limanında olacaq. Əşyalar burada yük maşınına doldurulub Karakösənin Yoncalı köyündə Saraçlı Ağanın bağ evinə aparılacaq. 4 mayıs günü Saraçlı Ağa, əşyaları başqa bir yük maşınına doldurub Buğatəpəyə aparacaq. Beləliklə, 6 mayıs Xıdırəlləz günü əşyalar sizin sərəncamınızda olacaq. Pul məsələsi də həll edildi. Lazımi qədər pul Qarsda Quruşa çatdırıldı. Rahatlıqla istədiyiniz kimi xərcləyə bilərsiniz.
İşiniz avand olsun. Müvəffəqiyyətlər diləyirəm.
Əli ƏHMƏDOĞLU
* * *
Cümə namazından çıxan Xozeyin, Qaçaq Nuru və Aloy Hacı mərkəzi qiraətxanada söhbət edirdilər. Söz düşərgənin üstünə gələndə Xozeyin:
“Müsaidənizlə bir yerə dəyib qayıdacağam”, – dedi.
Qaçaq Nuru:
“Gözəlcə oturmuşuq. Xeyirdirmi, hara tələsirsən?” – deyə soruşdu.
“Baqqal Mustafanın yanına dəyib qayıdıram. Görüm məktub gəlibmi?”
“Buyur get, biz buradayıq.”
Xozeyin, cəld addımlarla yeriyərək çox keçmədən Baqqal Mustafanın dükanına çatdı. Mustafa, onun marağını bildiyi üçün Xozeyin bir şey soruşmadan:
“Məktubunuz gəldi, Zavodlu səndən öncə götürüb getdi”, – dedi.
“Eləmi? Ay səni sağ olasan…” – deyərək yeyin addımlarla Qaçaq Nuru və Aloy Hacının yanına dönən Xozeyin, onlara:
“Məktub gəlib, amma Zavodlu götürüb. Ehtimal ki, Həmzənin yanında olacaq. Qalxın gedək, birlikdə oxuyaq, baxaq”, – dedikdə, dinməz-söyləməz qalxıb yola düzəldilər.
Süd məhsulları dükanına çatdıqda düşündükləri kimi Zavodlu və Borluklu Həmzənin yanında idilər. Salam və əl sıxmalardan sonra Həmzə gələnlərə oturmaları üçün yer göstərdi.
Zərf masanın üstündə idi. Xozeyin, öncə zərfin üstünü, ardından da içindən çıxardığı məktubu oxudu.
Məktubun tarixinə bir daha baxdıqda həyəcanla yoldaşlarına
“Yazılalı hardasa iki həftə olar. Əmanətlər çərşənbə axşamı, ya da çərşənbə günü Karakösəyə gəlməli olur. Sabah, ya da ən geci o biri gün yola çıxmam lazımdır”, – deyə fikrini bildirdi.
Marağını üzə vurmamağa çalışan Borluklu, laqeyd halda:
“Nəylə gedəcəksən?” – deyə soruşdu.
“Bir yük maşınından-filandan taparam, inşallah.”
“Özünlə kimləri götürəcəksən?”
“Koxalı Hacı Xəlil və İsmayıl Bala ilə getməyi düşünürəm.”
Sözə qarışan Zavodlu:
“Saraçlı Ağanı tanıyırsanmı? Yük maşınını o kirayə edəcək”.
“Tanıyıram. Bir dəfə Ercişdən gələndə qonağı olmuşduq. Saraçlı tayfası Qazax və Borçalı bölgəsindəndir. Onlara bizim diyarda “Saraşdı” deyirlər. Kişiləri də, qadınları da yaman igid adamlardır. Ayrıca Taşlıçay və köylərinin tamamına yaxını Qazax və Borçalıdan gələn Qarapapaq türklərindəndir.”
“Sənin də tanımadığın mühacir yox.”
“Yox, canım, o qədər də deyil. Bir neçəsini tanıyıram.”
Qapıdan içəri tanımadıqları bir adam girdikdə Zavodlu cəld məktubu götürüb qoyun cibinə qoydu. Zahiri görünüşcə adam tüccar olub, bal və yağla maraqlanırdı. Həmzəylə aralarında alış-veriş söhbət qəliz şəkil alanda Zavodlu bu fürsətdən istifadə etmək istədi.
“Bəylər, siz söhbətinizdə olun, mən bir notariusa dəyib qayıdıram”, – deyərək çıxıb getdi.
İki küçə o tərəfdə Ali Ağa camisinin böyründə Foto Sacit atelyesi vardı. Burada məktubun və zərfin fotoşəklini çəkdirən Zavodlu yaxın dostu Sacitə durumu kimsənin bilməməsi üçün təkrar-təkrar xəbərdarlıq etdi.
Həmzənin dükanına döndüyündə yad müştəri getmiş, qaçaqlar baş-başa qalmışdılar.
Borluklu:
“A Xozeyin, yük maşınını birbaşa yaylayamı sürdürəcəksən?” – deyə soruşdu.
“Təbii ki, birbaşa yaylaya sürdürəcəyik.”
“Qarsdanmı keçəcəksən?”
“Xeyr, şəhərə girməmiz təhlükəli olar. Köy yollarından keçib getməyi düşünürəm. Bir az yol uzanacaq, amma salamatı budur.”
“Belə daha doğru olar, yaxşı fikir etmisən.”
Qaçaq Nuru:
“Yayladakı hazırlıqlar tamamdır. Bir qrup işçini gözlədirik. Boşaltma və yerbəyer etmə işini onlar görəcək.”
Borluklu:
“Silah və sursatdan başqa bir şey varmı?” – deyə incədən-incəyə soruşurdu.
Xozeyin:
“Doktor Sultanovun bildirdiyinə görə qırx komplekt geyim və məişət ləvazimatı ilə yer çadırı, səhra yataq kisəsi kimi şeylər vardır. Silah və sursat yeşiklərinin üzərinə on beş, iyirmi kisə un, bir o qədər də arpa və saman kisəsi atdıracağam. Həm maşının yükünün un və taxıl olduğu zənn edilsin, həm də düşərgədə buna ehtiyacımız olacaq.”
“Vallah sən çox tədbirli adamsan. Hər şeyi ən incə təfərrüatına qədər düşünüb planlamısan.”
“Eh, illərdir günümüz dağlarda keçdi. Başımız çəkib.”
“İnşallah, sıxıntı olmadan malları sağ-salamat yaylaya gətirərsiniz”, – deyən Zavodlu, məktubu cibindən çıxarıb Xozeyinə göstərircəsinə əlində yelləyib masanın üstünə qoydu.
“Müştəri görməsin deyə cibimə qoymuşdum, yadımdan çıxmamış verim özünüzə.”
Borluklu, məktubu alıb Həmzəyə uzatdı:
“A Həmzə, bir sən də oxu! Əyər-əksiyi qalmasın. Görüləcək işləri yaxşı bilək”.
Həmzə zərfi açaraq tamamı on sətri keçməyən məktubu sözbəsöz oxudu. Sona çatanda Borluklu:
“Xozeyin doğru deyir, vaxt yaxınlaşıb, ləngimədən yola çıxmalıyıq”, – dedikdə Zavodlu:
“Haqlısan, tələsib getmələri yaxşı olar”, – deyərək dostu ilə razılaşdı.
* * *
Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala, Qarsdan Karakösəyə gedən bir yük maşınının sürücüsü ilə razılaşıb yola çıxdılar. 3 mayıs günü Yoncalı köyünə çataraq Saraçlı Ağanın qapısını döydülər. Saraçlı, səfərdən dönmüş, yük daşımaq üçün özü də, yük maşını da münasibdi. İsgəndərundan gələcək “əmanətləri” gözləməkdən başqa görəcəkləri bir iş yoxdu. Saraçlının qardaşı oğluna məhəllədə gözdə-qulaqda olmaq, digər iki qardaşı oğluna isə gələn yük maşınını və ətrafı müşahidə altında saxlamaq tapşırılmışdı.
* * *
Yazıxanada sözləşdikləri kimi hava qaralmadan Rus konsulluğunun yanında yerləşən şəhər klubunda bir araya gəldilər. Küçəyə baxan pəncərənin önündəki masanın arxasında oturdular. Şef qarson Zavodlu və iki yoldaşına qulluqda əldən-ayaqdan gedirdi. Çay içə-içə məsələni müzakirəyə başladılar.
Borluklunun təklif etdiyi Sovet konsulu ilə görüşmə fikri Həmzə Qarabağlını çox rahatsız etmişdi.
“Məncə məktubu konsula verməklə böyük səhv etmiş olarıq. Yoldaşlarımızı böyük çətinliyə salarıq. Konsul məktubu alar-almaz Ankarada böyük elçiyə bildirəcək, o da daha yuxarılara desə işlər pis şəkil alacaq və qaçaqların başına böyük işlər gələcək”.
Borluklu sözün arasına girdi.
“Konsula söz verdik. Əldə etdiyimiz bilgiləri ona çatdıracağımızı söylədik. Belə bir durumda sözümüzdən qaça bilərikmi?”
“Sənə xatırladıram: İstanbulda Doktor Sultanova söz verdik. Həm də yəmin etdik. Canımız bahasına da olsa, təşkilatın sirrini kimsəyə verməyəcəyimizə, yaxalandığımız təqdirdə qaçaqları satmayacağımıza Quran və silah üzərinə əl basdıq.”
“A Həmzə, İstanbuldan dönərkən qatarda danışmadıqmı? “Onlar təşkilat qurmaqla çox böyük səhvə yol verirlər” demədikmi? “İki ölkəni bir-birinə qatacaqlar” demədikmi?”
“Hə, sən belə dedin. Amma Qaçaq Nuru nə dedi? “Xalqımıza zülm edən hökumət və partiya funksionerlərinə gedib hədlərini bildirmək niyə iki ölkəni bir-birinə qatmaq olsun?” deyə söyləmədimi?”
“Çox yaxşı, bu işləri kimlərin, haradan gəlib törətdiklərini öyrənən Sovet hökuməti seyirçimi qalacaq? Türkiyədən bunun hesabını soruşmayacaqmı? QİQ-in varlığı ortaya çıxanda Türk hökuməti bizə verdiyi bunca imkanı əlimizdən alıb bizi yerimizdən etməyəcəkmi? Türk dövləti sənə verdiyi “Keşişin İmarəti”ni, mağazaları, tarlanı, biçənəyi əlindən alıb sürgün etməyəcəkmi? Mənim bütün varidatım, Borluklunun ucsuz-bucaqsız yaylası əlimizdəmi saxlanacaq sanırsan?”
Borluklu sözə qarışdı:
“Zavodlu doğru deyir. Bunları ağla gətirmək belə adamın canına qorxu salır. Ox yaydan çıxıb, başqa nə edə bilərik?” – dedi.
Həmzə:
“İstanbul toplantısında bütün bunları niyə söyləmədiniz? Doktor Sultanova niyə işin bu tərəflərini açıb demədiniz?”
“Ağzımızı açmağa heç imkan verdi ki? Hər şeyi özü söyləyib özü planladı. Bizə təsdiqləmək qaldı.”
“Bunu deməyə dilin necə gəlir? İstəyən hər məsələdə fikrini açıqca ortaya qoymadımı? İndiki kimi xatırlayıram, “Düşərgəni Borluk yaylasında quraq” deyən sən deyilmiydin? Yaylada tətil keçirmək üçünmü düşərgə quracaqdın?”
Zavodlu, qarsona çayları təzələməsinə işarət etdikdən sonra diqqətini masaya yönəldib Həmzənin üstünə əməllicə hücuma keçdi.
“Ürəyini ikiləmə. Mövqeyimiz çox doğrudur. Qurulan bu təşkilat zahirən xalqımızın faydasına olsa da, böyüyüb qol-budaq atdıqdan sonra kim bilir hansı güclərin əlinə keçəcəkdir. Bu təşkilata indi müdaxilə edilərsə, bir neçə arkadaş sıxıntı çəkər, amma minlərcə Qafqaz mühaciri Sovetlərin düşmənçilik və təqibindən qurtular. Məncə, Sovetlərin qarşısında olmaqdansa, yanında olmaq daha yaxşıdır.”
Borluklu, Zavodlunun sözlərindən dəstək alaraq:
“Mən də belə düşünürəm. Sovetlər belə qalmayacaq. Gələcək illərdə nüfuz dairəsi genişlənəcək. Mənə belə gəlir ki, çox keçmədən Türkiyə də Sovet sisteminə daxil olacaq. Bizə Almandan Amerikadan fayda yoxdur. Bizim gələcəyimiz rus dostluğundadır”, – dedi.
Həmzə:
“Əslində bu təşkilatın qurulmasını mən də istəmirəm. Ancaq mən deyirəm ki, təşkilatın qurulmasının qarşısını almalıydıq. Önləyə bilmədik, indi onu biz dağıtmalıyıq. Bunu əksər işçiləri ermənilərdən ibarət olan Sovet konsulluğunun əliylə etməməliyik. Bəzi arkadaşların vəziyyəti pis olacaq”, – deyə israr etdi.
Zavodlu:
“Görüşməmizdə konsuldan, arkadaşlara sıxıntı verilməyəcəyinə dair söz alarıq”, – deyə ortalığa bir fikir atdı.
Bu fikrin qarşısında Həmzə Qarabağlı:
“Onları tanımırsanmış kimi danışma! Rusun hansı sözünə nə qədər bel bağlana bilər? Bundan başqa, səlahiyyət konsulun əlində deyil ki”.
Borluklu:
“Baxın, bunu da sizə söyləyim. Sonra demədi deməyin. Bizim bu Qafqaz qaçaqları, söz dinləyən insanlar deyil. Onların gözünü intiqam hərisliyi bürüyüb. Təşkilatın adını belə “Qafqaz İntiqam Qartalları” qoydular. Adamlara Türk dövləti Qarsın göbəyində ev, iş yeri verdi; Qarsın ən bərəkətli ovalarında tarlalar, biçənəklər ayırdı, amma onlar hələ də bolşeviklərdən intiqam almağın peşini buraxmırlar. “Biz Sovetləri dağıdacağıq, yurdumuza dönəcəyik!” deyirlər, başqa bir sözləri yoxdur. İllərdir dağlarda, yaylalarda, karvansara künclərində yaşayırlar. Sovetlərin deyil, onların dağıdılması lazımdır. Ən önəmli xüsus da budur ki, onlar Qarsda qaldıqları müddətdə bizə rahat gün yoxdur. Hər birinin mütləq buradan başqa bir yerə göndərilməsi gərəkdir”.
Zavodlu:
“A Həmzə, Borluklu çox açıq söylədi. Mən bunları söyləmək istəmirdim. Bunlar indidən bizi dinləmirlər. Qarsın seçkin, öndə gələn kimsələri olduğumuz halda bizi adam yerinə qoymurlar. Sən iqtidar partiyasının idarəçiliyində olduğun halda bir iş görəndə səndən soruşduqları yoxdur. Bunların nə əlinin, nə dilinin ölçüsü var. Görmədinmi o vaxt sənə bir şillə vuran adamın başına nələr gətirdilər?”
Borluklu:
“Yeri gəlmişkən, Həmzə, o məsələ necə olmuşdu? Eşitmişəm, amma ətraflı məlumat sahibi deyiləm”.
“Yekəxana birisiylə mübahisəmiz düşdü, sözümüz bir az sərt şəkil aldı. İş böyüdü. Mənim sözlərimi həqarət sayan adam üzümə bir şapalaq vurdu. Çevrəmizdəkilər araya girib olayı sakitləşdirdilər. Bizim qaçaqlar olayı eşidər-eşitməz kimsədən bir söz soruşmadan, mənə belə demədən o gecə gedib adamın evinə, mal-mülkünə, otuna, samanına od vurmuşlar. Allah üzünə baxıb, adam çoluq-çocuğunu evdən çıxara bilmişdi. Bütün hər şeyi yanıb kül olmuşdur. Təbii ki, yanğını bizim qaçaqların çıxardığını kimsə bilmədi. Sabah nələr törədəcəklərindən mən də əndişəliyəm.”
Borluklu ağrılı yerdən tutmuş, Həmzənin də qaçaqlar sarıdan rahatsız olduğunu körükləməyi bacarmışdı.
“Budur, sizə deyirəm, bunlar özbaşına insanlardır. Söz-saz dinləməz, ağılları kəsən işi tutarlar. Onlara görə biz qorxaq, Türk dövlətinin verdiyi payı alıb, hər şeyi unudan insanlarıq. Çoluq-çocuğu, evi, mal-mülkümüzü buraxıb silahlanaraq, Sovet üsul-idarəsinə hücumlar etməliyik ki, igid sayılaq”.
Həmzə:
“Bəylər, bir halda ki, getmək istəyirsiniz, buyurun gedin. Mən bu işdə yer almaq istəmirəm”, – dedikdə Borluklu çarəni ondan saqqız kimi yapışmaqda gördü.
“Biz sənsiz əsla addım atmarıq. Sən, yüksək məqamlı dövlət adamları ilə oturub durmağı bilirsən. Ən azından bizim xətalı bir iş görməyimizə əngəl olarsan. Yanımızda ol, kifayətdir. Görəcəksən biz gərəkəni edəcəyik. Heç biri də zərər görməyəcək.”
* * *
Zavodlu və Borluklunu yaxşı tanıyan mühafizəçilər heç bir şey soruşmadan onları gözləmə salonuna apardılar. Müsafir gəldiyi xəbər veriləndə konsul, vaxtsız gələn müsafirlərin məlum kəslər olduğunu o dəqiqə anladı. Onları gözlətmədən yanlarına endi. Hörmətlə qarşılayıb onları qəbul salonuna apardı.
Konsul üzdən rusların tipik soyuqluğunu sərgiləsə də, maraq və həyəcan içindəydi.
“Bir gəlişmə varmı?” – deyə soruşdu.
Zavodlu:
“Bəy əfəndi, gözlədiyimiz məktub gəldi”, – deyərək qoyun cibindən çıxardığı zərfi konsula uzatdı. Türk dilini yaxşı bilən diplomat zərfi o dəqiqə açaraq iki fotoşəkil üzərində aydın olaraq seçilən sətirləri birnəfəsə oxudu. Çaşqınlığı üzünün ifadəsində əks olunmuş bir halda təkrar incələdi.
“Bəylər! Durum çox ciddidir. İzninizlə mən bunu Ankaraya bildirim.”
Zavodlu:
“Xeyr, lütfən tələsməyək. İstəsəniz, Ankaraya bildirməzdən öncə bir az danışaq. Bizim bəzi əndişələrimiz var.”
“Nədir əndişəniz?”
“Biz bu bilgiləri ölkələrimiz arasında gəlişməkdə olan dostluğun pozulmaması naminə sizə veririk. Ancaq bu da bir gerçək ki, bu təşkilatı quranlar çox yaxın arkadaşlarımızdır. Təşkilatın fəaliyyətlərini dayandırmaq istərkən onları cəzalandırarsaq, bu heç xoş olmaz. Açıqcası, arkadaşlarımızın zərər görməsini istəmirik.”
“Təbii ki, haqlısınız. Onların zərər görməsini mən də istəmirəm.”
“Biz sizdən onların zərər görməyəcəyinə dair söz almaq istəyirik.”
“Baxınız, mən sizə öz adıma onların zərər görməyəcəyinə dair şərəf sözü verirəm. Ancaq, üst məqamların, Moskvanın və ya Ankaranın tədbirlərində fərqli gəlişmələr olarsa, bunu əngəlləməyə gücüm yetməyə bilər. O zaman anlayışınıza sığınmaq istərdim.”
“Xeyr, biz qəti söz almalıyıq. Əks halda kəlmənin tam anlamıyla biz arkadaşlarımızı satmış oluruq.”
“O zaman mən sizə bir sual verim: Siz, necə bir çözüm düşünürsünüz? Mənim yerimdə siz olsanız, necə edərdiniz?”
Həmzə sözə qarışdı:
“Bizim düşüncəmiz belədir: Təşkilatın fəaliyyətə keçməsinə izin verilməsin. Təşkilatın rəhbərləri başqa şəhərlərə göndərilsin.”
Borluklu:
“Hətta nəzarət altında saxlanıla və icbari iqamətə məcbur edilə bilərlər”, – deyə davam etdi.
“Nəzarət altında saxlanılmanı anladım, bəs icbari iqamət nədir?”
“Elə Sovetlərin etdiyi kimi, sürgünə göndərilən insanların dövlətin faydasına işlədilməsi.”
“Hə, anladım. Çox gözəl, başqa nələr düşünürsünüz?”
Borluklu:
“Mütləq görülməli bir tədbir də onların bir-birləri ilə olan əlaqəsinin kəsilməsidir”, – dedi.
“Tamam! Mən sizə söz verirəm. Bu istəklərinizi səlahiyyətli məqamlara eynən çatdıracaq və yerinə yetirilməsi üçün bütün gücümlə çalışacağam”, – deyən rus diplomat, davranışı ilə sanki kiçik bir vilayət olan Qarsda konsul deyil, Sovetlərin Türkiyə baş valisi ədasına bürünməyi də unutmadı.
Konsulun işarətiylə gələn əməkdaş:
“Qəhvələriniz necə olsun əfəndim?” – deyə soruşdu.
Həyəcanına üstün gələ bilməyən konsul:
“Bəylər, mən Ankarayla danışmaq durumundayam”, – deyərək qəbul salonundan çıxdı.
Xəbərçilər qəhvələrini yenicə bitirmişdilər ki, Konsul geri döndü.
“Sizə necə təşəkkür edəcəyimi bilmirəm. Ankaraya gözlədikləri xəbəri çatdırdım. Çox məmnun qaldılar. Qaçaqların qurduğu Qafqaz İntiqam Qartalları isimli bu təşkilatın hər hansı bir aksiyaya baş vurmadan işdən xəbərdar olduğumuza çox sevindilər. Sizin istək və əndişələrinizi ayrıca bildirdim. Möhtərəm böyük elçimizin xüsusi təşəkkürlərini və xoş diləklərini ifadə edirəm.”
Əliylə əməkdaşa içəri gəlməsi üçün işarət edən Konsul, gözaltı gətirilən paketlərə baxdı.
“Sizin bu xidmətinizin əlbəttə ki, qarşılığını ödəmək mümkünsüzdür. Ancaq böyük elçimizin təlimatıyla hər birinizə kiçik bir hədiyyə paketi hazırladıq. Hər birinin içərisində yüz iyirmi altun vardır. Yüz altun bəxşiş, iyirmi altun da məsrəflərinizin qarşılığıdır. Lütfən qəbul buyurunuz.”
Xəbərçilər bir-birlərinin üzünə baxdılar. Həmzə, məmnuniyyətsizliyini “Ehtiyac yox idi”, deyərək ifadə etməyə çalışsa da, nəzakətsizlik olar əndişəsiylə təpki göstərməməyə üstünlük verdi. Digərləri işin bu şəkildə sonuca bağlanmış olmasından məmnundular.
Üç işbirlikçi konsulluq binasından çıxıb evlərinə gedərkən Həmzə əlindəki paketi Zavodlu və Borluklunun gözlərinə soxarcasına yuxarı qaldırdı.
“Ağlıma nə gəldi, bilirsinizmi? ” – deyə soruşdu.
O birilərinin cavab verməsini gözləmədən:
“Bircə buna baxın, İstanbul, Ankara kimi şəhərlərdə seçkin lokantalarda yemək sonrası qarsona kiçik bir bəxşiş buraxılır ha…” – dedi, davamını gətirmədi.
Hiddətlə başını bir o yana, bir bu yana çevirdi. Sonra üzüntülü bir səs tonuyla:
“Yediyimiz qələtin bəxşişi özündən böyükmüş!” – deyərək yoluna davam etdi.
* * *
Rəsmi Moskvadan Ankaraya ünvanlanan: “Qarsın Buğatəpə yaylasında yuvalanan qaçaqların başını çəkdiyi silahlı bir təşkilatın ölkəmizə qarşı hücumlar təşkil edəcəyi bilgisi tərəfimizə çatdırılmışdır. Almaniyadan göndərilən silahlar təşkilatın mərkəzinə yetişmək üzrədir. Təfsilat Ankara Böyük elçiliyimizdə mövcuddur. Hökumətimizə gəlişmələr haqqında bilgi verilməsi ərz və rica olunur…” şəklindəki şifrəli teleqram hər şeyin alt-üst olmasına kifayət etmişdi.
