Kitabı oku: «Qartallar sınır tanımaz», sayfa 3
* * *
Moskvanın xəbərdarlığı ilə Ankara dərhal hərəkətə keçdi. İstihbarat və dəstək qüvvələri səfərbər edilmişdi. İsgəndərun limanından yola çıxmış olan yük maşını, Yoncalı köyü və Buğatəpə yaylası eyni vaxtda izlənməyə başlamışdı. Qaçaqları cinayət başında yaxalamaq üzrə bütün gərəkən tədbirlər görülmüşdü.
Yük maşını bir neçə nəzarət nöqtəsində adi qaydada dayandırılıb sürücü və yanındakıların kimlikləri soruşulmuşdu. İsgəndərunlu sürücünün yanındakı iki nəfərdən biri Azərbaycanın Qazax, digəri isə Gürcüstan, Borçalı doğumlu olub Qarsda yaşayırdılar. Birinin adı “Göyəzən”, digərininki “Xıram”dı.
* * *
Xozeyin, Koxalı Hacıxəlil və İsmayıl Bala Yoncalı köyündə kamyon deyilən yük maşınını gözləməkdə idilər. Nəhayət, axşam azanı oxunarkən yük maşını köyə daxil oldu və bağ evinə yönləndirildi. Saraçlı Ağa, orta sahədə dayanan yük maşınının qapısına yaxınlaşıb sürücüyə:
“Xoş gəldiniz. Səfa gətirdiniz!” – deyə səsləndi.
Sürücü:
“Xoş gününüz olsun”, – dedikdən sonra: “Siz, Saraçlı Ağasınızmı?” – deyə soruşdu.
“Bəli, mənə “Saraçlı” deyirlər”, – dedi. Ardından öz yük maşınını göstərərək,
“Mühərriki söndürmədən maşını bu bizim maşının arxasına yanaşdırsanız yaxşı olar”.
Yüklü kamyon digər kamyonun düz arxasına yanaşdıqdan sonra Göyəzən, Xıram və sürücü maşından endilər. Saraçlı hər üçüylə əl tutub salamlaşdıqdan sonra:
“Dəyərli arkadaşlar, bilirəm çox yorğunsunuz. Ancaq gətirdiyiniz yükün sabah namazına qədər gedəcəyi yerə çatdırılması lazım gəlir. Mümkünsə sizin nəzarətinizdə bizim gənclər yükü digər kamyona yükləsinlər. Onları yola salaq getsinlər. Ardından sizinlə baş-başa qalaq”.
Arı kimi çalışan gənclər bir su içimdə yüklərin yerdəyişmə işinin haradasa sonuna gəlmişdilər. Son yeşikləri maşından maşına keçirərkən eşitdikləri:
“Olduğunuz yerdən tərpənməyin!” əmriylə çaşıb qaldılar.
Ətrafları jandarm və mülki polislər tərəfindən əhatəyə alınmışdı. Səsin sahibi üstəymən:
“Bəylər, ətrafınız sarıldı. Tərpənməyin. Olduğunuz yerdə qalın! Saraçlı Ağa, siz yaxın gəlin!” – deyə səsləndi.
“Xeyirdirmi, komutan? Bu nə demək olur?” – deyən Saraçlı, çaşqın bir halda yavaş-yavaş komutana doğru yeridi.
“Müsafirlərimə bunu necə edərsiniz?”
“Ağam, incimə, çox önəmli bir məsələ var. Lütfən, xətrinizə dəyməsin. Yuxarıdan təlimat gəldi.”
“Nəymiş o təlimat? Məqsədiniz məni və müsafirlərimi rəzil etməkdimi?”
“Zənn edirəm, sizin bilmədiyiniz önəmli bir məsələ var”, – deyən komutan Saraçlı Ağanı sakitləşdirəcək cümlələr qurmağa çalışırdı.
“İsgəndərundan gələn kamyonda silah və sursat varmış. Kamyona əl qoyub sürücü və yoldaşlarını Qarsa göndərməmiz istənməkdədir.”
“Bunu edə bilməzsən! Sənə əmr verənə demədinmi, Saraçlı Ağanın müsafirləridir. Hətta gələn yük onun kamyonuna yüklənməkdədir.”
“Əfəndim, Ankaradakılar sizi tanımazlar. Sizin məmləkətdəki durumunuzu, yanlış bir iş tutmayacağınızı, bu mühitdə dövlətin əli-qolu olduğunuzu bilməzlər. Lütfən, bu işimizə xoş münasibətiniz olsun.”
“Bu əsla xoş görüləcək bir durum deyil. Belə bir şey edə bilməzsiniz, biz el içində başımızı qaldırıb gəzə bilmərik. Biz də bundan sonra bizə güvənməyən, bizi el içində rəzil edən dövlət gücüylə bir daha bərabər ola bilmərik.”
Saraçlı Ağanın və müsafirlərin ətrafının sarıldığını görən gəlin, qız və qadınlar qaşla göz arasında silahlanıb Böyük Xanımın ətrafında toplanmışdılar. Qafqazdan buraya gələnə qədər neçə yerdə basqınlarla qarşılaşmış olduqlarından, qadın tayfası silahla rəftarı bilirdilər, bu məsələdə təcrübəli idilər. Böyük Xanımın bir işarətiylə jandarmların ətrafında mövqe tutmuşdular. Böyük Xanım komutanla danışan oğlu Saraçlı Ağanın “Bizə güvənməyən, bizi el içində rəzil edən dövlət gücüylə bərabər olmarıq”, sözlərini eşidincə yanlarına getdi.
“Xeyirdirmi, komutan? Xoş gəldiniz deyəcəyəm, amma bu heş də xoş gəlmişə bənzəmir. Məsələ nədir?”
“Böyük Xanım, biz dostuq, qardaşıq. Sizə qarşı yanlış bir işə yol verərikmi? Ancaq bizə yuxarıdan gələn əmrə görə sizə gələn kamyonun yükü arasında silah və mühümmat varmış.”
“Ola bilər, nə önəmi var? Biz sizin silah və mühümmatınızı azmı daşıdıq? Bu silah və mühümmatın da ona bənzər bir şey olmadığını haradan bilirsiniz?”
“Əfəndim, dövlətin bilgisi daxilində olmayan qaçaq silahlardır. Kamyona əl qoyub gətirənlərlə birlikdə Qarsa aparmağımız gərəkdir.”
“Komutan, bizim hər şeyin üstündə bir törəmiz var. Evimizə gələn qonaq suçlu belə olsa, kimsəyə verilməz. Qonaq bizim şərəfimizdir. Yanlış iş tutursunuz.”
“Əfəndim, bizə kamyona əl qoyub Qarsa aparmağımız əmr edildi”.
“Hörmətli komutan, törəmiz də bizə əmr etmişdir, müsafir verilməz. Bizim hamımızı öldürmədən onları ala bilməzsiniz. Buyurun, alın baxaq görək.”
“Nə yəni, dövlətin əmrinə qarşımı çıxırsınız?”
“Siz dövlətin qanunlarından pis yöndə istifadə edirsiniz. Bizi buraya Qazi Paşa yerləşdirdi. Biz yanlış iş tutmarıq. O, bunu eşitsə, bu əmri verənləri ayaqlarından asdırar. Belə bir şey olarmı? Müsafirlərimizin əllərini bağlayıb aparacaqsınız, biz də sakit durub baxacağıq! Çox yaxşı, bəs bizim törəmiz harada qalacaq? Başımızı qaldırıb insan içində necə gəzəcəyik?”
“Mənim yerimdə siz olsanız, nə edərdiniz? Verilən əmri necə yerinə yetirərdiniz?”
“Verilən yanlış əmrə düzəliş verərdim. Biz rusların törətanımaz əmrlərinə baş əyə bilməyib buraya gəldik. Siz də onlar kimimi davranacaqsınız?”
“Mənim verilən əmri yerinə yetirməmək kimi bir səlahiyyətim yoxdur.”
“Vardır.”
“Nəymiş o?”
“Bax, komutan, gətirilən yükü oğlum Saraçlı Ağa öz kamyonuna yüklətdi. Bildiyim qədəriylə əmanəti özü Qarsa aparıb yerinə təslim edəcək. Biz əmanəti sağ-salamat göndərmək durumundayıq. Bizə gəlib çatmadan niyə yolda yaxalamadınız? Bizim hamımızı öldürmədən ocağımızdan bunları alamazsınız. Gedin bildiyinizi edin!”
Komutan bir yandan ətrafına göz gəzdirir, bir yandan da düşdüyü çətin vəziyyətə uyğun bir çözüm arayışında idi.
Bir saata yaxın müddət əllər tətikdə keçdi. İş inada minmiş, tərəflər geri adım atmırdı. Hər kəs bu işin sonu nə olacaq deyə əndişəylə gözlərkən üstəyməndən yeni bir həmlə gəldi.
“Əsgər! Geri çəkil! Köydən çıxırıq”, – deyə əmr verdi. Saraçlıya döndü.
“İsgəndərundan gələn kamyon və işçilər dərhal köyü tərk etsinlər. Siz də, lütfən bu dəqiqə hərəkət edin!” – dedikdən sonra üstəymən əsgərlərini və mülki polisləri çəkib qaranlığa qarışdı.
Ayın göy üzündə olmadığı qaranlıq bir gecəydi. On beş, iyirmi metrdən o yanı gözlə seçmək mümkün deyildi. Diyadin üzərindən İsgəndəruna yön alan kamyon on beş kilometr aralanmadan yoldakı jandarma komandası tərəfindən saxlandı. Göyəzən ilə Xıram kamyondan düşürülərək əsgəri maşına mindirildi. Sürücünün yanına əyləşən iki rütbəli jandarma kamyonu Qarsa yönləndirdi.
Buğatəpə yaylasına getməkdə qərarlı olan Saraçlının yük maşını on beş, iyirmi kilometr yol qət edib Karakösəyə yaxınlaşanda jandarm tərəfindən dayandırıldı. Yük maşınının qapısını yaxından tanıdığı jandarm təyməni açmışdı.
“Ağam, yaxşı yol.”
“Təşəkkür edirəm, sağ olun!”
“Müsaidəniz olarsa, arkadaşlar bizim maşınlarda əyləşsin, mən sizin yanınızda oturum. Yolumuz xeyli uzaqdır, söhbət edərik.”
Saraçlının müsafirləri Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala təymən sözünü bitirmədən qapını açaraq enməyə niyyətli olduqlarını göstərmişdilər.
* * *
Yük maşınlarına əl qoyulub adamların yaxalandığı Qarsa bildirilən kimi Qars dəstək qüvvələri hərəkətə keçdi. Dan yeri işıqlananda özəl birliklər Buğatəpə yaylasının bütün keçidlərini tutaraq bütün sığınaqları didik-didik aradılar. Yükü boşaltmaq üçün düşərgədə yük maşınının gəlməyini gözləyən işçilər sığınağın birində paltolarına bürünmüş halda yatarkən aşkarlanmışdılar.
Silah-sursatı təhvil almaq üçün gözləyən düşərgə məsulu Qaçaq Nuru ilə köməkçiləri Nağı və Aloy Hacı idari bölüm üçün münasib şəklə salınmış sığınaqdaydılar. Ətraflarını saran əsgərlərin “Təslim olun!” səslərini eşidərək çıxıb təslim oldular.
Qafqaz İntiqam Qartalları bir aksiya belə gerçəkləşdirə bilmədən xəbərçilərin xəyanətinə uğramış, zülm altında inləyən soydaşları üçün bir şey etməyə macal tapmadan qolları bağlanmışdı.
* * *
Üçüncü Bölüm
Dindirmə və İşgəncə
Qars Milli Əmniyyət Xidmətləri Rəisliyi binasının bağçasına ilk olaraq Saraçlının kamyonu gətirildi. Arxasından Karakösə Jandarmasının maşını gəldi. Əsgəri nəqliyyat vasitəsində olan bir manqa sıravi əsgər hələ maşın dayanmazdan əvvəl bir-bir yerə hoppanaraq dərhal bir təhlükəsizlik çəmbəri əmələ gətirdilər. Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala maşından düşürülərək Saraçlının ardınca içəri aparıldılar. Bir saat sonra İsgəndərun nömrə nişanlı kamyon qapının ağzında dayandı. Onun kuzovunda da bir manqa jandarma vardı. Kamyondakı səfəri başa çatmış olan Göyəzən, Xıram və sürücü eynilə öncəkilər sayaq cəld hərəkətlə qapıdan içəri salındılar.
Buğatəpə düşərgəsində yaxalanan Qaçaq Nuru, Aloy Hacı, Nağı və işçilər də həmin saatlarda geniş təhlükəsizlik tədbirləri altında binaya gətirilmişdilər.
* * *
Qafqaz İntiqam Qartallarının lider kadrları suç üstündə yaxalanıb nəzarət altına alındıqları halda, təşkilatın sadiq üzvlərindən Məhəmməd Matos, Koxalı Almaz, Əmiraslan Tomtulu, Quruş, Baba Məmmədov, Əmrah Gülalıoğlu, Məhəmməd Bala kimi qaçaqlar əməliyyat əsnasında düşərgədə olmadıqları üçün aradan çıxmış kimi görünürdülər. Şoşeretli Qulu, Allahyar Əfəndi, Borluklu Abbas, Murtuz və Bəhlul kimi daha bir neçə başqa qaçaq da həbs olunmaqdan qurtulanlar arasında idilər. Doktor Sultanovun Qafqaz İntiqam Qartallarının gizli müfəttişi təyin etdiyi Qiyas Şıxlinski də yaxasını ələ verməmişdi.
* * *
“Adın?”
“Göyəzən.”
“Göyəzən nə deməkdir?”
“Azərbaycanın Qazax şəhərinin günbatarında uca bir dağın adıdır.”
“Atanın adı?”
“Səməd.”
“Sağdırmı?”
“Xeyr, güllələdilər.”
“Kim güllələdi?”
“NKVD.”
“Ananın adı?”
“Gülsima.”
“Sağdırmı?”
“Bilmirəm.”
“Necə yəni bilməzsən? İnsan anasının yaşayıb-yaşamadığını bilməzmi?”
“Bizim oralarda yaşasaydın, sən də bilməzdin. Neçə il olar əqrəbası və uşaqlarıyla Sibirə sürgün etdilər. Onlardan bir xəbər yoxdur.”
“Səni niyə sürgün etmədilər?”
“Arkadaşlarla dağa çıxaraq qurtula bildim.”
“Dağda nə etdiniz?”
“Silahlı dəstələr təşkil etdik. Xalqımıza zülm edən Sovet idarəçilərinə qarşı mücadilə başlatdıq.”
“Nələr etdiniz?”
“Nə bilim, o qədər işlər gördük ki.”
“Məsələn, nələr?”
“İndicə dedim, xalqımıza zülm edən, suçsuz insanları öldürən, mallarını əllərindən alıb qadınlarını və çocuqlarını Sibirə, konslagerlərə göndərənlərə əlimizdən gəldiyincə dərs verdik. Bir neçə ÇK, NKVD və Kommunist Partiyası funksionerinin məsələsini həll etdik.”
“Sən çoxbilmiş bir adama bənzəyirsən. Təhsilin nədir?”
“Qori seminariyasını bitirmişəm.”
“Ali məktəbdə oxumadınmı?”
“Xeyr, ali təhsilim yoxdur. Ancaq qırx ildir həyat məktəbində oxumaqdayam. Son zamanlarda isə həyat məktəbinin ən çətin illərindən keçməkdəyəm!”
“Törətdiyin əməllərdən peşmansanmı?”
“Türkiyədə suç təşkil edəcək bir iş tutmadım. O tərəflə ilgili soruşursunuzsa, əsla peşman deyiləm! Vətənimə, millətimə və müqəddəsatıma qəsd edənlərdən bir neçəsini həll etmişəm, niyə peşman olmalıyam?”
“Neçə ildir Türkiyədəsən? ”
“Üç ildir buradayam.”
“Bu üç ildə nə iş görürdün?”
“Heç bir şey.”
“Necə yəni heç bir şey? Nə iş gördüyünü bilmirsən məgər?”
“Nə kimsəni vurdum, nə kimsəni öldürdüm. Kimə nə pislik etmişəm?”
“Bu qədər də yox! Uluslararası çalışan bir təşkilata kamyonla qaçaq silah, mühümmat gətirəcəksən, yenə də bir əməl törətmədim deyəcəksən?”
“O nə sözdür? Nə təşkilat, nə silah, nə mühümmat? Mənim heç bir şeydən xəbərim yoxdur.”
“İsgəndərundan kamyona doldurub Xıramla gətirdiyin silahlardan xəbərin yoxdur?”
“Xeyr.”
“Kamyondakı yükün nə olduğunu bilirsənmi?”
“Bilirəm. Qaçaqlara paylanmaq üzrə göndərilmiş geyimlər, qida məhsulları.”
“Bax Göyəzən, mətləbdən yayınma! Bayaqdan bəri soruşduğum suallara səmimi və dürüstcə cavablar verdin. Gəl, bu məsələylə əlaqədar suallara da dürüstcə cavab ver.”
“Kəsinliklə doğru və dürüst cavab verməkdəyəm. Bundan əsla əndişəniz olmasın.”
“Yaxşı, bu kamyondakı yükü kimdən təslim aldın? Söylə, qulaq asaq.”
“İki həftə öncə Doktor Sultanovdan bir məktub aldım. Məni İstanbula çağırdı. Yanına vardığımda Xıram da oradaydı. Almaniyadan yardımsevər bir dostunun, Qafqaz qaçaqlarına paylanmaq üçün İsgəndərun limanına ərzaq və geyim göndərəcəyini və o yükün limandan təhvil alınıb Karakösəyə çatdırılmasının lazım gəldiyini söylədi. Bu işi bizim yerinə yetirməmizi rica etdi. Biz də qəbul etdik. Hətta məsrəflərimizin qarşılığını da əvvəlcədən verdi. Bu xeyirxah işə yardımçı olmaq məqsədiylə Xıramla İsgəndəruna getdik. Limana gələn əmanətləri kirayə etdiyimiz kamyona yükləyib Karakösəyə gətirdik. Bunun harası cinayətdir?”
“Doktor Sultanovu öncədən tanıyırdınmı?”
“Şəxsən görməmişdim, amma onu bizim cinahda tanımayan yoxdur. Haqqında çox şey eşitmişdim. Bolşeviklərin yox etdiyi qaçaqların özlərindən sonra qalan yetimlərini, yaşlı ata-analarını Allahdan sonra qoruyub, onlara ürək-dirək verən yardımsevər, aydın bir insandır. Təşəkkür babından özüylə bir neçə dəfə məktublaşdım, vəssəlam.”
“Kimdir bu adam? Gerçəkdən doktormu?”
“Əlbəttə, doktordur. Həm də çox ünlü bir doktor. Azərbaycanın Zəngəzur mühitindəndir. Tibb təhsilini başa vurandan sonra Zəngəzur və Qarabağ ərazisində yayılmış bitkilərdən onlarca dərman hazırlamışdır. Köyləri dolaşaraq mən deyim yüz, siz deyin minlərcə xəstəni sağaltmışdır. Bağımsızlıq hərəkatında Məmməd Əmin Rəsulzadənin yanında öncə millət vəkili, sonra nazir olmuşdu. Kommunistlər bizim Azərbaycan Cümhuriyyətinə son qoyanda Sultanov da Avropaya getdi.”
“Çox yaxşı, bu əşyaları Almaniyadan kimin göndərdiyini bilirsənmi?”
“Yardımsevər biriymiş. Adını bilmirəm.”
“Məmməd Əmin Rəsulzadəni görsən tanıyarsanmı?”
“Özünü görməmişəm. Bolşeviklərin işğalı öncəsində Cümhuriyyətin lideri idi. Avropada olduğunu eşitmişəm.”
“Əli Əhmədoğlu ismindən istifadə edərək bu əşyaları onun göndərdiyini, hətta bu təşkilatı da onun qurdurduğunu söyləyirlər.”
“Zənn etmirəm. Cümhuriyyətə başçılıq etmiş biri belə kiçik işlərə baş qoşmaz.”
“Bu işlər səncə kiçik işdirmi?”
“Əlbəttə, kiçik işdir. Onun ordular qurması gərəkməzmi?”
“Sultanovun göndərdiyi məktubu neylədin?”
“İsgəndərunda qaldığım oteldə köynəyimi yuyanda cibimdə unutmuşam, islanmışdı, yazıları bir-birinə qarışmışdı, zibil vedrəsinə atdım.”
“Malları sizə kim təslim etdi?”
“Tanımıram.”
“Adını soruşmadın?”
“Xeyr.”
“Türkmüydü, almanmı?”
“Türkcə yaxşı danışırdı, zənn etdim Almaniyada yaşayan türklərdəndi.”
“Göyəzən, doğru söyləmir, bizi aldatmağa çalışırsan!”
“Bu həqarətinizi şiddətlə rədd edib təəssüf edirəm. Biz yalan söyləmərik! Yalan söyləsək, məmləkətdə qalardıq. Doğru söyləyib, dürüst yaşamağa çalışdığımız üçün buralardayıq.”
Göyəzənin bu sözlərinə bərk hirslənən prokuror polislərə döndü. “Bunu yuxarıya aparın. Doğruları deyəcəyi zaman yanıma gətirin”, – dedikdə otaqdan çıxarıldı. Prokuror digər polislərə “Xıramı gətirin!” deyə təlimat verdi.
Dindirmə otağına gətirilən Xıram, heç bir suala cavab verməməyə üstünlük verirdi. “Sənin kefini gözləyəsi deyiləm!” – deyə prokuror onu işgəncəçi polislərə həvalə etdikdən sonra qızğın bir ədayla “Xozeyini gətirin!” deyə səsləndi.
İki polisin qolları arasında gözləri bağlı olaraq gətirilən Xozeyin prokurorun qarşısında saxlanıb, əlləri və gözləri açıldı.
Dindirmə prokuroru,
“Hə, Xozeyin bəy! Bu nə işdir belə? Biz sizi görüb-götürmüş bir “bəy” olaraq bilirdik. Sən isə təşkilat qurub qaçaqçılıq işləriylə məşğulsan. Bu necə olur?” – deyə sual etdi.
“Anlamadım, məni necə bu şəkildə ittiham edərsiniz? Bəy olmaq – xalqının hürriyyətini əlindən alanlara, vətəni işğal edənlərə, millətinin dəyərli övladlarını öldürüb çoluq-çocuğunu islah-əmək düşərgələrinə dolduranlara qarşı mücadilə etməyi vacib vəzifəyə çevirir. Bəylər xalqının şərəfini, namusunu, varını və dövlətini qorumazsa, o xalq sömürgəcilərin əlində kölə olar. Məncə xalq bəysiz, bəylər də xalqsız ola bilməz. Məni bəy edən bu xalqdır. Ayrıca məni qaçaqçılıqla ittiham etmənizi də əsla doğru saymıram.”
“Doğru saymaya bilərsiniz, amma gerçək budur. Səndən başqa bəylər də var. Məsələn, tanımış olarsan, sizin oralardan gəlmə Borluklu bəy, Zavodlu bəy, Həmzə bəy kimi. Onların bəyliyi sizinkinə heç bənzəmir.”
“Bəy əfəndi, bizim ölkədə bəzi qavrayışların mənası dəyişdi. Görürəm ki, sizdə də bu xəstəlik başlamışdır.”
“Anlamadım, nə demək istəyirsən?”
“Demək istədiyim çox açıqdır. Sovet toplumunda vətənini satanlara “vətən qəhrəmanı”, xalqını satanlara da “xalq qəhrəmanı” deyirlər. Millətini canı bahasına sevənləri də “xalq düşməni” etiketiylə tanıdırlar. Bu xəstəlik sizə də sirayət etmiş olmalı ki, xain, satqın və oğrulara “bəy” deyirsiniz.”
“Xozeyin bəy! Dindirmədə olduğunu unutma, düzgün danış!”
“Bəy əfəndi, həm düzgün danışıram, həm də doğru. Bundan əmin ola bilərsiniz. Bəhs etdiyiniz adamlar “bəy” olsaydılar, siz məni burada, bu şəkildə sorğulaya bilməzdiniz. Siz xalqını, vətənini satanları bizə örnək göstərirsiniz. Onların nə etdikləri onların işidir. Mən xalqımı, vətənimi satmadım, satmaram da! Mən, gördüyüm işlərə məsulam.”
“Əslən haralısan?”
“Borçalının Nəcməddinli kəndindənəm. Dədələrim oraya Qarayazıdan gəlmişlər.”
“Kimlərdənsən?”
“Bizə Hacı Bayramoğulları deyirlər.”
“Təhsilin nədir?”
“Tiflis gimnaziyasından məzunam.”
“Türkcədən başqa hansı dilləri bilirsən?”
“Gürcücə, rusca və almanca.”
“Qafqazda harada yaşayırdın?”
“Tiflisdə.”
“Anan, atan oradamı?”
“Bizdə ana, ata qalmadı. Anam da, atam da məmləkətin xətir-hörmətli adamlarıydı. İkisini də gedər-gəlməzə göndərdilər.”
“Gedər-gəlməz nə deməkdir?”
“Bizim oralarda Sibirə “gedər-gəlməz” deyilir.”
“Bu təşkilatı nə məqsədlə qurdunuz?”
“Məqsədimiz bolşeviklərin xalqımızı məruz qoyduqları zülmün qarşısını almaqdır.”
“Təşkilatı kim qurdurdu?”
“Özümüz qurduq.”
“Silahları və paranı kim göndərdi?”
“Almaniyada bulunan arkadaşlarımız.”
“Kimdir bu arkadaşlarınız?”
“Bolşeviklərin yıxdığı Azərbaycan Cümhuriyyətinin Almaniyaya qaçan rəhbərləri.”
“Aralarında Məmməd Əmin Rəsulzadə varmı?”
“Zənn etmirəm.”
“Başqanınız kimdir?”
“Doktor Sultanov.”
“Digər məsullar kimlərdir?”
“Bilmirəm.”
“Digər məsullar kimlərdir, dedim!”
“Sizi rahatladacaqsa, hər şeydən sorumlu məni qəbul edin və nə edəcəksiniz mənə edin.”
“Anlaşılan budur ki, sən bizim şapalağımızı yeməmişsən.”
“Bizə şapalaq vuracaq qədər bayağılaşacağınızı zənn etmirəm.”
“Sizi şapalaqlamaq nə üçün bayağılıq olsun?”
“Vaxtilə Ərzurumda Alvarlı Əfə adında bir alim varmış. Onun bir sözü vardır. Deyir ki:
Yarı kim, əğyarı kim, fərq etmədikcə bir könül,
Qəflətindən zənn edər ki, dostu düşməndir ona!’
Bu sözə qulaq verməzsəniz, oturduğunuz budağı kəsmiş olarsınız. Dost bildiyimiz əl bizə bunu rəva görməz. Əgər siz gerçəkdən Mustafa Kamalın əsgərisinizsə, kimlərinsə istəyiylə qardaşınıza şillə-şapalaq vura bilməzsiniz.”
“Xarici ölkələrdən silah gətirib təşkilat qurmaq, dost bir ölkəyə düşməncəsinə hərəkətə hazırlaşmaq səncə doğrudur, eləmi?”
“Bu, məsələyə hansı bucaqdan baxdığınızla əlaqəlidir. Bu gün Qafqazlar sömürgəci və amansız bir zehniyyət tərəfindən işğal edilmişdir. Xalqın yeyəcək çörəyi belə əlindən alınaraq gənc, ixtiyar, qadın, qız demədən qətliama məruz buraxıldı. Qardaş bir ölkə olaraq sizin bu məzlum insanları qoruyub, dəstək olmanız, ən azından “Onları bu zülmdən necə qurtara bilərik?” deyə düşünməniz gərəkməzmi?”
“Maşallah, elə danışırsan ki, hardasa bizi də təşkilata qatacaqsan.”
“Çox doğru anladınız. Əslində görülməsi lazım gələn iş budur. Qafqazda bolşeviklərə baş əyməyən son güc bizik. Bizi baş əyməyə məcbur etsələr, sizin başınızı da yerində buraxmazlar!”
“Çox böyük danışırsan.”
“Əvət, sözlərim doğru olduğu üçün ağır gələ bilər. Baxın, türkün törəsi özünə sığınanı əsla əzməz və əzdirməz. Siz bizi kimlərinsə könlü xoş olsun deyə əzirsiniz. Əlimizi, qolumuzu, gözlərimizi bağlayıb sorğulama adına bizə həqarət edirsiniz.”
“Biz kimsənin arzusuyla deyil, ölkəmizin qanun və qaydalarını ayaqladığınız üçün sizi dindiririk.”
“Polis və jandarmlarınız bizi qollarımız bağlı buraya gətirəndə Rus konsulu qarşıdan bizi seyr edirdi.”
“Əsla bizimlə əlaqəsi yoxdur. Təsadüf olmuşdur.”
Xozeyinin təkrar danışmağa kökləndiyi sırada Göyəzənin aslan kükrəyişini andıran fəryadı eşidildi. Bəlliydi ki, dağlara sığmayan bu igidə yeddi-səkkiz kvadrat metrlik kamerada işgəncə verilirdi.
Qulaqlar Göyəzənin fəryad və iniltilərinə alışdıqdan sonra prokuror:
“Biz işimizə dönək”, – deyərək suallarına davam etmək niyyətində olduğunu göstərdi.
Göyəzənin bağırtı və iniltiləri arasında əsəbləri bərk gərilən Xozeyin:
“Qardaşını döyən başına döyər!” – deyə səsini yüksəltdikdə prokuror daha özünü saxlaya bilmədi.
“Ta Bakıdan, Tiflisdən, Təbrizdən gəlib burada təşkilat quracaqsınız! Almaniyadan silah gətirəcəksiniz! Qurtuluş savaşında bizə yardım edən bir qonşu ölkə ilə düşməncəsinə davranacaqsınız… Bütün bunlar suç olmayacaq, amma sizi sorğulamaq suç olacaq, eləmi?” – dedikdən sonra səsinə yumşaq ton qataraq:
“İndi gəl sən təşkilatın digər məsullarının adını söylə, bizi yorma!”, – deyə yaxşı adam rolunu oynamağa başladı. Ancaq aldığı cavab yenə eyniydi.
“Bilmədiyim halda, nə söyləyim?”
Bərk hiddətlənən prokuror:
“Narahat olma, bilib-bilmədiyini gec-tez öyrənəcəyik”, – deyərək komissara səsləndi.
“Bunu da yuxarıya aparaq. Söyləyincəyə qədər sorğuya davam edək.”
* * *
Çox keçmədən Xozeyinin qardaşı Nağı bəy əlləri və gözləri bağlı bir şəkildə prokurorun qarşısına çıxarıldı. Əlləri və gözləri açıldı. Sorğuya başlamadan öncə bir neçə dəqiqə əlindəki dosyeni incələyən prokuror, verəcəyi sualları zehnində götür-qoy etdikdən sonra yavaşca başını qaldırdı. Gözləriylə bir müddət Nağı bəyi süzdü.
Nağı Bayramoğlunun qısa boylu olmasına rəğmən ağabəyi Xozeyin kimi sağlam bədən quruluşu və yaraşıqlı bir duruşu vardı. Üzündə yüksək bir ciddiyyət və halında özünü açıq göstərən bir yetkinlik sezilirdi. Başı dik, duruşu sağlamdı. Bığları saqqalına görə daha gur və baxımlıydı. Geyim-kecimi gözəgəlimli, davranışında ümidsizlik, qorxu və əzginlikdən əsər yox idi.
Dindirmə prokurorun: “Hə, Nağı bəy, sən haralısan?” deməsiylə başladı.
“Borçalının Nəcməddinli kəndindənəm.”
“Xozeyin nəyindir?”
“Ağabəyimdir.”
“Aha, eləmi? Bənzəyişiniz var. Ailəniz haradadır?”
“Ailəmizdən kimsə qalmadı. Hamısını yığıb aparıblar. Kimilərinə görə güllələnmişlər, kimilərinə görə isə Sibirə göndərilmişlər. Sadəcə ikimiz qaça bildik.”
“Necə başardınız?”
“Uzun hekayədir.”
Maraqlanan prokuror: “Dinləyək, baxaq”, – deyərək gözləməyə başladı.
“Bir axşam ağabəyimlə evə gəldikdə eşitdik ki, atamı, əmimi və dayımı Sovet gizli polisi tutub aparmışdır. O dəqiqə tüfənglərimizi götürüb Qarayazı meşəsinə qaçdıq. Sonradan öyrəndiyimizə görə polislər bizim evdən gedəndən az sonra təkrar gəlib bizi soruşmuşlar. Evi-eşiyi arayıb bizi tapmadıqda anamı, yengəmi və bütün çocuqları yük maşınına doldurub aparmışlar. Onları da Sibirə sürmüşlər.”
“Sonra nə etdiniz?”
“İlk həftə ormanda bir-birimizin növbətini tutub gözlədik. İkinci həftənin ilk gecəsi nə baş verdiyini öyrənmək və yeyəcək təmini üçün ağabəyim köyə getdi. Geri, ormana qayıdanda yolu azmışdır. Görüşəcəyimiz yerin çevrəsində dolaşmağa başlamışdır.
Onun qayıdıb gəlmədiyini görüb sabaha qədər əlimdə tüfəng bir ağacın dibində gözümü qırpmadan durub gözlədim. İkinci gecə vəhşi heyvanların hücumuna uğrama qorxusuyla hündür bir ağaca dırmandım. Xəncərimlə kəsdiyim yarpaqlı budaqları və yolduğum otları belimə bağlayıb yuxarı çıxardım. Ağacın hündür budaqları arasında quş yuvasına bənzər bir yer düzəltdim. Gecəni orada keçirdim. Böcəklər, mığmığa, özəlliklə də ağcaqanadlar vücudumda sancmadıqları yer qoymadılar. Üç gün keçdi, Xozeyin ağabəyim geri dönmədi. Səfər torbamdakı son çörək qırıntıları da bir gün öncə qurtarmışdı. Aclıqdan başım gicəllənirdi. Allahdan yaxındakı qalın kolluğun arasında böyük bir su gölməçəsi vardı. Gedib-gəlib içirdim.
Üçüncü gün günortaüstü uzaqdan bir balta səsi gəlməyə başladı. Ağacların daldasında gizlənə-gizlənə səs gələn səmtə doğru irəlilədim. Ormanın kənarında bir araba vardı. Yaxınında da iki öküz otlayırdı. Arabada torba, ip, kilimə bənzər bir şeylər vardı. Balta səsi bir az da o tərəfdən gəlirdi. Bir az da yaxınlaşdım. Biri yaşlı, digəri gənc iki kişi böyük bir qarağacı böyrü üstə yıxmış, indi qol-budaqlarını budayırdılar. Tezcə arabanın yanına döndüm. Kilim parçası ilə üstü örtülmüş ərzaq torbasını götürüb uzaqlaşdım.
Ərzaq torbası əlimdə ormanın içində irəliləyirdim ki, ağacdan ağaca keçib gizlənən birini gördüm. Torbanı yerə qoyub silahımın əmniyyətini açaraq bir ağacın dibində mətərisləndim. Demə ağabəyim məni görüb tanımışdı. Gizləndiyi ağacın arxasından çıxaraq mənə əl elədi. Yanına getdim. Qucaqlaşdıq. Çox hüznlü bir rastlaşma oldu. Həyəcandan bədənim titrəyirdi. Üç günlük ayrılıq mənə üç il kimi gəlirdi. Ürəyimin döyüntüsünü eşidirdim. Ağlamaq gəldi içimdən. Ağabəyim görməsin deyə onu qucaqladım. Bir müddət ona bərk-bərk sarılı durdum. Sonra özümü ələ alıb qollarımı boşaldıb üzünə baxanda onun da ağladığını gördüm. Ağabəyim yanımda duran torbanı haradan aldığımı soruşdu. Odunçuların arabasından götürdüyümü söylədim. Geri qaytarıb yerinə qoymağımı istədi. “Oldu, sən məni aralıdan izlə, yerinə qoyub geri dönüm”, – dedim. Ərzaq torbasını aparıb ehmalca öncəki yerinə qoydum. Ancaq çox ehtiyacımız olacaq deyə arabadakı kəndiri özümlə götürdüm.
Mənim yuva düzəltdiyim ağacdan iyirmi metr aralıda olan daha böyük və sıx yarpaqlı bir ağacın hündür budaqları arasında bir yuva da ağabəyim üçün düzəltdik. Mən ağacın hündür yerinə çıxdım. Salladığım ipin ucuna onun bağladığı budaqları, ot və şax-şəvəli çəkərək tez bir vaxtda geniş və qorunaqlı bir yuva qurduq.
Bir həftəyə qədər ormanda qaldıq. Çox düşünüb daşındıq, bütün variantları götür-qoy etdik. Nəticədə burada qalmağa imkan olmadığını gördük. Nə şəhərdə, nə də köylərdə dolana biləcəkdik. Türkiyəyə adlamağa qərar verdik.
Gündüzlər gizlənib gecələr yol gedərək günlər sonrasında Ermənistan üzərindən Çıldır sınırına yetişdik. Bu köylərin çoxu türk və Berzan deyilən rum köyləridir. Rumların hamısı türkcə danışır. Bunlar ermənilərlə “dindaş”, türklərlə “dildaş”dır. Bir neçə gün o civarda qaldıqdan sonra təhlükəsiz keçid və yolları yaxşı bilən biri rum, digəri erməni iki köylünün hərəsinə bir altun verərək bələdçi tutduq. Bizi sınırdan keçirdilər.”
Prokuror Nağı Bayramoğlunun söylədiklərini sözünü kəsmədən dinləmişdi.
“Çox maraqlı bir macəra yaşamışsınız. Çox yaxşı, İrana, yəni Güney Azərbaycana keçmək və orada yuvalanıb təşkilat qurmaq daha münasib deyildimi? Nə üçün Türkiyəyə gəldiniz?”
“İran tam bağımsız bir ölkə deyil. İngilislər, min bir hiylə ilə Qacar Türk xanədanını hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq Şah Rza Pəhləvini iş başına gətirmişlər. Tehranın aşağısı ingilislərin, yuxarısı rusların hakimiyyətindədir. Rusların nəfəsi daima İran türklərinin ənsəsindədir. Onların bilgisi olmadan bir iş görmək mümkün deyildir. Yaxaladıqda bizi ya Rusiyaya təslim edər, ya da güllələyərdilər. Məmməd Əmin Rəsulzadə lap əvvəlcə İrana keçmişdi, amma çox qala bilməmiş, Avropaya keçməyə məcbur olmuşdu.
Türkiyə elə deyildir. Qazi Paşa bizə yardım etməsə belə, bizi əsla ruslara təslim etməz. Ona və türk xalqına güvənirik.”
“Gerçəkdənmi belə düşünürsünüz, yoxsa Türkiyənin başına bəla açmaq üçün bu çalışmalara baş vurmuşsunuz?”
“Gerçəkdən belə düşünürük. Türkiyənin başına sıxıntı açmaq yatsaq yuxumuza da girməz. Bizə görə Türkiyə, Türk dünyasının son bağımsız qalasıdır. Türkiyəni sıxıntıya salmaqdansa, ölməyi üstün tutarıq.”
“Mustafa Kamala çoxmu güvənirsiniz?”
“Əlbəttə. Baxın, sizə bunu açıqca xatırladım ki, Qazi Paşa xəstədir və bu olaylardan onun xəbəri yoxdur. Onun xəbəri olsa, bizə edilən bu heysiyyətə toxunan rəftara əsla izin verməz. Siz, bir an belə vaxt itirmədən olub-bitənlərdən, özəlliklə bizim başımıza gətirilənlərdən Ankaranı, bilxassə Qazi Paşanı məlumatlandırmalısınız. Əks halda, etdiyiniz bu səhvlər, Azərbaycan türklüyü ilə Türkiyə arasında qanayan bir yara olacaq, türk düşmənlərinin dəyirmanına su tökəcəkdir. Biz türkük, qardaşıq. Türk millətinin xadimiyik. Unutmamaq lazımdır ki, bu günün sabahı da var. Biz bu şəkildə sorğuya çəkiləcək insanlar deyilik. Bizim gözümüzü, qolumuzu bağlamaqla, öz gözünüzü və qolunuzu bağlamış olursunuz.”
* * *
Böyük daş binanın qatları arasındakı bölmələr taxtadandı. Üst qatda verilən işgəncənin səsi zəmin qatda eşidilirdi.
Qəfildən şiddətli, titrək bir çığırtı, qulaqları batırıb bütün səsləri basdırdı. Göyəzənin fəryadıydı. Eynilə təhlükə anında yoldaşlarını yardıma çağıran qurd ulamasını andırırdı bu səs. Hər tərəf səssizliyə büründü. Yüksək dozada verilən elektrik onun son dəfə titrək və göy gurultusu kimi bir qışqırtı atmasına səbəb olmuşdu. Onun qışqırtısı ilə yayılan səs dalğası cərəyan dalğası kimi qulaqları sağır etdi. Göyəzənin yanaraq sönən ürəyi qaçaqların qəlbini göynətmişdi.
Ayaq səsləri, cəld yerişli ayaq səsləri, sürətlə açılıb örtülən qapılar, boğuq danışıqlar, işarətləşmələr bir-birini qovurdu.
* * *
Valinin başqanlığında fövqəladə toplanan vilayət təhlükəsizlik şurası Göyəzənin dəfn mərasimində Qafqaz qaçaqlarından iki etibarlı kişinin də bulunmasını qərarlaşdırmışdı.
Lap əvvəldən Borçalıdan gəlib Qarsda məskunlaşan ağsaqqallardan Hacı Məhəmməd ilə Hacı Süleyman əfəndini çağırdılar. Məzarlıq imamının yuyub kəfənlədiyi cənazə onların nəzarətində bir manqa jandarmla şəhərin güneyindəki Əsri məzarlığına aparıldı. Günəşin ilk şüaları məzarlığa düşərkən ölünü gecədən əsgərlərin hazırladığı məzara endirdilər. Məzarlıq imamının Qurandan “Vela te gulu limen yugtelu fi sebilillahi əmvat… Allah yolunda öldürülənlər üçün “ölülər” deməyin” ayətlərini oxumasının ardından duanı Hacı Süleyman Əfəndi oxudu. Qəbrin üstü boyaboy yazısız bir məzar daşı ilə qapadıldı.
* * *
Şifrəli teleqramla Ankaradan Qarsa “TƏCİLİ!” qrifli bir təlimat gəldi: BÜTÜN OLUB BİTƏNLƏRİN MƏRUZƏ EDİLİB ÖZƏL KURYER İLƏ GÖNDƏRİLMƏSİ!..
* * *
Qaçaq Nurunun dindirilməsi davam edirdi.
Prokuror:
“Əlimizdə olan istihbarata görə bir çox dəfə Sovetlər Birliyinə qaçaq olaraq gedib gəlmişsən. Nə məqsədlə getdin? Haralara getdin, nə işlər gördün?” – deyir, açıqlamasını gözləyirdi.
İki saat boyunca bir-birinin ardınca irəli sürülən ittihamlara ustalıqla cavab verən Qaçaq Nuru, bir az düşündükdən sonra sakitcə cavab verdi:
“Dedim ki, hesabımız var, onun üçün getdik.”
Prokuror sualları yağdırırdı:
“Həll edə bildinizmi?” – deyirdi. “Söylə! Necə həll etdiniz?”
Dağların bənzərsiz igidi öncə suala sualla cavab verdi:
“Necə?”
Nəfəsini tutdu. Sakitcə prokuror bəyin marağını təmin etdi:
