Kitabı oku: «Qartallar sınır tanımaz», sayfa 5

Beşinci Bölüm
Nargin Adasında Bir Qazi

Azərbaycan, Xəzərə əyilərək su içən, iri qanadlı bir qartalı andırır. Sahildən baxdıqda Nargin adası da ustalar ustasının əsəri olduğunu bəlli edən bir boyunbağı kimidir. Bakı sahilindən on yeddi kilometr məsafədəki bu torpaq parçası, minlərcə məsumun ərimiş bədənini canına-qanına hopdurmuşdur. Əsrlərdir dörd bir yanı ilanlar, çayanlar, köstəbəklər tərəfindən oyum-oyum oyulan, tikililəri uçuq-sökük, bitki örtüyü yoxa çıxmış, qədim dövrlərdən çağımıza təbəssüm göndərən bir xarabalıq yerinə dönmüşdür.

İyirminci yüzilin ilk rübündə zülm buranı özünə məkan tutmuş, qan və göz yaşı Nargində meydan almışdır.

O günə qədər adada fələyin çarxı tərsinə işləmişdir. Bir adı da İlanlı ada olan bu talesiz torpaq parçası, həyatın dəyərlərini tərsinə oxumaqda mahirdi. Zülmün meydan suladığı dövrlərdə abad, dincliyin hakim olduğu dönəmlərdə bərbad olmuşdur.

Bilinən tarixində dəfələrlə dolmuş, bir o qədər də boşalıb insansızlığa, kimsəsizliyə təslim olmuşdur.

Birinci Dünya Savaşı illərində on mindən çox türk hərbçisi bu adada dustaq saxlanmış, az qala hamısı bədənlərini burada qoyub cənnətə uçmuşdur.

Nargin, bolşevik inqilabından sonra da şair, yazar və alimlərin zülmə məruz qaldığı adres halına gəlmiş, minlərcə aydının məsum bədəni xırmanda sovrularaq ilanlı, çayanlı torpaqlara qarışmışdır. Sonrakı günlərdə adaya bir başqa dustaq qrupu da gətirildi. Bunlar təfsirçilər, qazilər, ruhanilər və pirlərdi. Hazırlanan siyahının altında Azərbaycan Xalq Daxili İşlər Komissarlığının komissar müavini Borşovun imzası dururdu. Ölkənin dörd bir yanından toplanan bu alimlər insanlıqdan kənar işgəncələrin müşayiəti ilə dindirilir, uydurma ifadələr alınıb altına imza atdırılan dəlil-sübutlardan ibarət dosyelər Fövqəladə Üçlük deyə adlandırılan fövqəladə məhkəmələrə göndərilirdi.

Ölkənin onlarca yaşayış məntəqəsində qurulan fövqəladə məhkəmə üzvlərinin az qala hamısını keçmiş daşnak yaraqlıları təşkil edirdi. İşgəncəçi özəl birliklərin əmr verənləri də, icraçıları da onlardandı.

Bir ay boyunca ağla gəlməyəcək işgəncələrin müşayiəti ilə dindirilən məhbusların çoxu elə ilk mərhələdə ruhunu təslim etdi. Bəzilərinin halı ölərək qurtulanlardan daha pis idi. O bəxtsizlər canlı-canlı çuxurlara atılaraq üstləri torpaqlandı. Ölmədən məzara girdilər.

* * *

Xalq Daxili İşlər Komissarlığının tələskənliklə üzərində durub fövqəladə istintaqını apartdırdığı din xadimlərindən biri də Bakı Quberniyasının Qazısı olmuş Mir Məhəmməd Kərim idi.

Soyadına baxmayaraq, əslən erməni olan müstəntiq Yaroşkeviç dindirmə üçün sabahın ilk saatlarında adaya gələrək sorğu otağına keçib yerini rahatladı. Həyəcanlıydı. Az sonra Bakı Quberniyasının ən ünlü qazısı olmuş Mir Məhəmməd Kərimi dindirəcəkdi.

Saxlandığı barakdan gətirilən Mir Məhəmməd Kərim üç saat boyunca əlləri və gözləri bağlı olaraq Yaroşkeviçin otağının qapısının önündə gözlədildi. Müstəntiqin işarəsi ilə və ada asayiş rəisi Vartanyanın əmriylə əsgərlər Mir Məhəmməd Kərimin qollarına girərək içəri apardılar.

Müstəntiq Yaroşkeviç əsgərlərə sorğu kətilini göstərdi.

“Burada oturdun və gözlərini açın!”

“Mir Məhəmməd Kərim Mir Cəfər oğlu, səksən üç yaşında. Bolşevik inqilabından əvvəl Bakı Quberniyasının Qazısı olub, hal-hazırda Mərdəkan kəndində yaşamaqdadır” deyilərək kimliyi, sosial və siyasi mövqeyi təsbit edildi. Daha sonra ona qarşı irəli sürülən ittiham üzünə oxundu.

“Gizli şəkildə dini yayma fəaliyyətində bulunmaq və qadınlara çarşablarını çıxarmamaları yönündə təbliğat aparmaqda” ittiham edilirdi.

Müstəntiq Yaroşkeviç ilk sualını yönəltdi:

“Yüksək dini rütbə olan qazılıq rütbəsini hansı ildən hansı ilə qədər daşıdınız?”

“1904-cü ildən 1918-ci ilə qədər. Eyni zamanda Bakı Quberniyası Ruhani Məclisinin sədri idim.”

“Milli Hökumət idarəçiliyində sizə hansı vəzifə verilmişdi?”

“Müsavat hökuməti iqtidara gəldiyi vaxtlarda mən qazılıqdan istefa vermişdim.”

“Kolxozçular və fərdi təsərrüfatçılar arasında Sovet hakimiyyəti əleyhinə fəaliyyət göstərməkdə ittiham edilirsiniz. Bu ittihamı qəbul edirsinizmi?”

“Xeyr, qəbul etmirəm.”

“Aşur Cavad Əli oğlu Əlizadə, Nəcəf Əlican oğlu Quluyev və Əli Balaxanovun verdiyi ifadələrə görə, dəfn mərasimlərində Sovet üsul-idarəsi əleyhində danışmısan. Demişsən ki, “qadınlarla kişilər bir arada ola bilməzlər. Sovet hökuməti bizim bütün dinimizi, imanımızı məhv etdi. Ölülərimizi belə dinimizin icablarına görə dəfn edə bilmirik”. Yenə bir yerdə, “Keçirilən seçkilər formaldır, kimə səs verirsiniz verin, onlar istədiklərini seçəcək. Ölkəmizdə haqq, hüquq qalmamışdır” demişsiniz, doğrudurmu?”

“Adlarını çəkdiyiniz bu şahidlər mənə böhtan atıb yalan deyirlər. Bu sözlərin heç biri mənə aid deyildir.”

“Yenə şahidlər sizin kəndlərdə Sovet hökumətinə qarşı əksinqilabi sözlər danışıb, xalqla bu yöndə təhrikedici söhbətlər apardığınızı bildirirlər. Bu suçları da mı qəbul etmirsiniz?”

“Xeyr, mən Sovet hökumətinə qarşı əksinqilabi sözlər deməmişəm və xalqı təhrikedici söhbətlər aparmamışım. Bunu qətiyyətlə rədd edirəm.”

“Evinizdə aparılan axtarışda otuz doqquz ədəd antisovet Quran ələ keçirilmişdir. Bu kitabları kimlərə verəcəkdin?”

“Bəhs etdiyiniz Qurani-Kərimlər min üç yüz əlli sənə öncə Hz. Məhəmmədə nazil olan Qurani-Kərimin eynisidir və ən yeni nüsxəsi əlli il öncə yazılmışdır. O zaman Sovet idarəsi deyil, Çar hökumətinin vaxtı idi.”

“Sənin yazdığın Qurana nə deyək?”

“Mən Quran yazmıram. Ərəbcə əslindən Azərbaycan türkcəsinə çevirmişəm.”

“Səndən əvvəl belə bir iş görən vardımı?”

“Xeyr, yoxdur. İlk dəfə Qurani-Kərimi Azərbaycan türkcəsinə mən çevirmişəm.”

“Nə səbəbə bunu etdin? Nə ehtiyac vardı? Sənə bu vəzifəni kim verdi?”

“Kimsə vermədi. Özüm bu işi gördüm. İnsanlar, özəlliklə də ziyalılar Allahın əmrlərini özləri oxusun, cahillərə, ya da saxta mollalara aldanmasınlar deyə tərcümə etmişəm.”

“Yəni ziyalılar, Sovet qanunlarını dinləməsin, kommunizm ideologiyasını öyrənməsin, sənin çevirdiyin ərəb əfsanələrini oxusunlar, eləmi demək istəyirsən?”

“Qurani-Kərim əfsanə deyil, Allahın kəlamıdır.”

“Əqrəbaların arasında əksinqilabi fəaliyyət üstündə tutulan varmı?”

“Ögey qardaşımın oğlu Mir Əbülhəsən tutulub, amma nə üstündə tutulduğunu bilmirəm.”

“Əqrəbalarından xaricdə kimlər var?”

“Heç kəsim yoxdur.”

“Sovet hakimiyyəti əleyhində xalqa təlqinlər etmək üçün sənə kim əmr vermişdir?”

“Nə kimsə əmr verdi, nə də mən əleyhinə bir şey dedim. Amma indi üzünüzə söyləyə bilərəm.”

“Nə söyləyəcəksən?”

“Siz bolşeviklərin xətalarını.”

“Bolşeviklərin nəyi xətalıdır?”

“Tutduqları yol!”

“Necə yəni?”

“Kinlə, nifrətlə, intiqam hərisliyi ilə yola çıxılmaz. Qanla, göz yaşıyla, zülmlə dövlət qurulmaz. Zülm ilə abad olan, ədl ilə bərbad olar! İstəsəniz bir neçə misal gətirə bilərəm.”

“Gətir, baxaq!”

“Baxın, övlad atanın, ata övladın təqsirindən dolayı mühakimə edilə bilməz. Sovet hökuməti oğlu, qızı, uzaqdan əqrabalığı da suç səbəbi sayaraq insanları cəzalandırmaqdadır. Yüzlərlə yazıçı, şair, alim, sənətkar və mühəndisin arvadını-uşağını sürgünə göndərərək məhv etmək zülmdür.

Baxın, bu adaya “qolçomaq” və ya “kulak” deyə yüzlərlə kişini varlısan ittihamı ilə toplamışlar. İçlərində gerçək mənada varlı olan yoxdur. Kiminin üç-beş heyvanı, kiminin beş-on qoyunu var. Guya bunlar kolxoz sisteminə, kollektiv təsərrüfata qarşı çıxmışlar. Əsla belə bir niyyətləri yoxdur. Adamlar bütün mal-heyvanını vermişlər. Yenə də bolşeviklər onlara: “Siz, bandit, qaçaq, quldursunuz; öldürülməniz gərəkdir”, – deyirlər. Belə bir yanaşma olmaz. Bu yolla dövlət qurula bilməz. Buna dövlət qurmaq deyil, yıxmaq deyilir.”

“Səni edam etmək üçün bu sözlərin özü kifayətdir.”

“Siz məni öldürməklə özünüzü öldürmüş olarsınız.”

Müstəntiq: “Bizmi öləcəyik?” dedikdən sonra salonu qəhqəhələr bürüdü.

“Əlbəttə! Bunu bilməzsiniz, odur ki, danışım: Bir zamanlar Hələbdə qaragüruh hakimlər Nəsimini öldürdüklərini zənn etdilər. Halbuki Nəsimini deyil, özlərini edam etmişdilər! Yezid, Hz. Hüseyn şəhid edildikdən sonra əlindəki dəyənəklə o mübarəkin başını, ağzını, gözünü əzişdirərkən bütün Ərəb aləmini öldürdü. Bütün bir millət zəlil olmadımı?”

“Nə üçün belə əks danışırsan?”

“Söylədiklərim sizə əks gəlirsə, demək doğrudur. Çünki siz əks yoldasınız. Sizə doğruları göstərərək insanlığa faydam dəyməsini istəyirəm.”

“Bu yersiz, köntöy sözlərləmi faydan dəyəcək?”

“Kiminsə yanlışını özünə söyləməkdən daha yaxşı nə ola bilər? Bundan ancaq cahillər narazı qalar.”

“Yəni biz cahilmiyik?”

“Doğruları görə bilməmək, olanları anlamamaq da cahilliyin bir dərəcəsidir.”

“Doğruları görüb anlamasaq, hökumət sizləri istintaq etmə vəzifəsini bizə verərdimi?”

“Baxın, sadəcə elə bu anlayışınız belə mənim sözümün düzgünlüyünü göstərir. Sizə verilən bu vəzifənizi qabiliyyət və bacarığınıza bağlayırsınız. Halbuki sizi idarə edən böyük güc bu vəzifəni ermənilərə pislik etdirmək üçün vermişdir. Müstəmləkəçi güclər eynilə belə edərlər. Düşmən saydıqlarına edəcəkləri pislikləri sizin kimi kiçik insanlara gördürərlər. Osmanlı dövlətinə qarşı işğal və təcavüzləri qərbdə bolqarlar, şərqdə ermənilər vasitəsilə həyata keçirmədilərmi?”

“Onlar, ruslar üçün deyil, müstəqil olmaq üçün savaşırdılar.”

“Min illik dostları olan türklərə düşmənçilik bəsləyib, rusların himayəsinə girmək məgər müstəqillikdir?”

“Həqarət edirsən. Sovet xalqları arasında fərq yoxdur. Ruslar qədər digərləri də idarədə bərabərdir. Ölkənin NKVD mərkəzlərinin böyük əksəriyyəti ermənilərin idarəçiliyindədir. Bütün həbsxana və konslager mərkəzlərinin əməkdaşları daha çox o xalqın təmsilçisidir. Kommunist Partiyasının rəhbərlərinin bir çoxu ermənidir. Yenə sayımmı?”

“Yenə eyni məntiq! Yəni saydığınız vəzifələrin onlara xoş niyyətləmi verildiyini sanırsınız?”

“Əlbəttə ki.”

“Yazıq! Yazıq! Zavallı erməni xalqı!”

“Niyə zavallı olur ki?”

“Əlbəttə, zavallı xalqdır. Həqarət qəbul etməyin, cahil deyilsiniz, amma hamınız zalımsınız. İndicə söylədim, bu vəzifələri onlara bəd niyyətlərini icra etdirmək için vermişlər. Ağıllı insan övladına borc və düşmən miras qoymaz. Onlar mənsub olduqları xalq üçün durmadan düşmən qazanırlar. Bu qədər insana zülm etməklə haraya qədər gedəcəklər? Sürgünə göndərdikləri, övladlarını əllərindən alıb dərd içində qoyduqları anaların, başsız qalan gəlinlərin nəvə-nəticələrinə sabah necə hesab verəcəklər? Bir gün onların hesab istəməyəcəyinimi zənn edirsiniz? Məsəl var, çalarsan elin qapısını barmaq ilə, çalarlar qapını toxmaq ilə!”

“Təhdidlərinlə həddini aşırsan!”

“Təhdid etmirəm, tənqid edirəm. Mədh edilməyə alışmışsınız, tənqid edilməyi belə təhdid olaraq qavrayırsınız. Ən aşağıdan ən yuxarıya zülm mexanizmini ermənilərin əli ilə işlədirlər. Məsələn, Qazax şəhərində ən alt rütbədəki Serjan Akopyan seçdiyi qurbanı ittiham edən sənədləri bir az üst məqamdakı Melkumyana göndərir, o da əlaqədar şəxsin cəzalandırılmasına rəy verib bir az üst məqamdakı Qriqoryana təqdim edir, o da iddianı təsdiq edir. Daşnak ermənilərindən qurulan bu mexanizmlə üç yüz mindən çox Azərbaycan türkü sürgünə göndərilmişdir. Bunların ən az yetmiş beş mini alim, yazıçı, sənət adamı, mühəndis və müəllimdir. Əlinizə beli, arxanızca yeli vermişlər, fasiləsiz surətdə qırıb tökürsünüz. Baxaq görək haraya qədər gedəcəksiniz?”

“Bunları rejimi ittiham etmək üçünmü danışırsan?”

“Sizə yaxşılıq olsun, oyanasınız deyə.”

“Bu necə xəbərdarlıq, necə yaxşılıqdır?”

“Bayaq dedim ki, bir insanın yanlışlarını özünə söyləmək ona böyük yaxşılıqdır. Bir baxın, ermənilər o qədər dərin bir qəflətin içindədirlər ki, onlara “milləti-sadiqə” deyərək dostluq süfrəsini açan Osmanlını düşmən gördülər, onları maşa kimi istifadə edən bolşevikləri dost sanırlar. Bunu bilməlidirlər ki, böyük güclərin fədailiyini etməklə, bir yerə vara bilməzlər. Ermənilərin dinclik və rifahı digər kiçik xalqlar kimi türklərlə dost qalmalarına bağlıdır.”

“Bu vəzifələrdə kim olsa, eyni işləri görəcəklər.”

“Gördüyünüz tədbirlər hər yerə şamil olunsaydı, Ermənistana müstəsna münasibət göstərilməzdi. Stalin tərəfindən 1926-cı ildən Ermənistana rəhbər təyin olunan Mikoyan, yuxarı dairələrə göndərdiyi bütün məruzələrində Ermənistanın şəhər və kəndlərində “kulak” olmadığını, bütün xalqın fəqir və çətinlik içərisində yaşadığını yazır. Bunun qarşısında Azərbaycanda bir inəyi, bir eşşəyi olanlar belə burjuy, qolçomaq sayılıb sürgün edildi.

Azərbaycanın bəzi dırnaqarası ziyalıları da kəndlərdəki seçkin insanların məhv edilməsinə seyirçi qalaraq bu böyük xəyanətə ortaq oldular.”

“Yəni ermənilər türklərdən daha şüurlu və fərasətlidirmi, demək istəyirsiniz?”

“Xeyr, ermənilərdə o şüur, o fərasət yoxdur. Onların arxasında slavyan-rus təşkilatları və xristian cəmiyyətləri var. Onların hədəflərində, Pyotrdan bəri Qafqazı xristianlaşdırma arzusu var. Bax bu amaclar üçün ermənilərdən istifadə olunur. Diqqət edilərsə, keçmişdən bəri Qafqazdan bircə xristianın belə çıxıb getməsinə izin vermirlər. Fəqət təhrik olunan hər çıxışın, yaşanan hər savaşın ardından yüz minlərlə türk Qafqazdan sürgün edilir. Onların yerinə İran, Anadolu və ya başqa yerlərdən ermənilər gətirilib yerləşdirilir. Türkmənçay civarında Doxsan üç hərbi və Dünya hərbi sonrasında eyni oyun oynandı. Türkləri uçur, erməniləri qondur məntiqi.”

“Bir bax sən nələr danışırsan? Bunları yazmışsanmı?”

“Mən təfsirçiyəm. Mən Quranı şərh etməklə məşğulam. Ancaq bir türk ziyalısı olaraq əlbəttə ki, bunları da bilirəm. Zatən mən bunları bildiyim üçün bu zibilxanaya gətirmədinizmi?”

“Yaxşı ki, yazmamışsan. Səni bu bilgilərlə bərabər yerin dibinə gömmək lazımdır.”

“Siz elə zənn edin. Bir türk şairi sizin kimilər üçün belə deyib:

 
Sanıyorlar qafa kəsməklə, beyin əzməklə
Fikri- hürriyyət ölür. Hey gidi şaşqın həzələ!
Daha quvvətləniyor qanla sulanmış toprak;
Əkilən gövdələrin həpsi yarın fışqıracaq!
 

“Bu nə tərzdə danışmaqdır? Bir yandan həqarət edir, bir yandan da bizi ittiham etməyə qalxırsan. Bu sualıma cavab ver! Ömrünün son dəqiqələri olduğunu bilsəydin, nə söylərdin?”

Mir Məhəmməd Kərim başını önə əyib bir az düşündükdən sonra yavaşca başını qaldırdı:

“Röyasını görmüşəm, inşallah bu gün sabah şəhid olacağam. Öncə buradakı təsbitlərimi söyləyim. Bizi bu adaya gətirəli bir ay oldu. İyirmi beş din adamı zibillikdən fərqi olmayan darısqal baraklara doldurulduq. Nəfəs almağa imkan verməyən boğucu bir şəraitdə saxlandıq. Yeməyə bir şey verilməsə də, içmək üçün çirkli ilıq su bizdən əsirgənmədi. Bu səbəbdən qarınağrısı xəstəliyi hamını taqətdən saldı. Hamıya bit düşüb. Qaşınmaqdan hər yanımız yara-xora içindədir. Yan-yörəmizdə siçanlar-siçovullar dolaşır. Beş adamı ilan və əqrəb sancdı. Hələ canları çıxmadan buradakı qum adasında basdırıldılar. İnsanlar, bir saatın içərisində mühakimə olunub güllələnir. Daha sonra haqlarında uydurma cinayət işi tərtib olunur.

Bizdə “Alimi öldürmək aləmi öldürməkdir” şəklində yayğın olan bir söz var. Alimlər öz millətlərinə xidmət etməklə yanaşı, eyni zamanda insanlığa da xidmət edərlər. Elm adamlarına, sənət adamlarına, şair və yazıçılara, məlumatlı insanlara və din adamlarına toxunmayın. Farabi, İbn Sina, Uluğ bəy sadəcə türklərə xidmət etmədilər. Tolstoy, Hüqo sadəcə öz millətləri üçünmü əsər yazdılar? Edison lampanı sadəcə öz xalqı üçün icad etmədi, deyilmi? Bütün insanlıq ondan istifadə edir. Gəlmiş-keçmiş elm adamlarının hamısı da insanlığı qaranlıqdan aydınlığa çıxarmaq üçün çalışaraq ömrünü tamamladı. Parlayan bu ulduzları söndürərsinizsə, siz də qaranlıqda qalarsınız!”

“Fürsətdir düşüb deyə bizə yaxşı moizə oxudun. Başqa sözün varmı?”

“Tək bir duam var: Allah, bu məsum insanların ahını zalımlarda qoymasın! Başqa sözüm yoxdur.”

* * *

Haqqındakı bütün iftira və ittihamları rədd etmişdi Mir Məhəmməd Kərim. İşgəncədən keçirilərsə, ehtimal ki, yola gələr, haqqındakı ittihamları qəbul edər deyə düşündülər. Elə sandıqları üçün səksən üç yaşındakı bu piraniyə bir ay boyunca çox yüngül formada işgəncələr verildi. Ən sonunda əllərini və qafasını məngənəylə sıxdılar. Saatlarca bayğın qaldı. Özünə gələndə ittihamları yenə qəbul etmədi. Bir az huşu özünə gələndə təkrar etdiyi o cümlə zalımları dəli kimi haldan çıxarmağa yetirdi: “Röyasını gördüm, inşallah şəhid olacağam”.

* * *

Yaroşkeviç, son dəfə sorğulamaq üçün Məhəmməd Kərimin gətirilməsini istədi. Rəis Vartanyan, yanına aldığı iki əsgərlə yaşlı adamın barakına çatanda ilginc bir mənzərəylə qarşılaşdı.

Mir Məhəmməd Kərim yarı yıxıq bir divarın dibində ayaqüstə dayanmağa çalışırdı. Talenin əydiyi belinin onurğasını divara söykəmiş, sol əlini əsasının, sağ əlini də onun üstünə qoymuş, sanki qarğış tutmuş kimi daşa dönüb tərpənmirdi. Dəfələrcə məruz qaldığı işgəncəyə şahid olan, yerə atılıb yuvarlanan qanlı sarıq başında önə əyilmiş, belindəki büzüşmüş cübbəsi, yaşlı adamın hədsiz dərəcədə zəifləmiş dərmansız bədənini islanmışcasına yerə çəkməkdəydi.

Gözlərini ayağının ucundan o yana, bu yana keçən ilanlara zilləyib qalmışdı. Tərpənən dodaqlarından başqa vücudunda canlılıq əlaməti yoxdu. Yan-yörəsi boş, öz-özünə danışırdı.

Vartanyan əvvəlcə Məhəmməd Kərimin biriylə danışdığını zənn etdi. Qulağını şəkləyərək nələr söylədiyini anlamağa çalışsa da, bir şey alınmadı. Əsgərlərə, olduqları yerdə qalmalarına işarə edərək Məhəmməd Kərimin söykəndiyi divarın küncünə qədər yaxınlaşdı. Artıq qocanın ağzından çıxan sözləri aydınca eşidirdi.

Mir Məhəmməd Kərim, göy qübbəsinin altında heç bir şeyin gizli qalmayacağına, hər şeyin Yaradanın idarəsi altında olduğuna inanmaqdaydı. Bir ara canlandı, sonra əllərini səmaya doğru qaldırdı. Gözlərini yavaşca yumaraq bütün varlığı ilə göylərin və yerlərin sahibinə təslim oldu.

“Ya Rəbbi! Xalqımızın halı sənə əyandır. Ölkəmizdə zülm ərşə dayandı. Çoluq-çocuğumuz pərən-pərən salındı. Şərəfimiz, namusumuz ayaqlar altına atıldı. Yüzlərcə camemiz yaxılıb-yıxılaraq yerlə bir edildi. Qafqazın ulu məkanı Bibiheybet camesi öz camaatına yıxdırıldı. İndi də sənin dininin təbliğində və xalqın xidmətində olan yüzlərcə din xadimi qətl edilməkdədir. Ya Rəbbi! Bir neçə günahkarın üzündən xalqımızı bu zalımların əlində zəbun eyləmə. Günahsız analara, günahsız uşaqlara bağışla! Sən əfv etməyi sevərsən, bizi əfv eylə…”

Vartanyan, əllərini yüzünə sürtüb susan qocanın qarşısına dikildi.

“Salam, Məhəmməd Kərim! Baxıram öz-özünə danışırsan. Zatən siz qocalar danışmağı çox sevərsiniz. Bir adam tapılmayanda öz-özünüzlə danışırsınız.”

Məhəmməd Kərim gözünü torpaqda dolaşan ilanlardan ayırıb Vartanyana baxdı. Günlərdir ona işgəncə verən NKVD-nin erməni əməkdaşını çətinliklə tanıdı.

“Yalnız deyiləm, yalnız deyiləm! Rəbbimlə danışırdım. Kaş ki siz də bizim rəhleyi-tədrisimizdən keçsəydiniz, Yaradanla rabitəniz olsaydı…”

“Sənin Rəbbinlə rabitəm olsaydı, nolardı?”

“Nə olardı? Diliniz zəhər, əliniz zülm saçmazdı! İnsanlara belə işgəncələri rəva görməzdiniz.”

“Bu ağlı sən müsəlmanlara versəydin, bəlkə işlərinə yarardı. Haydı, gedək, müstəntiqin qarşısında danışarsan!”

İki əsgər qoluna girdikləri Məhəmməd Kərimi cəld addımlarla yeritməyə başladılar. Öndə Vartanyan, arxada Məhəmməd Kərim və əsgərlər.

Məhəmməd Kərimin gözü yerdəydi.

“İlanlara diqqət edin! Basdalarsınız, sancarlar!”

Vartanyan, geri dönüb ona baxdıqdan sonra qəhqəhə ilə güldü: “Bizi ilan vurmaz”.

Məhəmməd Kərim: “Allah Allah! Nədəndir bu əcəba?”

“Bizi tanıyırlar. Sən bayaq demədinmi sizin diliniz zəhər, əliniz zülm saçır? Bax, o səbəbdən. Yəni biz də onlardanıq”, – deyən rəis öz sözünə özü güldü.

Məhəmməd Kərim:

“Elə danışma! Elə danışma! İlana bənzəmək, zalımlığı özünə rəva görməkdir”.

“Zalım bir zülmə giriftar olur axır

Əlbəttə ev yıxanın xanəsi viran olur, – deyirlər.

Zülm edən sonunda zülmə uğrar, ev yıxanların xanəsi viran olar.”

Vartanyan, bu sözlərin qarşısında başını yelləyərək: “Genə moizə oxumağa başladın!” – deyərək Məhəmməd Kərimi məzəmmətlədi. Bəlkə başqa reaksiyalar da göstərəcəkdi, amma müstəntiqin qapısına yaxınlaşdıqları üçün istər-istəməz səsini kəsməyə məcbur qaldı.

* * *

Yaroşkeviç, Məhəmməd Kərimə hər işgəncədən sonra etdiyi, fəqət heç cür qəbul etdirə bilmədiyi o təklifi təkrarladı.

“Qoca! Müqaviməti burax. Qasım Nağıyev, Rəhman Əliyev və Qədim Aslanovun Sovetlər əleyhinə fəaliyyətdə olduqlarını söylə, səni sərbəst buraxaq!”

“Mən adını daşıdığım Məhəmməd peyğəmbərin: “Dünya yaradılandan bəri belə bir dürüst insanı üzərində daşımamışdır, Günəş yaradılandan bəri belə bir dürüst insanın üzərinə doğmamışdır”, – deyə təriflədiyi Abuzərin yolundayam. Yalanın və böhtanın altından imza atmaram. Suçsuz insanlara iftira ataraq yaşamaq qədər bayağı heç bir şey bilmirəm. Məni istədiyiniz şəkildə öldürə bilərsiniz. Necə olsa, mən ölməklə şərəf qazanarkən, siz alçalacaqsınız!”

* * *

Müstəntiq Yaroşkeviç, Mir Məhəmməd Kərim haqqındakı ittihamnamə dosyesini bolşevik üsulunca yekunlaşdırdı.

Ən başdakı dosye kağızında belə bir yazı vardı:

Müttəhim öz təqsirini etiraf etməsə də, şahidlər Əlizadə Aşur, Quluyev Nəcəf və Balaxanov Əlinin ifadələri əsasında isnad edilən cinayətləri törətdiyi sübut olunur.

Bu əsasda Mir Məhəmməd Kərimə aid cinayət işini Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Fövqəladə Üçlük Məhkəməsinə verilməsi münasib görülmüşdür.

İmza: müstəntiq Yaroşkeviç

Təsdiq edən:

Xalq Daxili İşlər Komissarlığı

Qala – Maştağa Şöbəsinin Rəisi

Avanesov

3 fevral 1938-ci il.

* * *

Fövqəladə Üçlük Məhkəməsinin üç nəfərlik heyəti Mir Məhəmməd Kərimin işinə baxmaq üçün 2 may 1938-ci ildə toplandı. Cinayət işinə son bir vərəq əlavə olundu. Əlavə olunan son səhifədə, məhkəmə katibi tərəfindən öncədən hazırlanan üç paraqraflıq qərar mətni yazılıydı. Qərarı imzalamaq üçün bir araya gələn heyətə təqdim olunan son paraqraf beləydi:

Mir Məhəmməd Kərimin istintaq işi oxundu.

Qərar alındı: Mir Məhəmməd Kərim Mir Cəfər oğlu, səksən üç yaşında, əksinqilabi fəaliyyətlərinə görə güllələnsin.

İmza:

Üçlüyün Katibi

Savçenko

* * *

Müfəssir olandan bəri əynində bir cübbə, bir sarığı vardı. Bütün sərvəti bundan ibarətdi. Mir Məhəmməd Kərimin Yaradana həsr olunmuş bədənini qum adasında əlüstü qazılmış çuxurun yanında atışa hazır gözləyən əsgərlərin önündə hədəf etdilər. Sarıq və cübbəsini alıb kənara qoydular. Cübbəsi bu dünya, sarığı isə o biri dünya üçündü. Ömür boyu kəfənini başına dolayıb elə gəzmişdi.

Vartanyan, atəş əmri verməzdən əvvəl istehzalı bir üslubla:

“Haydı, son sözlərini söylə ki, işimizi bitirək!” – dedi.

Mir Məhəmməd Kərim:

“Təyəmmüm etməyimə izin vermənizi və öldükdən sonra mərhəmət buyurub sarığımı açaraq üzərimi örtmənizi rica edirəm”, – deyərək son istəyini ifadə etdi.

“Təyəmmüm dediyin nəysə elə, baxaq.”

Mir Məhəmməd Kərim qumla təyəmmüm etdikdən sonra qalxıb çuxurun yanında dayandı. Hazıram deyərcəsinə əsgərlərə baxarkən dodaqlarından kəlmə-kəlmə dualar tökülmədəydi.

“Atəş!” əmri verdikdən sonra güllələr arxa arxaya səksən üç yaşlı ixtiyarın bədənini köksündən dəlib keçməyə başladığı anda: “Vay, yandım!” – deyən Vartanyan haradan gəldiyi bilinməyən zəhərli boz ilan tərəfindən baldırından sancılmış halda qıvrılanda Mir Məhəmməd Kərimin içindən gələn hayqırtısı eşidildi:

“Allahu əkbər!”

Boz ilan, qaşla göz arasında Mir Məhəmməd Kərim üçün qazılan çuxura doğru sürünərək bir yarığın arasına girib yox oldu.

Səksən üç ilin yükünü daşıyan, əzablar-iztirablar görmüş o bədən, sarıq üzərinə örtülməklə dincliyə qovuşmuş oldu.

* * *