Kitabı oku: «Qartallar sınır tanımaz», sayfa 4
“Necə olacaq, böyük zalımlardan bir neçəsini ortadan qaldıraraq!” – dedi.
* * *
Məsələnin təqib olunması və dindirmə işinin aparılması Milli Əmniyyət Xidməti Rəyasətinin təlimatıyla Qars Milli Əmniyyət Xidmətləri Rəisliyində Cümhuriyyət Prokurorluğu, jandarm və polisin dəstəyi ilə icra edilirdi.
Dindirmələr ilk günlərdə çox şiddətli və acımadan, amansızlıqla gedirdi. Valilik və Əmniyyət, sanki Moskvanın tərəf-müqabili özləriymişcəsinə işgüzar davranırdı. Azərbaycanla, digər Qafqaz topluluqlarıyla olan qardaşlıq hüququ düşünülmürdü. Qaçaqların özlərini və xalqlarını müdafiə məqsədiylə hərəkət etdikləri az da olsa nəzərə alınmırdı.
Aparılan bu dindirmələr bir yana, açıq-aydın qaçaqları qasıb-qovurma taktikası idi.
Göyəzənin ölümündən sonra İsmayıl Bala və Koxalı Hacıxəlil də çox ağır basqılar altında sorğulandılar. Aloy Hacının aldığı zərbələr sonucunda sağ gözü görməz hala gəlmişdi. Saraçlıdan düşərgə yerində çalışan işçilərə qədər hamısı bircə-bircə sorğuya çəkildi.
Xıram, polislər tərəfindən dəfələrlə sorğulandı, ona qarşı bütün işgəncələr tətbiq olunurdu. Buna rəğmən ağzından bir kəlmə də qaçırmadı. Hər dəfəsində ona tətbiq olunan şiddət bir az da artırılırdı. Qəribəydi ki, işgəncələr ağırlaşdıqca, onun müqavimət gücü də artırdı. Son dəfə danışdırılmaq üçün daş binanın üst qatına çıxarılanda özünü pilləkən boşluğuna atdı. Xıram bu yolla daşürəklilərə ona daha işgəncə verə bilməyəcəklərinin üzüntüsünü daddırmış olurdu. Təcili qaydada xəstəxanaya çatdırıldı. Sağ qalacaqdısa, hər şey yarıda qaldığı yerdə yenidən başlayacaqdı. Bu igid insan, bəlkə də bu səbəbdən həyatda qalmağa can atmadı. Polis müdirinin təlimatıyla, guya xidmət başında olan polislərin patrul gəzərkən yolda bir cəsədə rast gəldikləri, onun ehtimal ki, qəza nəticəsində öldüyü, onu tanıyan bir kimsənin olmadığı və üzərindən şəxsiyyət vəsiqəsinin çıxmadığı, nəticə etibarilə cənazənin bələdiyyə işçilərinə təhvil verildiyi sənədləşdirildi. Şəhər məzarlığının bir küncündə dəfn edildi.
* * *
Valilik sorğulamalar davam edərkən olub-bitənləri Ankaraya teleqramla ikinci dəfə məruzə etdi. Aradan bir gün keçmiş yeni bir təlimat gəldi: “Tutulanların, indiyə qədər verdikləri ifadələr əsas götürülməklə, dosyeləri tamamlanıb məhkəməyə sövq edilmələri, Göyəzənin münasib bir şəkildə dəfn edilməsi…” istənirdi. “Münasib şəkil” – kimsələr eşitmədən, qaydalara zahirən əməl olunmaq, görüntü yaratmaq deməkdi. Qarsdakılar görüntü yaratmağı bacarırdılar…
Göyəzənin və Xıramın ölümləriylə sonuclanan işgəncəli dindirmə rəzalətinin ardından Ankaranın müdaxiləsi dosyelərin yekunlaşdırılıb məhkəmə instansiyasına keçilməsini tezləşdirmişdi. Ankara dövrəyə girməkdə bir az da geciksəydi, bəlkə də qaçaqların çoxu bu dünyanı tərk edəcəkdi. Ankaradan gələn təlimatın bir faydası da olmuş, dindirmələrin dərinləşdirilib bütün qaçaqları əhatəyə alacaq şəkildə genişlədilmə cəhətinə gedilməmişdi. Buna qarşılıq olduqca ilginc bir yanaşmayla cinayət başında yaxalanmadığı halda təşkilata yaxınlığından şübhə edilən xeyli insan üçün, bilavasitə, Qarsda nəzarətli müşahidə altında saxlanmaları yönündə qərar verilmişdi.
Xeyli zəhmətin sonunda Saraçlı, İsgəndərunlu sürücü və yaylada çalışdırılan işçilər ilk məhkəmədə sərbəst buraxıldılar.
Mühakimənin sonunda vilayət hüdudlarından kənara çıxarılmasına qərar verilən qaçaqlar, vaxt itirilmədən sürgün yerlərinə aparılmaları üçün jandarma təslim edildilər.
Qərara uyğun olaraq, hələlik Türkiyə Cümhuriyyəti vətəndaşı olmayan Xozeyin və Nağı Bayramoğlu ölkədən çıxarılırdı. Bununla kifayətlənilmir, beş il boyunca Türkiyəyə gəlmələri yasaqlanırdı. İki qardaş elə ertəsi gün Trabzon limanına, oradan da İstanbula göndərildilər.
Qərar açıqlanar-açıqlanmaz, eyni gündə, çoluğu-çocuğu olmayan Qaçaq Nuru və Koxalı Hacıxəlil Sivasa, Məhəmməd Matos Çaldırana, İsmayıl Bala Ercişə doğru yola çıxarıldılar.
Bitlisə sürgün edilən Məhəmməd Təmənoğlu ilə Bayburta sürgün edilən Baba Məmmədov da ertəsi gün yola çıxarıldılar.
Aloy Hacının Eleşkirtdə məcburi iqaməti uyğun görülmüşdü. Ayrıca Qars Milli İstihbaratının məhkəməyə təqdim etdiyi raport diqqətə alınaraq Aloy Hacının qayınatası Çıldırlı Allahyar əfəndi də qaçaqlara dəstək olub, onlara yer-yataq verdiyindən dolayı Eleşkirtə göndərilirdi. Təknəli Musa əfəndi də yardım və yataqlıq etməklə suçlanmış, Ercişdə məcburi iqaməti uyğun görülmüşdü.
Aloy Hacı, Allahyar əfəndi və Təknəli Musa əfəndi evli, mallı-mülklü, çoluq-çocuq sahibi olmalarından dolayı hazırlaşa bilmələri üçün bir gün müddət verilmişdi.
Özünün də sürgün edildiyindən xəbəri olmayan Allahyar əfəndi, kürəkəni Aloy Hacının sürgün xəbərini eşidər-eşitməz Muxtar Alı Katdanı da özüylə götürüb valiylə görüşməyə getmişdi.
Alı Katda:
“Möhtərəm valim, eşitdik ki, Qafqaz qaçaqlarından bəziləri sürgün edilir. Bizim yaxınımız olan Aloy Hacı da Eleşkirtə göndərilir. Bu duruma çox üzüldük”, – dedikdən sonra yanındakı Allahyar əfəndiyə işarət edərək:
“Aloy Hacının Qarsda qalıb yuva sahibi olması üçün onu, Çıldırın dəyərli sakinlərindən olan bu arkadaşımızın qızıyla evləndirdik. Yuvasını yenicə qurmuşdu ki, indi də bu durumla qarşılaşdıq. Sizdən umacağımız, himmət edin, onu sürgünə göndərməyin. Qanunsuz bir işə qarışmayacağına dair zamin oluruq.”
Ali Katdanı dinləyən Vali:
“Yaxşı da, Aloy Hacı gizli bir təşkilat içərisində yer almışdır”, – dedi.
“Əfəndim, inanın, dostlarının xatirinə qatılmışdır. Qəti söz veririk, innən sonra belə bir şeyə təvəssül etməyəcəkdir.”
“Bu mövzuda mənim və ya kimsənin edəcəyi bir şey yoxdur. Çünki sürgün edilmələrinə məhkəmə qərar vermişdir”, – deyən Valinin qətiyyəti qarşısında Allahyar əfəndi:
“Möhtərəm valim, heçmi yolu yoxdur?” – deyə soruşdu.
“Heç bir yolu yoxdur.”
“Arvadı nə olacaq, heç bilmirəm?”
“Arvadını da özüylə götürsün. Eleşkirtin bir köyündə onlara ev, tarla, biçənək veriləcək. Yuvasını orada qursun. Uzun müddətliyə orada məcburi iqamətə tabe tutulacaqlar”, – deyən Vali birdən ağlına yeni bir şey gəlmiş kimi önündəki vərəqləri qarışdırmağa başladı. Qarşısındakına:
“Bir dayan, sənin adın nəydi?” – deyə soruşdu.
“Allahyar.”
Önündəki kağızın üzərində barmağını diqqətlə gəzdirən Vali:
“Hə! Sənin də göndərilmə qərarın çıxmışdır. Sən də Eleşkirtə gedəcəksən. Yaxşı olar, bir-birinizə həyan olarsınız”, – dedi.
Vəziyyət belə bir şəkil aldıqda, görüşdən umduğunu ala bilməyən Muxtar Ali Katda, sözünü əsirgəməyə gərək duymadan:
“Möhtərəm Valim, yanlış anlaşılmasın, amma neçə-neçə oğru-əyri Qarsın mərkəzində məkan tutmuşkən, bu qəhrəman insanların sürgün edilməsi Qarsın və məmləkətin xeyrinə deyildir”, – deyərək məqamdan çıxmaq üçün ayağa qalxdı.
Ali Katdanı eşitməzliyə vuran Vali:
“Yaxşı olar, Muxtar, əndişəniz olmasın, yaxşı olar”, – deyərək onlara yol verdi.
* * *
Dördüncü Bölüm
Göyəzəni Mən Öldürdüm
İstanbulda olan Doktor Sultanov, Buğatəpə düşərgəsində yaşananları öyrənməkdə gecikməmişdi. Silah və mühümmata əl qoyulub qaçaqların tutulduğu xəbərini alar-almaz Ankaraya yola çıxdı.
Qafqaz İntiqam Qartalları təşkilatını qurduqdan sonra İstanbuldan kənara ilk dəfəydi çıxırdı. Yaşanan uğursuzluğu vaxt itirmədən Əli Əhmədoğluya da bildirdi. Əhmədoğlu bir neçə yerə teleqram vurub məsələylə maraqlanmalarını rica etdi. Doktor Sultanov bir yandan xətir-hörmətli dostları vasitəsiylə səlahiyyətli şəxslərlə görüşüb duruma müdaxilə etmələrinə, bir yandan da Qarsda olub-keçənlərdən təfərrüatı ilə xəbərdar olmağa çalışırdı. Bir arkadaşının adı ilə Əmiraslan Tomtuluya vurduğu teleqram-larda durumun gedişini təqib edirdi.
Göyəzən və Xıramın sorğu əsnasında işgəncəylə öldürülməsi Sultanovu dərindən sarsıtmışdı, eşitdiklərinin yalan olmasını xəyal edən bir halı vardı. Xəbərlər ona etibarlı yerdən çatdırıldığı üçün bir neçə dəqiqə sonra həqiqətlərin zehnindəki xəyalları süpürüb atmasını əngəlləyə bilmirdi. Ona bu durum bolşeviklərin etdiyi zülm və işgəncələrdən daha ağır gəlirdi.
QİQ-in düşərgə yeri və silah-mühümmat üzrə məsulların elə iş başındaca yaxalanmaları qəbul edilə bilər bir durum deyildi. Bu necə ola bilərdi? Ən təcrübəli qaçaqların istintaqı qısa bir vaxtda bitirilmiş, mühakimə edilərək qırğı görmüş cücələr kimi müxtəlif vilayətlərə dağıdılmış, təşkilatın iş görəcək halı qalmamışdı. Sürgün qərarları qüvvəyə mindikdən sonra İstanbula dönən Doktorun qafasındakı ən böyük məsələ bu xəyanəti kimin, necə etdiyini öyrənməkdi. Bu niyyətlə dostlarından Əmiraslan Tomtulu ilə Hacı Vəlini İstanbula dəvət etdi. Onlarla Boğazın Avropa yaxasında kirayə etdiyi yeni ofisində görüşdü.
Qarşılaşmaları çox acı oldu. Dəqiqələrcə bir-birlərinə sarılıb ağladılar, göz yaşları bir-birinə qarışdı.
Doktor Sultanov Əmiraslandan: “Əziz qardaşım, bu nə haldır? Elə işin başlanğıcındaykən belə bir uğursuzluqla qarşılaşmamızın səbəbi nədir?” – deyə soruşdu.
Əmiraslan çox üzgündü. Duyğulanmış, ürəyi kövrəlmiş, kədərindən dili söz tutmurdu.
Hacı Vəliyə dönən Doktor Sultanov:
“Əziz Hacım, bu başımıza gələn nəyin nəsidir? Necə oldu ki, bu acını yaşayırıq? Allah eşqinə, deyin mənə! Olanları ağlıma sığışdıra bilmirəm. Deyəsən başıma hava gələcək. Bu qədər götür-qoy edərək, düşünüb-daşınaraq başladığımız iş necə oldu lap başlanğıcda məğlubiyyətə uğrar?”
Hacı Vəli, sanki suyu donmuş daş bulağa dönmüşdü.
“Xəyanətə uğradıq, əzizim, xəyanətə! Bəli, satılmışlar bizi satdı!”, – dedikdən sonra, Əmiraslana baxaraq:
“Xəyanətin dərəcəsini Əmir qardaşımız daha yaxşı bilir, o danışsın”, – deyərək başını əydi.
Əmiraslan, ürək ağrısını gözlərindən axıtmış, yanaqlarından süzülən göz yaşlarını silərək özünü toparlamışdı. İçini dərindən çəkdikdən sonra dilindəkilər tökülməyə başladı:
“Xəyanətə uğradıq, Doktor, xəyanətə! Bu qədər tarix oxudum, nə qədər mücadilə dastanları dinlədim; belə bir alçaqlıq görmədim. Belə bir söz var “Oğru evin içindən olsa, öküz bacadan çıxar”. Bizim xainimiz də içimizdən çıxdı. Siçandan törəyən gəmirici olar. Bunlar zatən dədə-babadan rus xəfiyyələridir.”
“Necə oldu? Lütfən, başdan danış.”
“Danışım: İstanbuldakı toplantının ardından Qarsa dönər-dönməz hamımız verdiyiniz təlimatlar istiqamətində çalışmağa başladıq. Qaçaqlarla yeddi-səkkiz nəfər işçi tapdıq. Bir tərəfdən Buğatəpə düşərgəsini nizamlamağa çalışır, bir yandan da ayaqdan yeyin, dözümlü at təmini və saxlanc yerlərinin inşasıyla məşğul olurduq. Silah və mühümmatların sizlər tərəfindən göndəriləcəyinə şübhəmiz yoxdu.”
“Əfsuslar olsun ki, iki nəfər satılmış ruhlu xainin oyununa düşdük.”
“Sizi satan işçilərmi oldu? Nə üçün etibarlı əqrəbalarınızdan seçmədiniz çalışanları?”
“Yox, bəy. Elə olsa, cahilliklərinə, bizi və ardınca getdiyimiz ideallarımızı anlaya bilmədiklərinə yozardık. Məsələ elə deyil, ondan da betərdir.”
“Aslan ağam, işçilər deyilsə, sizi ələ verən kimlərdir?”
“İstanbulda təşkil etdiyiniz ilk toplantıya qatılan iki xain: – Borluklu və Zavodlu.”
“Necə yəni, istihbaratın adamlarıymış onlar?”
“Kaş ki elə olaydı. Dövlət üçün çalışırlar, dövlət bi-zim dövlətimizdir deyər, bağrımıza daş basardıq.”
Sultanov, danışılanları sanki nəfəs almadan dinləyir, bu xəyanəti edənlərin kimlər olduğuna maraq edirdi.
Sultanov, ağlına gələnin gerçək çıxmasından qorxar bir halda, “Bircə bunu demə…” demişdi ki arxasını Əmiraslan tamamladı.
“Toplantıda qəbul edilən qərarları bütün təfərrüatıyla yeməyib-içmədən o saat Qarsdakı Sovet Konsuluna çatdırmışlar. Əlavə olaraq, Əli Əhmədoğlunun göndərəcəyi məktubdan da bəhs etmişlər.”
Əmiraslan, nəfəsini dərib, qaldığı yerdən sonrasını danışmağa davam etdi.
“Konsul dərrakəli, işini yaxşı bilən bir adamdır. Bunlara bir xeyli ilgi, iltifat göstərmişdir. Xalqların dostluğundan, barışın önəmindən dəm vurmuş və məktubu ona gətirəcəkləri halda çox məmnun qalıb, dostluqlarının daha da artacağını söyləmişdir. Bu istəyi yerinə yetirmək üçün Zavodlu, Baqqal Mustafanın dükanına gedib-gələrək nəhayət məktubu ələ keçirib fotoşəklini çəkdirməyi bacarmışdır. Borluklu və Həmzə Qarabağlını da özüylə götürüb axsamın qaranlığında konsulun malikanəsinə getmişlər.”
“Vay, alçaqlar, vay! Bizi satıb planımızı pozanlar demək onlardır!” – deyən Sultanov:
“Göyəzən və Xıramın ölümünə səbəb o qansızlarmış?” – deyərək döyünməyə başladı. Ağlı üstünə gəlmiş kimi olunca:
“Siz əvvəl iki nəfər deyirdiniz, halbuki konsulun yanına üç nəfər gedib… Ah, Həmzə, ah! Bunu bizə necə rəva gördün?” – deyərək dişlərini gıcırdatmağa başladı.
“Doktor Bəy, Həmzə olaya istəməyərək qarışmış kimi görükür…”
“Necə istəməyərək qarışmış, həm konsulluğa onlarla getmişdir deyirsən, həm də…”
“Sonradan əldə etdiyim məlumata görə, öncə iki xəbərçi Həmzədən xəbərsiz getmişlər. Sonrakı gedişlərində Həmzəni də yanlarına almaq istədikdə, Həmzə onlara əngəl olmağa qalxmışdır. İçdikləri andı xatırlatmış, “Qaçaqlar çox sıxıntıya düşərlər” demiş, amma o birilər onun dediklərinə zidd çıxmışlar, atdıqları addımın məmləkətin xeyrinə olduğuna Həmzəni inandıra bilmişlər. “Qaçaqların az bir cəzayla qurtulmalarını təmin edərəm” ümidiylə onların arxasınca düşmüşdür. Mənim eşitdiklərim bunlardır.”
Sinirləri əməllicə gərilən Sultanov:
“Necə az bir cəza? Bu xainlər Qafqaz İntiqam Qartallarını bitirdiklərinin fərqində deyillərmi? Çoluğumuza-çocuğumuza, anamıza-atamıza həsrət qalaraq, yana-yana röyasını gördüyümüz vətənimizin gələcəyiylə bağlı ümidlərimizi öldürdüklərini görmürdülərmi? İşə hələ başlamadan Göyəzənlə Xıramın ölümünə, Aloy Hacının bir gözünü itirməsinə səbəb oldular. Hələ bundan sonra çəkəcəyimiz sıxıntılar…”
“Bəy, elədikləri, yeyilən-udulan bir şey deyil, amma işin əsasını bilin deyə danışdım.”
O qədər də geniş olmayan ofisində o küncdən bu küncə ayaqlarını çat-çat vuraraq gedib-gələn Doktor, Əmiraslanla sərt danışmağın haqsızlıq olduğunu bilir, amma özünü ələ ala bilmirdi. Ən çox da özünə acığı tuturdu.
“Konsulla nə danışmışlar, öyrənə bildinmi?”
“Məktubu oxuyan konsul durumu Ankaradakı Sovet Böyük elçiliyinə bildirəcəyini söylədikdə, iplərini təslim etdikləri adama: “Bu bilgiləri ölkələrimiz arasında dostluğun pozulmaması üçün sizə veririk. Ancaq bu təşkilatı quranlar çox yaxın arkadaşlarımızdır. Onların zərər görməsini istəmirik”, – demişlər. Adam təbii ki, qurd kimi təcrübəli birisidir. “Əlimdən gələni edəcəyəm”, – deyərək bunların ağızlarına bir barmaq bal, arxasından da önlərinə sümük olaraq bir miqdar altun tullayıb yola salmışdır.”
“Tam mənasıyla satılmışlar desənə!” – dedikdən sonra Sultanov, qafasını məşğul edən məsələni soruşmağı unutmadı:
“Bütün bu təfərrüatları sən haradan əldə etdin? ”
“Doğrunun yardımçısı Allahdır. Əmniyyətdə vətənsevər, inanclı bir qardaşımız var. Sağ olsun, yaşananları saatıyla, dəqiqəsiylə bizə çatdırdı.”
“Bu əmniyyətçi, sənin bizimlə rabitədə olduğunu bilirmi? ”
“Qafqaz köçməni olduğumu bilir, ancaq Qafqaz İntiqam Qartallarından olduğumu bilməz”, – deyən Əmiraslan, əsl mövzunun üstünə qayıtdı:
“Konsul onlar qəhvəsini içərkən məktubun məzmunundan Sovetlərin Ankara Böyük elçiliyini xəbərdar etmişdir. Onlar Moskvanı, Moskva da öz növbəsində Ankaradakı Türk məqamlarına məsələni deyən kimi təhlükəsizlik gücləri səfərbər edilmişdir. Bir yandan kamyon izlənməyə başlamış, bir yandan da Buğatəpə yaylası mühasirə edilmişdir. Qaçaqlar və onlarla əlaqəli görülən yaxınlarından kim varsa, yaxalanıb Milli Əmniyyətə gətirilərək dindirilmişlər. İlk dindirməyə Göyəzən gətirilib. Uzun müddət ağzını açıb danışmamışdır. Elektrik vermişlər. Yüksək dozada verilən elektrik nəticəsində ürəyi dayanaraq ölmüşdür. Xıram heç danışmayıb. Təkrar-təkrar işgəncələrdən keçirilmişdir. Sonuncu dəfə işgəncəyə aparılanda özünü pilləkən boşluğuna ataraq intihar etmişdir.
Sizin vəziyyəti Ankaraya bildirib məsələnin üstünə düşmənizlə işgəncələr dayandırılmışdır. Qaçaqlar məhkəməyə çıxarılıb mühakimə edilmişlər. Xozeyin və Nağı qardaşları ölkədən xaric edilmə, digərlərinə fərqli vilayətlərdə məcburi məskunlaşma qərarı verildi.”
* * *
Doktor Sultanov Əmiraslanın sözünü bitirməsindən sonra otaqda bir neçə dəfə də get-gəl etdikdən sonra pəncərənin önündə dayanıb uzaqlara baxaraq dodağının altında astadan danışmağa başladı:
“Alçaq Borluklu! Bu alçaq Borçalıda da Sovet xəfiyyəsiydi. Orada onlarca məsum insana xəyanət etdikdən sonra Türkiyəyə keçdi. Etdiyi əməllərindən min dəfə peşman olduğunu, sədaqətlə bizim yanımızda olacağını söyləmişdi. Bu alçaqlığı edəcəyinə əsla inanmazdım. Demək ki, vəzifəsini indi Türkiyədə davam etdirir…”
* * *
Gəlişmələri bütün açıqlığıyla öyrənən Doktor Sultanov, buraxılan xətaların sorumlusu olaraq özünü görərək, öz-özünə danışıb, döyünürdü.
“Necə oldu, belə bir yanlışa yol verdim? Bu adam Qazaxda öncə ÇK-nın, sonra NKVD-nin xəfiyyəsiydi. Nə qədər insanın sürgününə və öldürülməsinə o səbəb olmuşdu. Onlarca insana yalançı şahidlik etmiş, üzlərinə durmuşdu. Yalanları ifşa olunca, öldürüləcəyini anlamış və Türkiyəyə qaçmışdı. Buradakılara da özünü milliyyətçi, Sovet əleyhdarı olduğunu, NKVD-nin onu öldürəcəyini bildiyi üçün buraya gəldiyini söyləyərək Türk məqamlarını aldadıb böyük bir yaylanın üzərində yerbəyer oldu. Bunları mən bilir, onun etdiyi xainlikləri bildiyimi o da bilirdi. Bunun üçün məndən çox çəkinirdi. Bir dəfə yanıma gəlib tövbə etdiyini, artıq Sovet hökumətinə qarşı mücadilə edəcəyini söyləyərək namusuna və şərəfinə and içdi. Atalarımız “Bilmirəm nəyin tövbəsi çuxuru görənə qədərdir” deyərkən haqlıymışlar. Mən belə bir yanlışa necə oldu yol verdim? Necə oldu ki, ona inandım? O igid Göyəzənin, o qəhrəman Xıramın ölümlərinə səbəb oldum? Mən özümü necə bağışlayım? Ölümə layiq əslində mənəm. Məzara girməsi lazım gələn mənəm, amma məni yer də qəbul etməz!”
Əmiraslan, Doktor Sultanovun əhvali-ruhiyyəsinin bərk pozulduğunu görürdü. Onu təskin etmək üçün:
“A bəy, özünü həlak etmə! Yaşadığımız ilk xainlik bu deyil. Atalarımız da bənzərini çox görmüşdür. Siz də bilirsiniz ki, Azadistan Dövlətinin lideri Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin yerini işğal güclərinə ən yaxın adamı söyləmişdir. Qazax Kene Sarını ruslara Taşməmməd yaxalatmışdır. Bu alçaqların bənzəri az deyildir. Özünə haqsızlıq edib, az günahlandır!”
“Əmiraslan ağam, öz əlimdə deyil, beynim uğuldayır. Ciyərim yanır. Göyəzən və Xıram gözümün önündən getmir. Hə, yeni ağlıma gəldi, dediniz ki, Aloy Hacının gözünün birini tökmüşlər. Onun durumu necədir?”
“Mən yaxından görəmmədim. Hacı Vəli görüb, qoy o danışsın.”
Hacı Vəli, xəfifcə öksürdükdən sonra diqqətli bir üslubla danışmağa başladı. Elə cümlələr qurmalıydı ki, həm gerçəyi əks etdirsin, həm də Sultanov çox üzülməsin.
“Aloy Hacının da, Hacıxəlilin də üstlərinə bərk düşmüşlər. Əgər sizlərin müdaxiləniz nəticəsində Ankara duruma qarışmasaydı, onların da sonu pis olacaqdı. Bəlkə də qaçaqların əksəriyyəti əldən çıxacaqdı. Aloy Hacının gözünün altı-üstü torbalanmışdır. İnşallah şişlər çəkilər, gözü açılar.”
“Hacıxəlilin bir şikəstliyi varmı?”
“Görünüşündə yox, ancaq bərk əziyyət çəkdiyini söyləyə bilərəm.”
“İki gündür sizi çox yordum. Haqqınızı halal edin! Saraçlı Ağanın evində jandarmalarla nələr yaşanmış?”
“İsgəndərundan yola çıxan kamyon axşam qaranlığı yenicə düşərkən Saraçlı Ağanın evinə gəlmiş. Kamyonun yükünü Saraçlının yük maşınına doldurub üzərinə çadır çəkərkən jandarmlar ətraflarını sarmış. Komutan hamısını tutub əllərini bağlatmaq istəmiş. Saraçlı və anası böyük təpki göstərmiş. Malikanədə nə qədər gəlin-qız varsa, tüfəngini əlinə alan bir divarı özünə sipər edəndə hava gərginləşib. Komutan usta davranıb. Orada kimsəni təslim almayıb. Kamyonlar köydən uzaqlaşdıqdan sonra gecənin qaranlığından da faydalanaraq yönlərini çevirib Qars əmniyyətinə gətirmişlər. Gerisini zatən bilirsiniz.”
* * *
Doktor Sultanov danışılanları dinlədikcə haldan-hala düşürdü. Bir neçə dəfə silahını qafasına dayayıb tətiyi çəkməyi düşündüsə də, müsafirlər pərişan olar deyə fikrindən vaz keçdi.
Müsafirləri uğurlayıb ofisinə döndükdən sonra iş masasının arxasındakı dolablı masanın önünə keçdi. Göyəzən və Xıram yenə gözlərinin önündə dikilib durmaqdaydı. Sultanovun gözünün içinə baxa-baxa: “Adamlarının bizə etdiyini bəyənirsənmi?” – deyirdilər. Doktorun iradəsinin nizamı pozulmuşdu. Artıq özünə hakim deyildi. Bu sıxıntıdan qurtulmanın tək yolu vardı: yuxuya getmək…
Masasının siyirməsini qarışdırmağa başladı. Nə aradığını özü də bilmirdi. Günlər öncə qoyub varlığını belə unutduğu şüşələrdən biri dəydi barmaqlarına. Bax bu onu yuxu aləminə aparacaqdı. Qapağını açdı. Şüşədə nə qədər dərman vardısa ağzına boşaltdı. Boğazı bir az yansa da, mayeni udqunub mədəsinə göndərməsi çox da çətin olmadı.
Elə bu əsnada iş yoldaşı İqbal Dərmançı ofisə gəldi. Sultanovu bayğın görüncə yaxınlaşaraq qoxuladı. Elə o dəqiqə maşın çağıraraq xəstəxanaya apardı.
Oraya çatan kimi intensiv tibbi nəzarətə alınan Doktor Sultanovun əynindəki geyimləri tam çıxarıldı. Xəstəxana işçisi polis mərkəzini arayaraq: “İntihar təşəbbüsündə bulunan bir xəstə gətirildi. Cibindən çıxan vəsiqədən şəxsin Azərbaycan əhalisindən olan Qarabağ – Zəngəzur doğumlu Xosrov Paşa bəy Sultanoğlu olduğu anlaşılmaqdadır. Ərz olunur”, – şəklində məlumat verdi.
İkinci gün özünə gələn Doktor, gözlərini açanda, qarşısında məsləkdaşlarını və bir polis məmurunu gördükdə:
“Mən haradayam?” – deyə soruşdu.
Baş həkim:
“Xəstəxanadasan. Sakit ol! Bir qəza keçirmişsən”.
Sultanov qalxmaq istəyəndə növbətçi doktor, xəbərdarlıq etdi:
“Qəti qımıldama, hələlik qalxmağın doğru olmaz. Mədən yuyuldu. Serum veririk. Lütfən özünü zora salma!”
“Məni buraya kim gətirdi?”
“İş yoldaşın gətirdi.”
“Göyəzənlə Xıram haradadır?”
…
“Mən onların yanına gedirdim. Niyə buraya gətirdilər?” – deyə soruşan Sultanov halsız qaldı və gözləri süzülərək yavaş-yavaş qapandı.
Sultanovun yastığı başındakı psixoloq və polis məmuru, bir-birlərinin üzünə baxdılar. Psixoloq:
“Narahat olmayın, bir müddət sonra ayılaraq özünə gələcək”, – dedi və sözünə əlavə etdi:
“Göyəzən və Xıram kim isə onları çox sevdiyi aşikardır”.
Polis:
“Onların yanına getməkdən bəhs edir, hara ola bilər?” – deyə soruşanda psixoloq təbəssümlə dedi:
“Gedənin gəlmədiyi yer olmalı, yəni məzarlıq”.
“Hə, anladım”, – deyən polis agentinə psixoloq üç kəlmə yazdı:
“Göyəzən, Xıram, məzarlıq.”
* * *
Olayın üstündən dörd gün keçdikdə polis məmuru yekunlaşdırdığı dosyeni sayğılı bir üslubda prokurora təqdim etdi.
Prokuror məmurun masanın üstünə qoyduğu dosyeni astadan oxumağa başladı: Gəncə gimnaziyasının ardından Novorossiysk Universiteti Tibb fakültəsini bitirmişdir. Qarabağda doktorluq etmişdir. Bölgənin bitkilərindən müxtəlif dərmanlar hazırlayaraq xəstələri müalicə etmişdir. Şuşada evinin birini kitabxanaya çevirmişdir. Məslək fərqini nəzərə almadan orta yaşlı insanlara tarix və mədəniyyət mövzularında seminarlar təşkil etmişdir.
Bolşevik ixtilalı əsnasında Müsavat Partiyasında vəzifədə olmuş, Rusiya Müəssislər Məclisinə millət vəkili seçilmişdir. Ardından İttihad Partiyası rəhbərliyində vəzifədə olmuşdur. Güney Qafqaz Məclisinin üzvü olmuşdur. 28 may 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsini imzalayan iyirmi altı siyasətçi arasında yer almışdır. Birinci hökumət kabinəsində hərbiyyə naziri, İkinci hökumətdə əkinçilik naziri olmuşdur.
Qarabağ general-qubernatoru ikən Qızıl Ordu Azərbaycanı işğal edəndə Avropaya qaçmışdır. Pərən-pərən düşən ittihadçıları bir araya gətirmək üçün Paris, Təbriz, Tehran arasında məkik toxumuşdur.
Keçən ay, Qarsda bolşeviklərdən intiqam almaq üçün qurulan Qafqaz İntiqam Qartalları təşkilatında yer alan iki arkadaşının öldürülməsi, onların təşkilatda tapşırıq almasına səbəb olduğu üçün özünü suçlu görmüş və ruhi sarsıntı keçirərək intihara cəhd göstərmişdir.
* * *
Dosyeni oxuyan prokuror heyrət içində qalmışdı. Qalxıb odada gəzinməyə başladı. Öz-özünə: “Ola bilməz, belə bir şey ola bilməz!” – deyirdi. “Gənclik illərindən bəri ölkə çapında, hətta uluslararası miqyasda bir mücadilənin içində olan bir elm, siyasət və dövlət adamının intihar etməsi normal bir olay deyildir. Ehtimal ki, onun intiharının arxasında başqa səbəblər vardır. Dünyada çox az görülən, yüksək səviyyədə mərhəmət və məsuliyyət vəsfinə sahib olmaqdan dolayı intihara təşəbbüs etmiş ola bilər. Onu mütləq görməm və özünü bilavasitə dinləməm lazımdır”, – deyə düşünürdü.
Prokuror, Sultanovun yatdığı palataya yollandı.
“İntihara təşəbbüs etmənin səbəbini danışarsınızmı?” – deyə soruşdu.
“Vətənim Azərbaycanın işğal edilməsinə, onlarca generalımızın Nargin adasında güllələnməsinə, insanlarımızın bir ucdan Sibirə, qumlu səhralara sürgün edilməsinə, erməni daşnak çətələrinin Azərbaycan xalqının başında qoz qırmasına laqeyd qala bilməzdim. Ölkəmin insanları pərişan durumdadır. Çeşidli bəhanələrlə ölkəmizdə ağlı başında insan qoymadılar. Ailələr dağıdıldı. Xalqımızın ümidi bizik. Bir şey etmək lazım gəldiyini düşündüm. Millətimizin gələcəyi üçün mütləq mücadilə etməmiz gərəkir.
Qarsda qurulan təşkilatımız xəyanətə uğradı. Əmniyyətdəki sorğuda Göyəzən və Xıram adlı iki igidimizi itirdik. Bir neçə arkadaşımız şikəst qaldı. O halları ilə hər an gözümün önünə gəlirlər. Onların acısına dözə bilmədim. Yanlarına gedib, onlardan üzr diləmək niyyətiylə intihar təşəbbüsündə bulundum.”
“Sənin quruca yaşamağın belə xalqına xidmətdir. Ölənlə ölmək olmaz. Onların ölümü sənin əzmini daha da alovlandırmalıdır. Özün deyirsən ki, “xalqımızın ümidi bizik”. Doğrudur, millətinin ümidi sizin kimilərdir. Sən öz canına qıyarsan, meydanı xainlərə buraxmış olmazsanmı? Lütfən, özünə qıyma. Hətta özünə yaxşı bax. Vətən sizdən çox böyük xidmətlər gözləməkdədir.”
“Xalqıma çarə olmaq üçün bir şey edə bilməsəm, yaşamağımın mənası nədir?”
“Doğru deyirsən, ancaq xidmət etmək özünü öldürməklə olmaz ki. Sən çox böyük xidmətlər edəcək gücdəsən. Təkrar edirəm, özünə yaxşı bax. Allah səni xalqına çox görməsin!”
* * *
Doktor Sultanov xəstəxanadan evə buraxılandan sonra İstanbulda rahatlıq tapmadı. Fransaya gedərək orada bir xəstəxana açdı. 1941-də alman-rus savaşının başlamasıyla cəbhədə yaralananları müalicə etdi. Bu arada Avropa ölkələrinə sığınan, özəlliklə almanlara əsir düşən azərbaycanlı əsgərləri müalicə görüntüsü altında başına toplamağa başladı. Şəhər kənarında kirayə etdiyi bir fermanı bunlar için təlim ocağı halına gətirmişdi. Ürəyində dərd bağlamış idealını gerçəkləşdirməyi düşünməkdəydi. Fəqət uzaq bir ölkədə olduğu üçün yetişdirdiyi bu adamları Sovet ərazisinə sövq etməsi çətin bir iş idi.
* * *
Savaşın başlanmasından iki il keçirdi. Ağlından keçənləri reallaşdıra bilmək üçün yollar aramağa başlamışdı. İstanbula döndü. Nə qədər üzüntülü olsa da, ağlından keçirdiyini gerçəkləşdirə bilməyə ömrü vəfa etmədi. Qaldığı pansionda ölü olaraq bulundu…
