Kitabı oku: «Kəlilə və Dimnə», sayfa 2

Padşah rəiyyətlə xoş rəftar edərək ömür sürür, Beydəba isə işlərə nəzarət yetirir və idarə edirdi. Elə ki, Dəbşəlimin hakimiyyəti möhkəmləndi, o, rəiyyətin işi ilə məşğul olmaq, düşmənin hərəkətlərini izləmək və onlara qarşı mübarizə aparmaq vəzifəsindən azad oldu. (Bu işlərin hamısını Beydəba tək idarə edirdi). Hind filosofları tərəfindən Dəbşəlimin ata- babası üçün yazılmış kitablar onun diqqətini cəlb etdi. Dəbşəlim istədi ki, xəzinədə öz adına da bir kitab olsun, o bilirdi ki, belə bir kitabı Beydəbadan başqa heç kəs yaza bilməz. Şah Beydəbanı yanına çağırıb təklikdə ona dedi:– Ey Beydəba! Sən hind filosofusan, hind alimisən. Mən qabaqkı şahların hikmət xəzinələri haqqında çox fikirləşib, çox düşünmüşəm. Mən elə bir şah tapmadım ki, onun adına bir kitab yazılmasın və bu kitabda onun apardığı müharibələr, həyatı, özünün və eləcə də saray adamlarının kamalı haqqında bir şey deyilməsin. Onların bir qismini, elm və hikmətlərini göstərmək üçün, şahların özləri yazmışlar, bir qismi isə filosoflar tərəfindən yazılmışdır. Qorxuram, onların başına gələn mənim də başıma gəlsin, yəni mən də öləm, axı ölümə çarə yoxdur. Axırda mənim xəzinəmdə elə bir kitab tapılmasın ki, şahlar onu oxuyub, mənim kim olduğumu və nələr etdiyimi öyrənsinlər. Mən istəyirəm ki, sən bütün hünərini, ağıl və kamalını işlədib, mənim haqqımda gözəl bir kitab yazasan və orada göstərəsən ki, xalqı necə idarə edib, onu necə tərbiyə etmək lazımdır; orada şahların əxlaqından, rəiyyətlə necə rəftar etməyindən, rəiyyətin şaha necə tabe olub ona xidmət göstərməsindən danışasan, bəlkə beləliklə, həm mənim üçün, həm də rəiyyət üçün bir sıra zəruri dövlət işi yüngülləşə. Mən istəyirəm ki, bu kitab gələcək əsrlər üçün məndən yadigar qalsın.

Beydəba bunu eşitdikdə üzüqoylu yıxılıb şaha təzim etdi və sonra başını qaldırıb dedi: – Ey xoştale şah! Qoy sənin bəxt ulduzun çıxsın, qəm ulduzun batsın! Qoy sənin ömrün uzun olsun. Həqiqətən şahın kamala yetmiş təbiəti, zəngin və müdrik ağlı onu bu yola gətirib çıxarmış, mənim indicə eşitdiyim bu böyük işi görmək fikrinə salmış, onun düşüncəsini ən ali dərəcəyə qaldırmışdır.

Qoy, qadir allah şahın səadətini əbədi etsin, ona öz qərarını, mənə isə onun arzusunu yerinə yetirməyə kömək olsun. Qoy, şah nə istərsə, əmr etsin, mən bütün ağlımı sərf edib onu məqsədinə çatdırmağa hazıram. Şah dedi: – Ey Beydəba! Sən həmişə müqəddəs bir kamala sahib olmaqla şahın əmrini yerinə yetirməkdə ad qazanıbsan. Mən sənin belə adam olduğunu bilirəm. Mən qət etmişəm ki, sən bütün səy və bacarığını sərf etməklə elə bir kitab yazasan ki, orada əyləncə, zarafat, ciddiyyət, hikmət və fəlsəfə bir yerdə olsun, ağıllı adamlar ondan həm hikmət dərsi alsınlar, həm də gülməkdən özlərini saxlaya bilməsinlər.

Beydəba müti halda ona təzim edərək dedi:– Mən şahın əmrini qəbul edirəm və bunun üçün müəyyən vaxt istəyirəm. Şah dedi: – Nə qədər vaxt istəyirsən? Beydəba dedi:– Bir il.

Şah dedi:– Ey Beydəba! Bir il sənə vaxt verirəm. Sonra əmr etdi, Beydəbaya çoxlu hədiyyə və bəxşiş versinlər ki, kitabı yazıb qurtarana qədər gücdən düşməsin, özünü yaxşı hiss etsin.

Beydəba kitabı necə hazırlamaq, nədən başlamaq, nə şəkildə yazmaq, fəsilləri necə adlandırmaq haqqında bir neçə gün fikirləşməli oldu.

O, öz şagirdlərini toplayıb dedi:– Şah mənə elə bir iş tapşırıbdır ki, mənim, sizin və ölkəmizin əsrlər boyu şöhrəti, bu işin necə yerinə yetirməsindən asılı olacaqdır. Mən sizi bunun üçün yığmışam, Şah Dəbşəlim tapşırmışdir ki, mən onun adına bir kitab yazım. Orada hikmət nümunələri olmalıdır. Qoy, sizin hərəniz bu sahəyə aid bir şey yazıb mənə versin və bununla da öz ağlının dərəcəsini, kamalının həddini bildirmiş olsun.

Onlar hamısı belə cavab verdilər: – Ey ləyaqətli filosof və incə düşüncəli insan! Sənə müdriklik, şüur və müqəddəslik bəxş etmiş Allaha and içirik ki, heç vaxt belə bir şey bizim ağlımıza gəlməmişdir. Sən bizim başçımızsan, aramızda səndən ləyaqətlisi yoxdur. Sən bizim şan və şöhrətimizsən, biz özümüz sənin köməyinə möhtacıq. Lakin buna baxmayaraq, biz sənin əmrini yerinə yetirərik.

Sonra Beydəba şahın məqsədini, kitabın quruluş və planı barədə verdiyi göstərişləri onlara danışdı. Amma onlar şahın tələb etdiyi bu kitab haqqında fikirləşib bir şey tapa bilmədilər.

Şagirdlərinin acizliyini görən Beydəba anladı ki, bu işi yalnız çox fikir edib, böyük ağı l işlətməklə yerinə yetirmək olar. O dedi:– Mən görürəm ki, gəmi dəryada yalnız dənizçilərin gücü ilə hərəkət edir, çünki gəmini onlar idarə edirlər. Lakin o yalnız muxtar olan gəmi başçısının əmri ilə dalğaları yarır, dənizləri aşır. Gəmi dənizçilərlə dolu olub, müsafirlərlə həddən artıq yüklənsə, onu batmaqdan xilas etmək olmaz.

O, uzun müddət bu kitabı yazmaq haqqında düşünüb, bir an da olsun, onu yaddan çıxarmırdı. Nəhayət, xəlvətə çəkilərək bu kitabı istedadına inandığı bir şagirdi ilə yazdı. O, əvvəlcə çoxlu kağız, özünə və şagirdinə bir il müddətində çatacaq azuqə topladı. Sonra şagirdi ilə xəlvətə çəkildi. Onlar bir otağa girib qapını bərk-bərk bağladılar. Sonra Beydəba kitabı yazmağa başladı. O, ara vermədən deyir, şagirdi isə yazır və yenidən oxuyurdu. Həm məzmun, həm də həcm etibarilə gözəl bir kitab əmələ gələnə qədər onlar belə işlədilər. Beydəba kitabı 14 fəslə böldü. Bu fəsillərin hərəsi özlüyündə müstəqil idi. Hər fəsildə sual və cavab var idi. Bu, ona görə belə edilmişdi ki, hər hansı bir fəslə baxan adam ondan bir fayda götürə bilsin. Beydəba bu kitabı «Kəlilə və Dimnə» adlandırdı. Buradakı danışıqların hamısı vəhşi heyvanların və quşların dilindəndir. Bu, ona görə belə edilmişdi ki, kitab zahirən sadə adamları əyləndirsin, daxili mənasına görə isə ağıllı adamlara ibrət olsun. Onlar həm dünyada, həm də axirətdə insana nə lazımsa, hamısını burada tapsınlar, şaha tabe olmaq, ya ondan qaçıb qurtarmaq üçün nəyin xeyirli və nəyin zərərli olduğunu buradan öyrənsinlər.

Beydəba bu kitabı həm xarici, həm də daxili görünüşcə başqa hikmət kitabları şəklinə saldı. Beləliklə, buradakı heyvan surətləri əyləncə, onların dediyi sözlər isə hikmət və nəsihət oldu.

Beydəba bu işə başlarkən kitabın əvvəlində iki dostu, onların necə dost olduqlarını və bu möhkəm dostluğun bir xain tərəfindən necə pozulduğunu təsvir etdi.

Sonra o, öz şagirdinə əmr etdi ki, nə desə, onu yazsın, lakin yersiz kəlmə işlətməsin, çünki ehtiyatsız deyilmiş bir kəlmə hikmətli nitqə daxil olduqda onun mənasını korlayıb məhv edər.

Beydəba kitabın məzəli yerinə rast gəldikdə üzünü köçürür, ciddi yerinə təsadüf etdikdə bura əlavə edirdi. Beləliklə, heyvanların dilindən deyilmiş hikmətli sözlərlə dolu bir kitab əmələ gəldi. İlk növbədə Beydəba öz şagirdi ilə kitabın xarici bəzəyini bir tərəfə buraxıb onun məzmununda olan hikmətli nəsihətlər və ibrətli öyüdlərlə məşğul olmağa başladı.

Cahil adamlar onlar üçün yazılmış bu kitabın mənasını başa düşməzlər, heyvanların danışıqlarına təəccüb edib, bunları zarafat sanarlar, kim bu kitabı öyrənib mənimsəməsə, buradakı sözlərin mənası onun üçün qaranlıq qalar.

Belələri bu əsərin məqsədini başa düşməzlər, halbuki, filosofun birinci fəsildə irəli sürdüyü məqsəd qardaşların birləşməsini, onların bu dostluğunun hansı vasitələrlə möhkəmlənməsini təsvir etmək; şəxsi mənafe xatirinə yalan və böhtanlarla iki dost arasında nifaq və düşmənçilik salan rəzil adamlardan ehtiyatlı olmağı təbliğ etməkdən ibarətdir.

Kitab qurtarıb təyin olunmuş vaxt başa çatdıqda Dəbşəlim şah Beydəbaya xəbər göndərdi ki, vaxt bitib, sən nə edirsən? Beydəba şaha xəbər göndərdi ki, mən şaha verdiyim vədi yerinə yetirmişəm. Qoy o, əyan və əşrəfi topladıqdan sonra əmr etsin, mən bu kitabı gətirib onların hüzurunda oxuyum.

Dəbşəlimin göndərdiyi adam qayıdıb bu xəbəri şaha dedikdə, o çox sevindi, ölkədə olan adamların toplanması üçün gün təyin etdi. Sonra Hindistanın ən ucqar yerlərinə carçı göndərdi ki, hamı kitabın oxunmasına gəlsin. Elə ki, təyin olunmuş gün gəlib çatdı, xalq toplandı, şah əmr etdi, iki taxt hazırlasınlar: birini özü üçün, birini Beydəba üçün. Sonra hamı gəldi. Beydəba həmişə şahın qəbuluna geydiyi qəzildən toxunmuş filosof paltarında ayağa qalxıb şaha yaxınlaşdı, mütilik əlaməti olaraq yerə qədər əyilib təzim etdi və başını yuxarı qaldırmadı.

Şah ona dedi:– Ey Beydəba! Başını dik tut. Bu gün matəm günü deyil, şadlıq və sevinc günüdür.

Sonra kitab oxunarkən şah ondan hər fəslin mənasını, onun qarşıya qoyduğu məqsədləri soruşur, o da hər fəslin məqsəd və mənasını izah edirdi. Şah bundan daha çox vəcdə gəlir və onun istedadına heyrət edirdi.

Şah dedi:– Sən mənim ürəyimdən xəbər veribsən, arzumu yerinə yetiribsən, mənim də istədiyim elə bu idi. Könlün nə istəyir de!

Beydəba ona xoşbəxtlik arzu edib dedi:– Şahım mənə dövlət lazım deyil, paltarlar içərisində isə mən öz ləbbadəmi hamısından üstün tuturam. Lakin, ixtiyar verildiyi üçün mən öz ehtiyacımı şahdan gizlətməyəcəyəm.

Şah dedi:– Belə olduqda sənin nəyə ehtiyacın vardır? Sənin nəyə ehtiyacın varsa, hamısı bizim tərəfimizdən rəf ediləcəkdir.

Beydəba dedi: – Mən şahdan xahiş edirəm ki, o öz ata babaları kimi əmr etsin, mənim kitabımın üzünü köçürsünlər və onu mühafizə etsinlər; mən qorxuram ki, bu kitab Hind ölkəsindən getsin, onun varlığından xəbər tutan iranlılar onu ələ keçirsinlər, o, itib yox olsun. Qoy bu kitab «hikmət evindən»³ xaricə çıxmasın.

Sonra şah Beydəbanın şagirdlərini çağırıb, onlara qiymətli paltarlar və hədiyyələr verdi.

Bu kitabın xəbəri gəlib şah Xosrov Ənuşirəvana çatdı. Ənuşirəvan isə elmi və ibrətli kitabları çox sevirdi.

Ona görə o, təbib Bərzuyəni Hindistana göndərdi. Bərzuyə də bütün hiylə və bacarığını işə salaraq, bu kitabı Hind ölkəsindən qaçırıb, İran xəzinəsinə gətirdi. Ondan sonra Ənuşirəvanın ürəyi sakit oldu.

İbn Müqəffanın tərtib etdiyi kitabda olan müqəddimə

Əbülhəsən Abdulla ibn Müqəffa… belə nəql edir ki: «Allah öz hikmət və qüdrətilə dünyanı əmələ gətirdi, insanları bilik, ağıl və kamalda başqa heyvanlardan üstün yaratdı. Çünki ağıl xeyir qapılarının açarı, səadət xəzinələrinin kilididir. Bu dünyanın naz və nemətlərini əldə etmək, o dünyanın əzab və işgəncələrindən xilas olmaq ağıl və kamala bağlıdır. İstedad ağıl və kamal isə iki növdür: biri fitri, yəni anadangəlmə, digəri əməli, yəni təcrübə vasitəsilə əldə edilən. İnsanlarda olan fitri istedad, taxtadakı yanma qabiliyyətinə bənzər. Taxtaya od dəyməmiş yana bilmədiyi kimi, fitri istedad, ağıl və kamal da təcrübə və vərdiş olmadan özünü göstərə bilmir. Alimlər demişlər ki, təcrübə insanda ağıl və kamal oyadır.

Hər kəs fitri ağıl və kamala sahib olub sənət kəsb etməyə çalışsa, bəşəriyyətin əldə etdiyi təcrübələr haqqında düşünüb onlardan bacarıqla istifadə etsə, həm bu dünyada öz arzusuna çatar, həm də o dünyada xoşbəxt olar… Bilmək lazımdır ki, hər işin öz səbəbi, hər səbəbin öz illəti və hər illətin öz məkan və zamanı vardır. Ömrün uzunluğu və dövlətin varlığı bunlardan biri ilə bağlıdır. Bu kitabın Hindistandan Farsa gətirilməsinin səbəbi odur ki, Allah- taala dünyanın padşahı olan xoşbəxt, qüdrətli Ənuşirəvan Kəsra ibn Qubadi ağıl nurundan və ədalət xəzinəsindən qəni etmiş, iş bilməkdə, fikri düz başa düşməkdə, mahir yaratmış; səy göstərməkdə, söz söyləməkdə ona fövqəladə bir istedad vermişdi. O, bütün bunlardan «istifadə edərək elm öyrənməkdə, onun incəliklərini dərk etməkdə, müxtəlif bilik sahələrindəki məlumatda elə yüksək bir rütbəyə çatmışdı ki, ondan əvvəlki şahların heç biri bu mövqeyə qalxa bilməmişdi. Belə ali bir rütbə, şərəfli bir mənsəb onlara qismət olmamışdı.

Padşahlıq qüruru və dünyanı tutmaq həvəsi onunla nəticələndi ki, Ənuşirəvan bir çox ölkələri ələ keçirdi, bir sıra zülmkar hakimləri özünə tabe olmağa məcbur etdi, hər bir adamın həsəd apara biləcəyi şən, şövkət, qüdrət və əzəmət sahibi oldu. Bu zaman onun qulağına çatdı ki, hind şahlarının xəzinəsində quşların, vəhşi heyvanların və həşəratın dilindən yazılmış bir kitab vardır. Padşahlar rəiyyətə cəza vermək, ədalətli və mərhəmətli işlər görmək, düşmənləri darmadağın edib aradan qaldırmaq istərkən ona müraciət edirlər. Bu kitab bütün yaxşılıqların mənbəyi, bütün elmlərin məxəzi, xeyir və mənfəət xəzinəsi, hikmət açarı hesab edilir. Bu kitab şahlara fayda verdiyi kimi, xalqa da xeyir verir. Bu kitabın adı «Kəlilə və Dimnə»dir.

Ənuşirəvan– Adil bu kitabı görmək fikrinə düşdü. Əmr etdi, elə bir istedadlı adam tapsınlar ki, o elm sahəsində şöhrət qazanmış olsun, fars və hind dilini bilsin və bu mühüm işin ona tapşırılması nəzərdə tutulsun.

Çox gəzdikdən, sorğu-sual və axtarışdan sonra bütün bu deyilən xüsusiyyətlərə malik olan və tibb elmində şöhrət qazanmış Bərzuyə adlı cavan bir oğlan tapdılar.

Ənuşirəvan onu yanına çağırıb dedi:– Çox fikirləşib götür-qoy etdikdən, məşvərət və məsləhətdən sonra belə qərara gəlmişik ki, sənə çox mühüm və məsuliyyətli bir iş tapşıraq. Sənin əql və kamalın, istedad və bacarığın bizə məlumdur; elm öyrənməkdəki hərisliyin, sənət sahibi olmaqdakı inad və iradən sübut olunmuşdur. Deyirlər ki, Hindistanda qiymətli bir kitab vardır. Biz istəyirik, o kitab gətirilib bizim ölkəmizdəki başqa hind kitablarının içərisinə daxil edilsin. Hazırlaşıb bu iş üçün Hindistana getmək, nə vasitəilə olur-olsun, o kitabı ələ gətirmək lazımdır. Sənə çoxlu pul və mal-dövlət veriləcəkdir. Onu ehtiyacın olan yerdə, istədiyin kimi xərcliyə bilərsən.

Orada çox qalmaq lazım gəlsə və sənin yenə də pula ehtiyacın olsa, yaz göndərək. Əgər bütün xəzinəni bu yolda qurban vermək lazım gəlsə, müzayiqə edilməyəcəkdir.

Sonra Ənuşirəvan əmr etdi, Bərzuyənin yola düşməsi üçün xoş və münasib bir gün təyin etsinlər. Həmin gün gəlib çatdıqda Bərzuyə yola çıxdı. Onun ixtiyarında əlli xurcun və hər xurcunda əlli min dinar pul var idi. Bütün qoşun, sərkərdələr və dövlət adamları onu yola salırdılar. Bərzuyə böyük bir həvəslə bu işi yerinə yetirməyə gedirdi. Bərzuyə Hindistana çatdıqda padşahın sarayı olan şəhərə gəldi və orada yaşamağa başladı. O, alimlər yığıncağına, əyan-əşrəflər məclisinə, qara camaat toplanan yerlərə gedir, bir sözlə, adamların içərisinə girib hər yeri dolanır, şahın yaxın adamlarının vəziyyətini öyrənir, şəhərin adlı-sanlı adamları, alim və filosofları haqqında sorğu-sual edib məlumat toplayırdı. Hara gedirdisə, qaynayıb qarışır oradakılara, hamı ilə dostlaşaraq təmkin və nəzakətlə dolanırdı. Hamıya deyirdi ki, mən bura elm öyrənmək və təhsil almaq üçün gəlmişəm. Dərin elmi məlumatı olduğu halda özünü sadəlövhlüyə vurur, özünü avam kimi aparırdı. Hər fürsətdən istifadə edərək müxtəlif təbəqədən olan adamlarla dostlaşır və hərəsini bir yol ilə sınaqdan keçirirdi. Nəhayət, o, axtardığını tapdı, istədiyi adama rast gəldi. Bu adam ağıl və kamalda, istedad və huşyarlıqda başqalarından fərqlənirdi. Bərzuyə həmin adamla dostluğa başlayıb ona o qədər yaxşılıq etdi ki, axırda qardaşlaşıb can bir qəlb dost oldular. Az vaxt içərisində həmin adamın əxlaq və xasiyyətini öyrəndi, dostluq və sədaqətini sınaqdan keçirdi. Sonra öz-özünə dedi: «Əgər bu sirrin açarını ona verib, könül evinin qıfılını onun üzünə açsam, o, nankorluq edib duz çörəyi tapdalamaz, kərəm və mürüvvət, dostluq və yoldaşlıq xatirinə xəyanət etməz».

Bir müddət keçdikdən və onların arasında olan səmimilik bir az da möhkəmləndikdən sonra, Bərzuyə onun əmanətə xəyanət etməyəcəyinə, sirri heç kəsə açmayacağına inandı. Daha çox hörmət göstərib, daha artıq yaxşılıq etməyə başladı və bir gün ona dedi:– Qardaşım, mənim bir sirrim var, onu indiyə qədər səndən gizlədirdim, lakin bilirəm ki, sən bunu hiss etməmiş deyilsən, çünki arifə bir işarə də kifayətdir.

Hindli dedi: – Doğru deyirsən, hərçənd sən öz məqsədini gizlədirdin, lakin mən onun səndə olan nişanə və əlamətlərini görürdüm. Ancaq sənin rəftarın onu deməyə imkan vermirdi. İndi ki, sən özün məsələni açdın, elə bilirəm ki, o barədə danışmağına dəyər. Günəş kimi aydındır ki, sən bizim vilayətin nəfis və qiymətli sərvətlərini aparıb öz şahının hikmət xəzinəsinə əlavə etmək üçün gəlibsən, bunu isə məkr və hiylə ilə həyata keçirmək istəyirsən. Lakin mən səndə olan səbir və iradəyə heyran qalmışam. Mən söhbət vaxtı ağzından bir şey qaçıracağını və beləliklə, öz məqsədini bildirəcəyini gözləyirdim. Lakin belə bir şey olmadı, səndə olan bu möhkəmlik və ağzıbütövlük mənim sənə olan etiqadımı artırdı, dostluq və qardaşlıq hisslərini gücləndirdi. Çünki heç bir məxluqda belə bir iradə və özünü saxlaya bilmək qabiliyyəti ola bilməz ki, qürbət vilayətdə, tanımadığı, əxlaq və adətlərini bilmədiyi, nabələd bir xalq arasında özünü sənin kimi apara bilsin.

İnsanın ağlı özünü səkkiz xüsusiyyətdə büruzə verər: Birinci – nəzakətli və təmkinli olmaqda; ikinci – öz şəxsiyyətini tanıyıb öz iradəsinə malik olmaqda; üçüncü– adil şahlara itaət edib onların arzu və istəklərini yerinə yetirməkdə; dördüncü – öz sirlərini dosta verib-verməməsinin yerini bilməkdə; beşinci – özünün və başqalarının sirrini saxlamaqda; altıncı – şahlar qapısında ehtiyatlı olub, şirin dil ilə saray adamlarını ələ ala bilməkdə; yeddinci– öz dilinə malik olub artıq-əksik danışmamaqda; səkkizinci – məclislərdə susmağı özünə adət edib, soruşulmayan şeyləri deməməkdə və peşmançılıq gətirən şeyləri dilə gətirməkdən çəkinməkdə…

Kimdə bu səkkiz xüsusiyyətin hamısı bir yerdə olsa, o, öz ehtiyaclarına üstün gəlməyə, dostlarından tələb etdiyi bütün şeyləri almağa və arzusuna çatmağa layiqdir. Bu xüsusiyyətlərin hamısı səndə vardır. O da məlum oldu ki, sənin mənimlə dostluq etməkdən məqsədin nə imiş. Doğrudur, bu fəzilətlərə malik olan adamın bütün arzu və istəklərini yerinə yetirmək mürüvvət və kərəm sahiblərinin yanında səhv sayılmaz, lakin sənin xahişin məndə dəhşət yaratdı. Bu çox böyük və qorxulu bir işdir.

Bərzuyə gördü ki, hindli onun məkr və hiyləsini başa düşmüşdür. Onun bu sözlərinə kəskin etiraz etməyib çox yumşaq və həlim bir tərzdə dedi: – Mən bu sirri açmaq üçün böyük bir fəsil düşünmüş, onu sərlövhələrə ayırmış, xüsusi şöbələr və bölmələr açmış, əvvəlini, axırını, sağını, solunu təyin etmiş, dostluq, sədaqət, duz-çörək, inam və etibar cəvahirat ilə ona bəzək vurmuş, əhdə vəfa, dərdə şəfa günəşilə onu işıqlandırmış, sonra qonağa hörmət, qəribə kömək ağacı əkərək ona qol-budaq vermişdim ki, bəlkə bu yol ilə bu səadət səhrasında əsl məqsədimin camalını örtən qorxu pərdəsini atam, sənin hörmət və köməyin sayəsində vətənə üzü ağ qayıdam. Lakin sən bircə işarə ilə mənim bütün fikrimi başa düşdün, onun incəliklərini duyaraq məni bu uzun cansıxıcı müqəddimədən xilas etdin. Bu, sənin kərəm və mürüvvətinə, hümmət və alicənablığına yaraşır. Doğrudan da mən səninlə bu məqsədə çatmaq ümidi ilə dostluq edirdim. Əgər ağıllı bir adam bünövrəsi möhkəm, özülü qüdrətli bir qalaya pənah gətirsə, ya şiddətli külək və güclü daşqından qaçıb bir dağın arxasına sığınsa, bu eyib hesab edilməz.

Hindli dedi: – Ağıllı adamlar üçün dostluqdan əziz heç bir şey yoxdur. Dostluq nəticəsində əmələ gəlmiş inam, mal alverdə sarsılırsa, demək, o dostluq hələ qüsurludur. Lakin bütün tilsimlərin açarı – sirri saxlaya bilməkdədir. Üçüncü adamın bilmədiyi sirr yayılmaz, eləcə də, üçüncü adamın eşitdiyi sirr ağızlara düşər və onun qarşısını almaq mümkün olmaz…

Buna misal olaraq göydə topa-topa müxtəlif tərəflərə yayılmış bahar buludlarını göstərmək olar. Əgər bir adam belə buludların olduğunu desə, hamı onu təsdiq edər. Çünki ağıllı adamlar gördükləri şeyi inkar edə bilməzlər. Mən sənin dostluğundan o qədər şad və razıyam ki, heç bir şey onu əvəz edə bilməz. Lakin əgər bir adam bu işdən xəbər tutsa, bizim qardaşlığımız elə pozular ki, onu heç bir mal və dövlətlə qaytarmaq olmaz. Bizim şah çox ayıq və tündxasiyyətdir, balaca bir şeyin üstündə ağır cəza verir. Günah böyük olsa gör nələr edər?

Bərzuyə dedi: – Dostluğun ən böyük şərti sirri saxlamaqdır. Mənim isə bu işdə səndən başqa bir sirdaşım yoxdur. Mən sənin alicənablığına, ağıl və zəkana inanıram. Mən başa düşürəm ki, bu çox qorxulu işdir, lakin ümid edirəm ki, bizim aramızda olan dostluq və sədaqət naminə sən məni öz arzuma çatmaqdan məhrum etməzsən. Əgər bu yolda çətinliyə rast gəlsən, onu asan hesab et, alicənablıq xatirinə onlara döz. Bilirsən ki, bu sirri mən heç kəsə vermərəm. Lakin sən öz yaxın adamlarından, dost- aşnalarından qorxursan ki, bilib şaha xəbər verərlər. Mən ümid edirəm ki, heç kəsin bu işdən xəbəri olmayacaq və sən də rahat və farağat yaşayacaqsan.

Hindli bir az fikirləşdikdən sonra lazım olan kitabları Bərzuyəyə verməyə başladı. Bərzuyə böyük qorxu və ehtiyat içində işə girişib gecə və gündüz yazmaqla məşğul oldu, çoxlu pul sərf etdi, bu kitabın və başqa kitabların surətini çıxartdı. Sonra Ənuşirəvana məktub yazıb işlərin nə yerdə olduğunu xəbər verdi.

Ənuşirəvan məktubu oxuyaraq çox sevindi, əmr etdi, nə qədər ki, fələyin dövranı şadlığı qəmə çevirməmişdir, Bərzuyəni geri çağırsınlar. Məktub yazıb bildirsinlər ki, gəlməyə tələssin, ayıq olsun. Heç nədən qorxmasın və o kitabı möhkəm saxlasın. Topladıqlarını gətirərkən ehtiyatlı olub, ağıllı hərəkət etsin.

Sonra məktubu möhürləyib qasidə verdilər. Məktubun düşmən əlinə keçməməsi üçün qasidə tapşırdılar ki, o, gizlin yollarla getsin və mümkün qədər heç kəsin gözünə görsənməsin.

Bu məktub Bərzuyəyə çatcaq, yola düşüb Ənuşirəvanın sarayına gəldi. Onun gəldiyini şaha xəbər verdilər. Ənuşirəvan o saat Bərzuyəni yanına çağırtdı. Bərzuyə içəri gircək baş əyib təzim etdi. Şah Bərzuyənin üzündəki yorğunluğun, əzginliyin, keçirdiyi qorxu və həyəcanın izini gördükdə ona ürəyi yandı və dedi: – Özünü ələ al, ey xoşbəxt insan və onu da bil ki, sənin göstərdiyin xidmət yüksək qiymətləndirilmiş, onun böyük xələt və tərifə layiq olduğu nəzərə alınmışdır. Get bir həftə dincəl, sonra gələrsən, nə lazımsa, əmr edərəm, hamısını yerinə yetirərlər.

Yeddi gün keçdikdən sonra Ənuşirəvan əyan-əşrəfin hazır olmasını əmr etdi. Saray adamları toplandıqda Bərzuyəni yanına çağırtdırıb kitabı oxumasını buyurdu Bərzuyə kitabı oxuduqca onların təəccübü artır, kitabın gözəlliyinə heyran qalırdılar. Kitab sona çatdıqda onlar Bərzuyəni alqışlayib, bu işdə müvəffəqiyyət qazandığı üçün Allaha şükür etdilər.

Ənuşirəvan əmr etdi, xəzinələrin qapılarını açdılar və and içdi ki, gərək Bərzuyə heç bir şeydən çəkinmədən ora girib ürəyi istədiyi qədər daş-qaş, pul və cavahirat götürsün.

Bərzuyə padşaha təzim edərək dedi: – Padşahın mənə göstərdiyi mərhəmət və məhəbbət hər şeydən qiymətlidir. Hansı var-dövlət, hansı sərvət dünya şahənşahının öz qulu olan mənə göstərdiyi nəvazişi əvəz edə bilər. Mənə şahın səlamətliyindən başqa heç bir şey lazım deyil. Lakin şah and içdiyi üçün, mən şahlara xas olan Xuzistan parçasından hazırlanmış mərasim paltarlarından bir dəst götürürəm ki, padşahın qulluğuna gələrkən onu geyim. Sonra Bərzuyə sözünə davam edərək dedi: – Bu vəzifəni yerinə yetirərkən rast gəldiyim çətinliklər, çəkdiyim qorxu və iztirablar, şahın istək və arzularını yerinə yetirdiyim üçün gözlənildiyindən az oldu. Bəndələrin əlində sədaqətlə xidmət edib cəhd göstərməkdən başqa bir şey yoxdur. İşlərin yerinə yetirilməsi, müvəffəqiyyətlər yalnız şahın səadətli bəxti və xoş taleyi sayəsində olur.

Mən burada olmadığım müddətdə sənin mənim ailəmə göstərdiyin kəramət müqabilində bütün xidmətlər heç dərəcəsindədir. Lakin mən bir şey xahiş etmək istəyirəm ki, o, şahın lütfü qarşısında cüzi, mənim üçün isə dünyalara bərabərdir. Şah ona icazə versə, məni həm bu dünya, həm də o dünya malından qəni etmiş olar və xoşbəxt şahın adı həmişə yaxşılıqla çəkilər.

Ənuşirəvan dedi: – Sən mənim şahlığıma şərik olmaq istəsən, o da qəbul ediləcəkdir. Nə xahişin varsa, açıq söylə.

Bərzuyə dedi: – Şah məsləhət görərsə, Büzürgmehr bu kitaba mənim haqqımda xüsusi bir fəsi əlavə etsin və orada mənim kim olduğumu, əsil və mənsəbimi, sənətimi, din və məzhəbimi yazsın. Şah bu barədə əmr verərsə, mənə göstərdiyi şərəf əbədi qalar, mənim şaha etdiyim yaxşı bəndəlik nümunəsi isə məhv olub getməz. Bu sözləri eşidən Ənuşirəvan, əyan və əşrəf heyran qaldılar. Bərzuyənin böyük ağıl və kamala sahib olduğunu təsdiq etdilər, hamısı bu qərara gəldi ki, Bərzuyənin bunu xahiş etməyə haqqı vardır.

Ənuşirəvanın əmri ilə Büzürgmehri çağırdılar. Büzürgmehr gəldikdə Ənuşirəvan ona dedi:

– Sən Bərzuyənin nə qədər sadiq və fədakar olduğunu, onun bizim əmrimizə görə nə qədər böyük qorxu və iztirab çəkdiyini bilirsən. Biz istədik, Bərzuyə öz xidmətinin səmərəsini görüb dünya malından qəni olsun. Lakin o, bundan imtina edərək, xəzinədən heç bir şey götürmədi. Onun bircə xahişi bu oldu ki, sən bu kitaba ayrıca olaraq onun haqqında bir fəsil əlavə edəsən, orada onun anadan olduğu gündən bu vaxta qədər tərcümeyi- halını yazasan. Biz də buna razı olduq. İndi sənə tapşırıram ki, belə bir fəsil yazıb kitaba əlavə edəsən və qurtardıqdan sonra camaatı yığıb oxuyasan. Lakin onu elə yazmalısan ki, sənin nələrə qadir olduğunu məmləkətin bütün əyan və əşrəf də bilsin.

Bərzuyə şahın belə göstəriş etdiyini eşitcək, təzim edib öz təşəkkürünü bildirdi.

Büzürgmehr həmin fəsli burada gətirildiyi kimi yazıb onu gözəl ibarə və hikmətli sözlərlə bəzədi və qurtardığını şaha xəbər verdi. Padşahın qəbul günü olduğundan Büzürgmehr həmin fəsli Bərzuyənin və ölkənin bütün əhalisinin qarşısında oxudu. Padşah və orada olanların hamısı onu bəyənib Büzürgmehrin gözəl qələm sahibi olduğunu təsdiq etdilər. Padşah muzd haqqı olaraq Büzürgmehrə çoxlu qızıl, gümüş, cavahirat və paltar təklif etdi, lakin Büzürgmehr paltarlardan başqa heç nə götürmədi.

Bərzuyə Ənuşirəvanın əlini-ayağını öpərək dedi:

– Allah padşahın ömrünü uzun, bəxtini güclü, onu həm bu dünyada, həm də o dünyada cah-calal sahibi etsin. Padşahın bu kəraməti onun nə qədər mərhəmətli olduğunu bir daha dünyaya göstərdi, onun şöhrətini artırdı və qulu olan məni sevindirərək utandırdı. Oxucular bu fəsildən fayda alıb onun nə üçün yazıldığını başa düşəcək və anlayacaqlar ki, əməllərin ən fəzilətlisi adil şahlara xidmət etməkdir, insanların ən şərəflisi dövrünün şahları tərəfindən qiymətləndirilib özünə layiq mövqe tutanlardır.

Onu da demək lazımdır ki, bu «Kəlilə və Dimnə» kitabı 16 fəsildir. Əslində hind dilində on fəsil olmuşdur, altı fəslini isə farslar artırmışlar.

Hind dilində olan əsl on fəsil bunlardır: «Şir və Öküz», «Dimnənin işinin yoxlanması», «Alabaxta göyərçin», «Bayquş və Qarğa», «Meymun və Tışbağa», «Zahid və Gəlincik», «Pişik və Siçovul», «Şahzadə və Qübbərə quşu», «Şir və Çaqqal», «Ana şir, Çaqqal və Ovçu».

Farsların əlavə etdikləri altı fəsil isə aşağıdakılardır: «Kəlilə və Dimnəyə müqəddimə», «Təbib Bərzuyə», «Zahid və Qonaq», «Bilar və Brahimə»„ «Səyyah və Zərgər», «Şahzadə və onun yoldaşları».