Kitabı oku: «Kəlilə və Dimnə», sayfa 4

Şir və Öküz fəsli

…Hind Racı⁷ Brəhmənə dedi: – Mənə elə bir əhvalat danış ki, orada xain adamın yalanı nəticəsində iki dost arasında olan sədaqət ədavətə çevrilsin və onlar bir-birindən ayrılmalı olsunlar.

Brəhmən dedi: – Əgər iki dost arasına bir xain girsə, onların qohum-qardaşlarının, dost-aşnalarının arasına mütləq nifaq düşər və onlar bir-birindən ayrılarlar, necə ki, şir və öküz bir-birindən ayrıldı.

Şah soruşdu: – O necə olmuşdur?

Rəvayət. Brəhmən dedi:

– Belə rəvayət edirlər ki, dövlətli bir tacir var imiş, onun övladları böyüyüb həddi-buluğa çatdıqda heç bir sənətlə məşğul olmaq istəmədilər, atalarının malını yeyib, dağıtmağa başladılar.

Atası onları danlayıb dedi: – Ey mənim övladlarım! İnsan bu dünyada üç şey üçün çalışır ki, bu üç şey də başqa dörd şeyin nəticəsində əldə edilə bilər. Üç şey: yaxşı güzəran, insanlar arasında yüksək mövqe tutmaq, axirət əldə etmək üçün savab işlər görməkdir. Bu üç şeyi əldə etmək üçün istifadə edilən dörd vasitə aşağıdakılardır: namuslu əməklə dövlət toplamaq, əldə edilmiş dövləti saxlaya bilmək, sonra israfa yol vermədən onu özünə, qohum-qardaşlara, dost-aşnalara xərcləmək… Nəhayət, mümkün olduğu qədər nəfsini ziyanverici işlərdən çəkindirmək. Bu dörd şərtdən bircəsini yerinə yetirməyən adam arzusuna çata bilməz, çünki insanın dövləti olmasa, o özü yeyib başqasını yedirdə bilməz; əgər dövləti olsa, lakin bu var-dövlət haqqında qayğı göstərməsə, onu qənaətlə xərcləməsə, bir az keçmədən bu var-dövlət qurtarar və ona heç nə qalmaz. Odur ki, deyiblər, xərcləmək qazanmaqdan çətindir.

 
Mal ələ gətirmək asandır, ancaq
Çətindir o malı əldə saxlamaq.
 

Əgər insan qazanc gətirmədən pulu xərcləməyə başlasa, nə qədər az xərcləsə də, yenə də tez-gec pul qurtarar, sürməni az- az işlətməyə baxmayaraq o da qurtarır.

 
Dağdan hey götürüb, desən ki, çoxdur,
Bir də görərsən ki, dağ özü yoxdur.
 

Odur ki, deyiblər: «Dama-dama göl olar, dada-dada heç». İnsan dövlət yığıb saxlasa, onu xeyirli və faydalı işlərə xərcləməsə, dövlətli deyil, yoxsul hesab edilməlidir. Belə adamın dövləti müxtəlif yollarla lazım olmayan yerlərə xərclənib gedər. Bu, su gələn yolu olub çıxan yeri olmayan bir hovuza bənzər, suyun artığı faydalı yerlərə sərf edilmədiyi üçün daşıb ətrafı basar, hədərə gedər.

Nəhayət, atanın nəsihəti oğlanlarına təsir etdi və onların hərəsi bir sənətlə məşğul olmağa başladı. Böyük qardaş tacirlik məqsədilə uzaq bir ölkəyə səfərə çıxdı, yolda böyük bir bataqlığa rast gəldi, onun yük daşıyan iki öküzü var idi, birinin adı Şətrəba, o birinin adı isə Bəndəba idi. Şətrəba burada palçığa batdı, tacir və onun köməkçiləri çox çətinliklə Şətrəbanı bataqlıqdan çıxardılar, lakin onda getməyə artıq taqət qalmamışdı. Tacir öz köməkçilərindən birini Şətrəbanın yanında qoydu və tapşırdı ki, bir neçə gün ona qulluq etsin, yaxşılaşdıqda dalınca gətirsin.

Bir-iki gün keçdikdən sonra öküzün yanında qalan adam darıxmağa başladı, öküzü orada qoyaraq tacirin dalınca getdi və ona dedi ki, Şətrəba öldü. Öküz isə oradan çıxaraq çox gəzdi, çox dolandı, nəhayət, suyu çox, ələfi bol olan gözəl bir çəmənliyə çatdı və orada qaldı.

 
Gülab tək ətirli suları vardı,
Sularda sonalar məclis qurardı…
 

Bir az keçmədi ki, öküz piylənib kökəlməyə, fınxırıb böyürməyə və bütün ətrafa səs salmağa başladı.

Yaxında isə meşənin padşahı şir və onunla birlikdə canavarlar, ayılar, çaqqallar və başqa heyvanlar yaşayırdı. Şir xudpəsənd və özündən razı bir padşah idi. O, heç vaxt öküz görməmiş və onun böyürtüsünü eşitməmişdi. Ona görə öküz böyürtüsü eşitdikdə bərk qorxdu, lakin heyvanlar və quşlar onun qorxduğunu bilməsin deyə, yerindən tərpənməyib, ova çıxmağı tərk etdi.

Şirin yanında olan heyvanlar içərisində iki çaqqal var idi, (bunlardan birinin adı Kəlilə, o birisinin adı Dimnə idi. Onların hər ikisi ayıq və gözü açıq idi. Lakin Dimnə daha çox həris, daha çox özündən dəm vuran idi.

Dimnə Kəliləyə dedi:

– Qardaşım, sən şir haqqında nə fikirdəsən? O, bir neçə gündür ki, yerindən tərpənmir, ova çıxıb şikar etmir.

Kəlilə dedi: – Sənə dəxli olmayan məsələlər haqqında nə üçün sorğu-suala girirsən, bizim vəziyyətimiz aydındır: biz şah qulluğunda xidmət edir və onun sayəsində dolanırıq. Biz şahlar məclisində söhbət etmək hüququna malik olub, şahların işlərinə nəzarət yetirənlərdən deyilik. Sus və unutma ki, ona dəxli olmayan işlərlə məşğul olanın aqibəti meymun kimi olar.

Dimnə dedi: – Meymuna nə olmuşdu ki?

Meymun və dülgər əhvalatı. Kəlilə dedi:

– Belə nəql edirlər ki, bir meymun bir dülgərin at üstündə oturmuş kimi böyük bir dirək üstə oturaraq iki paz vasitəsi ilə onu yardığını gördü. Dülgər bir pazı çaldıqdan sonra ikincisini çıxardıb qabağa çalır və beləliklə, dirəyi yara-yara irəliləyirdi. Dülgər ehtiyac üzündən işini buraxıb bir anlığa getməli oldu. Bunu görən meymun ona dəxli olmayan bir işdən yapışaraq dülgərin işini davam etdirməyə başladı. Arxasını dirəyin yarılmış hissəsinə tərəf çevirərək oturdu, yumurtası dirəyin yanğına girdi, o isə pazı çıxarmağa başladı. Pazı çıxardıqda yumurtası dirəyin arasında qalıb sıxıldı, meymun huşunu itirərək özündən getdi, dülgər qayıdıb gələnə qədər bu vəziyyətdə qaldı. Dülgər isə döyüb meymunu öldürdü. Odur ki, deyiblər: «dülgərlik meymunun işi deyil».

Dimnə dedi: – Mən sənin söylədiyin əhvalatı eşitdim və nə demək istədiyini başa düşdüm, lakin bilməlisən ki, şaha yaxınlaşan hər adam yalnız öz qarnını doydurmaq məqsədini güdmür, çünki qarını hər yerdə doydurmaq olar… Yox, belə bir adam şaha hər şeydən əvvəl dostları sevindirib düşmənləri qəzəbləndirən vəzifə və şöhrət xatiri üçün yaxınlaşır, yalnız qarnı üçün əlləşənlər heyvan zümrəsindən olanlardır. İt quru sümükdən sevindiyi kimi, belə adam da ona verilən ən kiçik sədəqədən sevinər və onunla kifayətlənər. Alicənab iradəli adamlara gəldikdə isə, onları cüzi şeylər kifayətləndirə bilməz. Dovşanı şikar edən şir dağ keçisini gördükdə dovşanı buraxıb onun üzərinə hücum edər.

 
Qürurda Pələng ol, vüqarda Qartal,
Vuruşda qalib gəl, ovun üstün al.
Tavusa, bülbülə sən az nəzər sal,
Birisi bəzəkdir, biri qilü-qal!
 

Az şeyə razı olmaq mənəvi yoxsulluq və xəsislik əlamətidir. Yüksək mövqeyə çatan adamın ömrü gül qədər az olsa da, ağıllı adamlar onu uzun ömür hesab edərlər və əksinə, az şeyə razı olan adamın ömrü şam ağacı qədər çox olsa belə, mürüvvət əhlinin yanında onun qədri qiyməti olmaz.

Kəlilə dedi: – Mən sənin sözlərini başa düşdüm, lakin ağlını başına yığ və bil ki, hər adamın öz yeri, mövqeyi vardır. Biz o təbəqədən deyilik ki, belə yüksək dərəcəyə layiq olaq və onu tələb etməyi bacaraq. Biz salamat dolanırıqsa, bu, bizim üçün kifayətdir…

Dimnə dedi: – İnsanlar müxtəlif vəziyyətdə olurlar. İstedad və qabiliyyəti olanlar özlərini alçaq vəziyyətdən ali dərəcəyə çatdırır, iradəsi zəif, əqli kəm olanlar isə yüksək mövqedən aşağı rütbəyə enirlər. Yüksək dərəcəyə qalxmaq çox çətin, oradan aşağı enmək isə olduqca asandır.

Vəzifə ağır daş kimi şeydir, onu çox əziyyət və məşəqqətdən sonra çiyinə qaldırırlar, lakin çox asanlıqla yerə atırlar. Ali dərəcəyə çatmaq üçün mərd və iradəli adamların köməyə ehtiyacı yoxdur…

 
Hünər sahibi bilsə öz qüdrətin.
Göyə qaldırar hər işin hörmətin.
 

Biz yüksək vəzifə almağa layiqik və indiki aşağı vəziyyətdə qalmağa razı olmamalıyıq.

Kəlilə dedi: – Sən nə etmək fikrindəsən?

Dimnə dedi: – Mən bu fürsətdən istifadə edib şirin yanına getmək istəyirəm. O, qorxu və tərəddüd içindədir, bəlkə məsləhət vasitəsilə onun könlünü ələ alam, beləliklə, onunla dostlaşıb böyük vəzifəyə çatam.

Kəlilə dedi: – Sən nədən bilirsən ki, şir qorxu və tərəddüd içindədir?

Dimnə dedi: – Mən bunu ağıl və idrakımla bilirəm, ağıllı adamlar insanların gizlin işlərini onların xarici əlamətlərindən, xarici görünüş və qiyafələrindən başa düşərlər.

Kəlilə dedi: – Şahlar xidmətində olmadığın, şah məclislərinin qayda-qanunlarını bilmədiyin halda sən şirlə dostlaşıb ondan necə vəzifə ala bilərsən?

Dimnə dedi: – Böyük və məsuliyyətli iş, ağır və narahat yük güclü və möhkəm adamı yora bilməz. Qəriblik və tənhalığın ağıllı adam üçün qorxusu yoxdur… Fərasətli və huşyar adamlar hər şeyin yolunu tez taparlar.

Kəlilə dedi: – Şahlar öz mərhəmətini fəzilət sahiblərinə deyil, bəlkə özünə yaxın, nəsilbənəsil ona xidmət edib müxtəlif yollarla hörmət qazanmış adamlara göstərirlər. Şahlar bu cəhətdən üzüm tənəklərinə oxşayırlar, özlərinə daha yaxın olan ağaclara sarınırlar.

Dimnə dedi: – Sən haqlısan, lakin mən bilirəm ki, şahın yaxın adamları və onların sələfləri həmişə bu mənsəbdə olmamışlar, onlar əvvəl uzaq olmuş, sonra yavaş-yavaş yaxınlaşaraq bu dərəcəyə çatmışlar. Mən də çalışacağam ki, onların mənsəbinə çatım və bunun üçün əlimdən gələni əsirgəməyəcəyəm… Deyirlər, hələ indiyə qədər şah qapısında elə adam olmamışdır ki, o, şahın qəzəbinə dözmədən, onun təhqirlərinə davam gətirmədən, öz hirs və nifrətini boğmadan və insanlarla həlim rəftar etmədən şahdan böyük vəzifə almış olsun.

Kəlilə dedi: – Tutaq ki, sən şirlə dostlaşdın, sən hansı yol ilə və hansı əsasa görə ondan vəzifə alacaqsan?

Dimnə dedi: – Əgər mən ona yaxınlaşa bilsəm, əvvəlcə onun xasiyyətini öyrənər, ona sədaqətlə hörmət göstərib bütün arzularını yerinə yetirər, qəbih və yaramaz işlərdən çəkindirərəm. O, mənim fikrimə görə, yaxşı və ölkənin xeyrinə olan bir iş başladıqda, mən həmin işi onun gözündə böyüdüb daha çox təriflər, bu tədbirin verəcəyi faydaları daha da şişirdərək onu gözəl boyalarla bəzəyər və şahın sevincinin artmasına səbəb olaram. Yox, əgər mənim fikrimcə, aqibəti qorxulu və ziyanlı ola biləcək bir işə əl atmaq istəsə, mən ehtiyatla, çox mehriban, çox yumşaq, həlim və nəzakətlə bu işin zərərli cəhətlərini izah edər, əgər bu işdən əl çəkərsə, ondan alınacaq xeyir və faydanın nədən ibarət olduğunu başa salaram. Elə deyərəm ki, bu onun ürəyinə toxunub, onun qəzəbinə səbəb olmasın. Ümid edirəm ki, başqalarından belə xidmət görməyən şir bunun müqabilində mənə daha çox hörmət etməyə başlar.

Ağıllı və danışmağı bacaran adamlar, yalanı həqiqətə və həqiqəti yalana çevirməyi bacararlar… Mahir rəssamlar qələmlə elə səhnələr yarada bilir ki, burada heykəllər şəkil, şəkillər heykəl kimi görünür.

 
Möcüzə yaradan rəssama bax sən,
Simurq şəkli çəkir, quşu görmədən.
 

Şir məndəki bu qabiliyyət və istedadı gördükdə yaxın olmağımı məndən də artıq bir ehtirasla arzu edər.

Kəlilə dedi: – İndi ki sən o fikirdəsən, gərək ehtiyatlı olasan, şahlarla dostluq etmək çox təhlükəlidir. Atalar deyiblər ki, üç işə girişməyə yalnız nadan adam cəsarət edər: şahlarla dostluq etməyə, dadına baxmaq xatirinə zəhər içməyə, sirri arvada verməyə. Ağıllı adamlar şahı elə bir sıldırım dağa bənzətmişlər ki, onun üzərində çoxlu meyvələr, müxtəlif xəzinələr vardır, lakin bununla birlikdə ora pələnglər, şirlər, canavarlar və başqa yırtıcı heyvanlar yuvasıdır. Ora qalxmaq qorxulu, orada qalmaq isə daha qorxuludur.

Dimnə dedi: – Sənin dediklərin doğrudur, lakin təhlükədən qorxan məqsədə çata bilməz…

 
Xətərsiz bir qazanc yoxdur dünyada,
Xətərdən qorxanlar çatmaz murada.
 

Qüdrətli iradəyə və böyük ağla sahib olmadan üç işin öhdəsindən gəlmək olmaz: şaha xidmət, dəniz ticarəti və düşmənlə müharibə. Atalar deyiblər:

İgid adamlara yalnız iki yer yaraşar: o, ya şah qulluğunda şöhrət tapmalı, ya inzivaya çəkilərək zahidlik etməlidir…

Kəlilə dedi: – Arzuna çatmaqda Allah sənə kömək olsun, ancaq mən bu işdə səninlə şərik deyiləm.

Dimnə gedib şirə salam verdi, şir yanındakılardan soruşdu: «Bu kimdir?» Dedilər: – filankəs oğlu filankəs. Şir dedi: «Atasını tanıdım», sonra Dimnəni yanına çağırıb soruşdu: – Sən harada olursan və nə edirsən?

Dimnə dedi: – Mən şahın qulluğundayam və onu, ehtiyaclarımın qibləgahı, arzularımın ümidi hesab edirəm. İndi gözləyirəm, əgər bir iş olsa, onu öz əql və bacarığımla yerinə yetirim. Çünki padşahın sarayında elə işlər olur ki, onu yerinə yetirmək üçün ən balaca vəzifəlilərə belə ehtiyac olur. Sizin dərgahınızda tavusdan tutmuş milçəyə qədər hamıya iş tapılar. Vəzifəcə ən aşağı, bədəncə ən zəif xidmətçilər də xeyir və ziyan verə bilərlər. Yola atılmış quru çöp də bəzən işə yarayır. Onunla lazım olduqda qulağı qaşıyır və ya diş qurtdalarlar. Zərər və ya xeyir verə biləcək heyvandan isə daha yaxşı istifadə etmək olar.

 
Bir dəstə gül olmaq bacarmasaq da,
Yararıq odun tək yanaq ocaqda.
 

Şir Dimnənin sözlərini eşitdikdə onun nəsihət və məsləhət vermək fikrində olduğunu başa düşərək təəccübləndi. Sonra üzünü yaxın adamlarına çevirib dedi:

– İstedadlı və bacarıqlı adamın vəzifəsi kiçik, nüfuzu az, düşməni çox olsa da, o, ağıl və kamalı sayəsində özünü büruzə verər, xalq arasında özünə layiq şöhrət tapar. Belə adamlar çıraq kimidirlər, fikir verməmisinizmi ki, çırağı söndürmək istərkən o yüksəyə qalxmağa meyl göstərər?!

Dimnə bu sözləri eşitdikdə sevindi və bildi ki, şirin xoşuna gəlmişdir. Dedi: – Şahın bütün adamları, əyan və əşrəflər öz fikirlərini, bilik və bacarıqlarını şaha bildirməlidirlər. Çünki şah öz xidmətində olanları yaxşı tanıyıb, onların hərəsinin ağıl və dərrakəsinin dərəcəsinə vaqif olmasa, nəyə yarayıb, nəyə yaramadıqlarını bilməsə, onlardan yaxşı fayda götürə bilməz, vəzifəyə təyin etməkdə çətinlik çəkər. Toxum yerin altında olduqca heç kəs onunla maraqlanmaz, elə ki, torpağın pərdəsini yırtıb yerin üzünü zümrüd kimi bəzədi, onun nə olduğu meydana çıxar, bu zaman ona qulluq edər və onun bəhrəsindən fayda götürərlər.

Şah hər kəsin öz ləyaqət və bacarığına görə ondan istifadə etməlidir. Xidmətində onları vəzifəyə təyin edərkən, şahlar əsasən bu xüsusiyyəti nəzərə almalıdırlar.

 
Mən gül kolu və torpağam, sənsə günəş, bulutsan,
Mən neçə gül aça billəm, sən məni hey unutsan?!
 

Rəiyyətin, padşahlar qarşısındakı haqqından biri də odur ki, şah hər kəsə ağlına, dərrakəsinə, sədaqətinə və bacarığına görə vəzifə verə və işi tərsinə etməyə, yəni bacarıqsız və ləyaqətsiz adamları istedadlı və qabiliyyətli adamlardan üstün tutmaya. İki şey şahlara yaraşmaz: baş çalmasını ayağa sarımaq, ayaq dolağını başa bağlamaq. Ləl və yaqut qurşun və qalaya tutulsa, bununla onların qiyməti azalmaz, lakin bu işi tutan adamın axmaqlığı meydana çıxar.

İşin müvəffəqiyyəti köməkçilərin çoxluğunda deyil, iş bacarmalarındadır. Daş-qaş gəzdirməklə adamın qiyməti artmaz, lakin ondan insanın başına çoxlu bəla gələr, hünər sahibləri aşağı vəzifəli və az nüfuzlu olsa da, ağıllı adamlar onlara alçaq nəzərlə baxmamalıdır. Torpağa düşmüş ağ damarı yerdən qaldırıb onlardan üzəngilər hazırlayarlar ki, şahların mindiyi atların üzərinə qoysunlar; kamanlar qayırarlar ki, onları şahlar, əyan və əşrəflər əllərində gəzdirsin. Dövlətli və adlı- sanlı nəsildən olmadıqlarına görə hünər sahiblərini aşağı vəzifəyə təyin etmək, istedadsız adamlara isə, böyüklərin varisi olduğu üçün, yüksək rütbə vermək şahlara yaraşmaz. Şah insanları ölkəyə verdikləri faydaya görə, gətirdikləri xeyrə münasib vəzifəyə təyin etməlidir. İstedadsız adamlar öz əcdadlarının xidmətini səadət vasitəsi etsələr, bundan işlərə ziyan gələr və hünər sahibləri məhv olub gedər. İnsana öz həyatından daha əziz heç nə yoxdur. Lakin bədənin bir üzvü xəstələndikdə onu uzaq və yad şəhərlərdən gətirilmiş dərmanlarla müalicə edirlər. Siçan insanla həmsayə və həmxanədir, lakin zərərverici olduğu üçün onu öldürməyə çalışıb evdən qovarlar. Qızılquş dağlarda, səhralarda vəhşi halda yaşasa da, fayda verdiyi üçün, onu böyük həvəslə tutub əhliləşdirər və tərbiyə verərlər. Şahlar özləri onu əl üstündə gəzdirər.

Dimnə sözünü qurtardıqda şahın Dimnəyə qarşı olan marağı bir az da artdı, onu tərifləyib xoş dillə dindirməyə başladı. Dimnə fürsətdən istifadə edərək şahla tək qalmalarını xahiş etdi. Elə ki ara xəlvət oldu, Dimnə dedi:

– Çoxdandır ki, şah bir yerdə oturaraq ova çıxmır, bunun səbəbi nədir?

Şir istədi, ki, özünün qorxduğunu Dimnədən gizlətsin, lakin bu zaman Şətrəba bərkdən böyürdü və onun səsi şiri elə qorxutdu ki, o, artıq özünü saxlaya bilməyib sirrini Dimnəyə açdı. Dedi: – səbəbi o eşitdiyin səsdir, bilmirəm kimdir. Lakin güman edirəm ki, onun gücü və cüssəsi də səsinə müvafiq olar. Əgər belə isə, o zaman mənim burada qalmağım doğru deyildir. Dimnə dedi: – Bu səsdən başqa şahı narahat edən başqa şey yoxdur ki?

Şah dedi: – Yox.

Dimnə dedi: – Şah yalnız bu səbəbə görə doğma yurdunu tərk edib cəlayi-vətən olmamalıdır. Atalar demişlər ki: çox danışmaq ağlın azlığına, yalan danışmaq iradənin süstlüyünə, səsin yoğunluğu isə qüvvətin zəifliyinə dəlalət edər. Məsəl var, deyərlər ki, hər səsi yoğun, hər bədəni böyük pəhləvan olmaz, tülkü ilə təbil təmsili kimi.

Şir soruşdu: – O necə təmsildir? .

Rəvayət. Deyirlər ki, bir tülkü bir meşə ilə gedirmiş, görür ki, bir ağacın dibinə bir təbil düşüb. Külək əsdikcə ağacın budaqları təbilə dəyir və təbildən dəhşətli səslər çıxır. Tülkü təbilin səsinin yoğunluğunu və onun cüssəsinin böyüklüyünü gördükdə ağzı sulandı və elə bildi ki, təbilin əti də səsinə müvafiq olacaqdır. Çox əlləşdikdən sonra təbili yırtmağa müvəffəq oldu. Lakin quru dəridən başqa bir şey tapmadı. Peşmançılıq atını minərək hər tərəfə çapır və deyirdi: –

– Bilmirdim ki, bədəni böyük, səsi yoğun olanın içi boş olarmış.

Dimnə sözünə davam edərək dedi:

– Mən bu məsəli ona görə gətirdim ki, şah yalnız bu səsə görə narahat olmasın. Əgər şah mənə icazə versə, gedib onun kim olduğunu öyrənər və gəlib həqiqəti şaha bildirərəm.

Bu söz şirin xoşuna gəldi. Dimnə yerindən sıçrayıb şahın əmri ilə yola düzəldi. Dimnə gözdən itdikdən sonra şah fikrə getdi, Dimnəni göndərməsindən peşman oldu. Öz-özünə dedi: «Bu işə razı olmaqda və bu fikri bəyənməkdə doğru iş görmədim, çünki padşahlar sarayında günahsız olaraq zülm görmüş, uzun müddət ağır və əziyyətli həyat keçirmiş, ya dövlət və hörmətini əldən vermiş, ya vəzifədən qovulmuş, ya acgözlülük və fitnəkarlıqda şöhrət tapmış, ya xeyirli işlərdən kənarda qalmış, yoldaşlarının əfv edildiyini, özünün isə həbsdə saxlandığını görmüş, ya eyni günah üstə yoldaşlarına nisbətən daha ağır cəzalanmış, ya eyni xidmət müqabilində yoldaşlarından daha az mükafat almış, ya düşmənin onunla rəqabət apararaq üstün gəldiyinin və mənsəbə çatdığının şahidi olmuş bir adamı, ya din və əqidədə möhkəm olmayan, ya padşahın ziyanına olan işlərdə özünə xeyir axtaran, ya düşmənin xahişini qəbul edən bir xidmətçini uzun müddət imtahan edib sınaqdan keçirmədən düşmən yanma göndərmək və ona sirr verməkdə şah tələsməməlidir. Bu Dimnə çox bilmiş və uzaqgörəndir. O, uzun müddət mənim qapımda əziyyət çəkmiş, lakin mükafat görməmişdir. Əgər onun qəlbində kin-küdurət varsa, mənə xəyanət edib qisas almaq fikrinə düşə bilər. Ola bilər, o, düşməni həm gücdə, həm bədəndə məndən üstün görüb, onun tərəfinə keçməyə meyl göstərsin və bildiyi sirləri ona desin.

Şir bu fikirlər içində həyəcan keçirir, gah durur, gah oturur, gah var-gəl edir və gözünü Dimnə gedən tərəfdən çəkmirdi. Birdən Dimnənin gəldiyini uzaqdan gördü, ürəyi bir az sakitləşdi və qayıdıb öz yerində oturdu. Dimnə gəlib çatdıqda şir soruşdu: – Nə etdin?

Dimnə dedi:

– Bir öküz gördüm ki, böyürür, şahı narahat edən də həmin səs idi.

Şah soruşdu: – O, çox güclüdürmü?

Dimnə dedi: – Mən onda elə bir təkəbbür və qürur görmədim ki, onun güclü olmasına dəlalət etsin. Elə ki ona yaxınlaşdım, bir dost və tay-tuş kimi onunla danışmağa başladım. O, mənə heç bir şey etmədi, mənə elə gəldi ki, onun təbiətində əzəmət və təvazökarlıqdan daha çox tamahkarlıq vardır. Ürəyimdə də qorxu hiss etmədiyim üçün ona daha artıq hörmət etməyi lazım bilmədim.

Şir dedi: – Hələ bu, onun gücsüzlüyünü göstərmir və ona görə də özünü aldatmaq olmaz, çünki qüvvətli fırtınalar yoğun ağacları kökündən qopardıqları, möhkəm binaları, uca qalaları və qalın barıları dağıtdıqları halda, balaca və nazik otlara toxunmazlar. Böyük adamların və vəzifə sahiblərinin özünə tabe olanları və aşağı vəzifəliləri cəzalandırmağa vicdan da yol vermir. Düşmən alicənab və kəramət sahibi olmazsa, heç kəs onun güclü və şan-şövkətli olduğunu qəbul etməz, hər kəslə öz gücünə və öz mövqeyinə görə rəftar etmək lazımdır. Mürüvvət sahibləri bilirlər ki:

 
Çəyirtkəyə hücum eyləməz qartal,
Şirin də şikarı deyildir çaqqal.
 

Dimnə dedi: – Şah bu işə o qədər də əhəmiyyət verməməlidir. Əgər buyursanız, mən gedib onu gətirərəm və o, şahın qulluğunda müti bir qul olar.

Şir bu sözü eşitcək sevindi və onu gətirməyi Dimnəyə əmr etdi. Dimnə Şətrəbanın yanına gedib onunla ürəklə, qorxu və tərəddüd hiss etmədən, amiranə bir şəkildə danışmağa başladı və dedi: – Məni şir göndərib ki, səni onun yanına aparam və söz verib ki, onun yanına tez getsən, indiyə qədər etdiyin bütün günahları bağışlayacaqdır. Özün bil, əmrə tabe olmayıb burada qalsan, o saat qayıdıb əhvalatı şirə nəql edəcəyəm.

Şətrəba dedi: – Axı, bu şir kimdir?

Dimnə dedi: – Yırtıcı və vəhşi heyvanların padşahıdır.

Elə ki Şətrəba şir və yırtıcı vəhşi sözünü eşitdi, qorxudan canına titrətmə düşdü. Dimnəyə dedi: – Əgər mənə ürək verib salamat qalmağıma əmin etsən, səninlə gedərəm. Dimnə ona ürək verib onun əmin-amanlıqda olacağına möhkəm and içdi. Hər ikisi şirin yanına yollandılar. Ora çatdıqda şir öküzü mehribanlıqla qarşıladı və onun bu yerlərə nə vaxt, nə üçün gəldiyini soruşdu. Öküz başına gələn əhvalat danışdı. Şir əmr etdi ki, Şətrəba orada qalıb, şirin mərhəmət və kəraməti sayəsində naz və nemət içində yaşasın. Öküz öz razılıq və təşəkkürünü bildirdikdən sonra şirin xidmətində qaldı.

Şir Şətrəbanı əzizləyib haqqında həddindən artıq lütf və mərhəmət göstərdi, özünə yaxın olanlar sırasına çəkdi, şəxsən onun vəziyyəti ilə maraqlandı. Onu sınaqdan keçirib ağıl və kamalını, iş və təcrübəsini bəyəndi, uzun götür-qoydan, məsləhət və məşvərətdən sonra ona etibarlı bir vəzifə tapşırıb özünə sirdaş etdi. Şir Şətrəbanın əxlaq və adətləri ilə daha yaxından tanış olduqca ona qarşı olan inamı artır, onun bilik, dərrakə və qanacağının daha artıq olduğuna inanır və günü-gündən vəzifəsini yüksəldərək hörmət və nüfuzunu, bəxşiş və ənamını artırırdı. İş gəlib o dərəcəyə çatdı ki, öküzün hörməti bütün qoşun nəfərlərindən və şaha yaxın olan bütün sərkərdələrdən çox oldu.

Dimnə şirin öküzə etdiyi bu böyük hörmət və kəraməti gördükdə, onun şirə bu qədər yaxın olduğunu və hər dəqiqə başqalarından seçilərək mənsəb və dərəcəsinin artdığını müşahidə etdikdə paxıllıq əli onun gözünə intiqam sürməsi çəkdi, qəzəb qılıncı onun qəlbində qisas atəşi alovlandırdı. Dimnənin gecəsi gündüz oldu, yuxusu gözündən qaçdı. O, bir yerdə oturub rahat ola bilmirdi. Kəlilənin yanına şikayətə gedərək dedi: – Qardaşım, mənim acizliyimə və xamlığıma bax ki, şirin işini düzəldib öz işimi korladım. Bu öküz şirin yanına gətirildikdən sonra hörmət və mənsəb sahibi oldu. Mən isə öz mövqe və vəzifəmdən bir az da aşağı düşdüm.

Kəlilə dedi: – Zahidin başına gələn əhvalat sənin də başına gəlib.

Dimnə dedi: – O necə əhvalatdır?

Rəvayət. Kəlilə dedi: – Belə nəql edirlər ki, bir padşah bir zahidə bahalı bir paltar və qiymətli bir xələt bağışlamışdı. Bir oğru bunu görərək tamahı düşdü, zahidin yanma gələrək dedi ki, mən sənin yanında qalıb təriqət qayda qanunlarını öyrənmək istəyirəm. Zahid razı oldu. Oğru zahidlə dostlaşaraq bir yerdə yaşamağa başladı, ona çoxlu hörmət etdi və fürsət tapcaq paltarı götürüb qaçdı. Zahid paltarın yox olduğunu gördükdə kim tərəfindən oğurlandığını bildi, onu axtarmaq üçün şəhərə yollandı. Yolda gördü, iki dağ keçisi bir-birilə o qədər vuruşmuş ki, hər ikisinin buynuzundan qan axır. Bu zaman bir tülkü gəlib onların qanını yalamağa başladı. Dağ keçiləri qəflətən buynuzlaşıb tülkünü öldürdülər.

Zahid axşam çağı şəhərə çatdı, gecələmək üçün yer axtarmağa başladı və nəhayət, əxlaqsız bir qadının evinə düşməli oldu. Bu qadın öz evində bir neçə qız saxlayırmış. Onlardan biri o qədər gözəl imiş ki, behişt huriləri onun paxıllığını çəkir, ay ondan işıq alır, günəş onun camalı qarşısında səcdə edirmiş, könül açan, ürək yandıran, məclis qızışdıran, şəhvət coşduran bir qız. Şairlər belələri haqqında demişlər:

 
Camalın fələkdə bir çadır qursa,
Hər bürcdən təzə ay görünər, inan
Əgər, yer altına lütfün tapsa yol,
Yüz Yusif qaldırar baş hər quyudan.
 

Qadınları həyəcana gətirən, kişilərdə qibtə doğuran uca boylu, incə belli, şirin dilli, polad qollu, qəlbi odlu təzə yetmə cavan bir oğlan o qıza aşiq olmuşdu və əlbəttə, başqa kişilərin ona yaxınlaşmasına yol vermirdi… Bu isə qadının həmin qızdan ala biləcəyi gəliri azaldır və qəzəbinə səbəb olurdu. Qızın bir gün oğlanla qaçaraq əldən çıxacağı arvadı yaman narahat edirdi. Ona görə arvad oğlanı öldürmək qərarına gəlir və bu barədə tədbir düşünməyə başlayır. Arvad öz fikrini həyata keçirmək istədiyi gecə zahid gəlib bura çıxmışdı. Arvad həmin qızla oğlana o qədər şərab içirtmişdi ki, onlar məst olaraq özlərindən getmişdilər. Elə ki, onların hər ikisi bərk yuxuya getdi, qadın içi boş bir qamış götürüb bir başına bir qədər zəhər qoydu və dal tərəfdən oğlana keçirdi, o biri başını ağzına qoyub istədi zəhəri oğlanın içərisinə püfləsin, elə bu zaman qəflətən oğlandan yel hasil oldu, böyük zərbə ilə zəhəri qadının içərisinə itələdi və dərhal onu öldürdü…

Bunu görən zahid səhər, günəş öz nurilə dünyanı işıqlandırdıqda, o fəsad ocağından qaçaraq başqa yer axtarmağa başladı. Bir başmaqçının zahidə yazığı gəldi. Onu evinə apararaq arvadına tapşırdı ki, zahidə yaxşı hörmət etsin və özü dostlarından birinin qonaqlığına getdi. Demə, arvadın oynaşı var imiş və bir dəllək arvadı onların arasında vasitəçi imiş. Başmaqçı arvadı o saat dəlləyin arvadı vasitəsi ilə oynaşına xəbər göndərdi ki, ərim toya gedib, tez gəl, lakin elə gəl ki, bir mən bilim, bir də sən. Axşam olcaq oynaş gəlib qapının ağzında hazır oldu. Bu zaman arvadın əri qonaqlıqdan qayıdıb onu qapı ağzında gördü. Əvvəllər də ondan şübhələndiyindən arvadı möhkəm döyərək evdəki sütuna bağladı və özü yatdı. Elə ki gecə yarı oldu, ara sakitləşdi, dəlləyin arvadı gələrək dedi: – Nə üçün oynaşını bu qədər gözləməyə məcbur edirsən, istəmirsən, de getsin. Başmaqçının arvadı dedi: – Bacım, əgər rəhmin gəlirsə, məni aç və icazə ver, səni öz yerimə bağlayım. Dostumla görüşüb üzr istəyim və tez qayıdım. Hər nə istəsən sənə verərəm. Dəlləyin arvadı buna razı oldu. Başmaqçı arvadı onu sütuna bağlayaraq oynaşının yanına getdi. Bu zaman başmaqçı ayılaraq arvadını çağırdı, lakin dəlləyin arvadı səsinin tanınmasından qorxaraq cınqırını belə çıxarmadı. Başmaqçı yenidən çağırdı, dəlləyin arvadı yenə səsini çıxarmadı. Başmaqçının hirs başına vurdu, qəzəblənərək yerindən qalxdı, dəlləyin arvadının burnunu kəsərək ovcuna qoydu və dedi: – Öz aşiqinə töhfə göndər.

Başmaqçının arvadı qayıdıb öz bacılığını burnu kəsik gördükdə kədərləndi, çoxlu üzr istədi və onu açaraq yenə də özünü sütuna bağladı, dəlləyin arvadı isə burnu kəsilmiş halda evlərinə qayıtdı. Zahid bütün bu hadisələri görür və edilən söhbətləri eşidirdi.

Bir saat keçdikdən və başmaqçının arvadı sakitləşdikdən sonra əllərini göyə qaldırıb dua etməyə və yalvarmağa başladı və dedi: – İlahi, sən ki bilirsən, ərim zülm edib iftara demişdir, sən onu öz fəzlinə bağışla və mənim burnumu özümə qaytar. Bunu eşidən başmaqçı dedi: – Ey ifritə, cadugər, bu nə sözdür danışırsan?

Arvad dedi: – Ey qəzəbli zalim, dur, sənin cövr və sitəminin qarşısında o böyük Allahın mərhəmətinə tamaşa et. Günahsız olduğum üçün allah burnumu yerinə qaytarmış və xalq içərisində rüsvay edilməyimə razı olmamışdır. Kişi qalxıb çırağı yandırdı, sütunun qarşısına gəldi, arvadının burnunun yerində olduğunu gördü, o saat təqsirini boynuna alaraq üzr istəməyə başladı, tövbə edərək bağışlanmasını xahiş etdi. Bundan sonra belə işlər etməyəcəyinə, ağzıgöyçək, söz gəzdirən, yalançı adamların iftirasına inanmayacağına və öz namuslu, duası müstəcab olan ismətli arvadını incitməyəcəyinə and içdi.

Dəlləyin burnu kəsilmiş arvadı isə evə qayıtdıqdan sonra fikrə getdi və başına gələn bu əhvalatdan təşvişə düşdü, qohum-qonşu, dost-aşna, qohum-qardaş arasına necə çıxacağı və ərinə nə cavab verəcəyi haqqında hiylə düşünməyə başladı. Bu zaman dəllək yuxudan ayılaraq arvadına dedi ki, tez bülöv- ülgücü hazırla, böyük bir adamın başını qırxmağa gedəcəyəm. Arvad bir az gözlədikdən sonra açıq bir ülgücü dəlləyin əlinə verdi, dəllək bundan qəzəblənərək qaranlıqda ülgücü arvadı tərəfinə atdı. Arvad tez özünü yerə yıxaraq hay-küy qopardı, ah və fəryad edərək zarıldayır və qışqırırdı: «Vay burnum, vay, burnum!!» – Arvadını burunsuz görən dəllək təəccüb etdi, qonşuları isə toplanıb onu məzəmmətlədilər…

Sübh qaranlıq pərdəsini üzündən ataraq öz işıqlı camalı ilə dünyanı nura qərq etdiyi zaman arvadın qohum-qardaşı yığılıb dəlləyi qazinin yanına apardılar. Qazi dəlləyə dedi: – Bu günahsız və təqsirsiz qadını nə üçün bu günə salırsan? Dəllək məəttəl qalaraq bəraət qazanmaq üçün heç bir söz tapıb deyə bilmədi və qazi onu cəzalandırmaq üçün hökm çıxardı. Bu zaman zahid yerindan qalxıb qaziyə dedi:

– Bu işdə ehtiyatlı olub bir az düşünmək və səbəbini tapmaq lazımdır. Çünki səbəb olmasaydı, oğru paltarı oğurlamazdı, dağ keçiləri tülkünü öldürməzdilər, zəhər əxlaqsız qadını həlak etməzdi, dəllək arvadının burnunu kəsməzdi. Bütün bu bəlaları biz özümüz öz başımıza gətirmişik.

Qazi əhvalatın necə olduğunu bilmək üçün dəlləkdən əl çəkib üzünü zahidə tərəf döndərdi, Zahid dedi:

– Əgər mən müridlərimin artması və mənə tabe olan adamların çoxalması həvəsinə düşməsəydim, oğrunun şirin dilinə aldanmaz və onu öz evimə buraxmazdım, o da fürsət tapıb mənim paltarımı aparmazdı. Tülkü həris və tamahkar olmasaydı, qan içməkdən imtina etsəydi, dağ keçiləri onu öldürməzdi. Əxlaqsız qadın zəhərlə bir başqasının həyatına qəsd etməsəydi, öz şirin canını bada verməzdi. Başmaqçının arvadı ismətli olsaydı, kötək yeməzdi; dəlləyin arvadı yaramaz, layiqsiz işlərdə iştirak etməsəydi, burnu kəsilməzdi…

Kəlilə dedi: – Mən bunları ona görə söylədim ki, biləsən, sən bu bəlanı özün öz başına gətirdin və onun nəticəsinin nə olacağını nəzərə almadın.

Dimnə təsdiq edərək dedi: – Doğru deyirsən, bu işi mən etmişəm, lakin indi nə məsləhət görürsən?

Kəlilə dedi: – Sən nə fikirdəsən?

Dimnə dedi: – Mən o fikirdəyəm ki, incə hiylə işlətmək və ustalıqla tələ qurmaq yolu ilə bu işi düzəldim və hansı vasitə ilə olur-olsun çalışıb bu maneəni aradan qaldırım. Çünki yavaş tərpənib fürsəti əldən versəm, ariflər yanında xar olaram. Bundan əlavə, mən yeni vəzifə arxasınca qaçmıram və elə bir şey tələb etmirəm ki, məni acgöz və tamahkar adlandıralar. Bir neçə şey var ki, adamlar onları ələ keçirmək üçün hiylə işlədib, tədbir görməyi rəva bilərlər. O şeylər bunlardır: əldən çıxmış qazancı geri qaytarmaq və mövcud zərəri aradan qaldırmaq, mövcud qazancı əldə saxlayıb, gələcəkdə baş verə biləcək fəlakətin qarşısını almaq, xeyri yaxınlaşdırıb şəri uzaqlaşdırmaq.