Kitabı oku: «Kəlilə və Dimnə», sayfa 3
Büzürgmehr Buxteqanın «Kəlilə və Dimnə» kitabına yazdığı müqəddimə
Nəsihət, hikmət və zərbül-məsəllərlə dolu olan bu «Kəlilə və Dimnə» kitabı hind brəhmənləri və hind alimləri tərəfindən yazılmışdır. Hər bir xalqın alim və filosofları nə vasitə ilə olur- olsun, öz arzu və istəklərini həyata keçirmək, mövcud vəziyyəti nizama salmaq, gələcək arzularına çatmaq üçün həmişə müxtəlif yollar düşünmüş, müxtəlif tədbirlərə əl atmış, bu barədə müxtəlif əsərlər yazmağa çalışmışlar. Bunlardan biri də qurdların, quşların və vəhşi heyvanların dilindən yazılmış son dərəcə dərin mənalı, incə rəmzli və müəmmalı bu kitabdır. Alimlər bu yolu seçməklə bir sıra üstünlük əldə etdilər: hər şeydən əvvəl onlar burada sözləri istədikləri kimi deyib, hər fəsli arzu etdikləri kimi bəzəmək imkanına malik oldular. Bundan əlavə, bu yol ilə nəsihət, hikmət, lətifə və zarafat incilərini də bir-birinə qatdılar ki, arif adamlar onlardan istifadə etmək üçün bu kitabı mütaliə etsin, nadan adamlar isə əfsanə xatirinə onu oxusunlar.
Gənc şagirdlərə gəldikdə isə onlar elm əldə etmək, savadlı olmaq, nağıl söyləmək məqsədilə burada yazılanları asanlıqla yadlarında saxlayacaqlar. Başları çalışıb ağıl və təcrübə sahibi olduqda əzbərlədikləri və yadda saxladıqları sözlər ətrafında fikirləşib düşünərkən sinələrinin nə qədər faydalı hikmətlərlə dolu olduğunu görəcək və gözləmədikləri halda birdən böyük bir sərvətə, bitməz-tükənməz bir xəzinəyə sahib olduqlarını dərk edəcəklər. Gənclərin bu şadlığı – həddi-buluğa çatdıqda atasının miras qoyduğu xəzinəni tapan və ömrünün axırına qədər əziyyət çəkmədən dolana biləcəyini hiss edən adamın şadlığına bənzər.
Bu kitabı oxuyan adam onun nə üçün yazıldığını, nə kimi məqsədlər tutulduğunu başa düşməlidir. Əks halda, o, bu kitabdan fayda götürə bilməz, onun səmərələrindən feyzyab ola bilməz. Bu kitabı dərk etməyin birinci şərti onu düzgün oxumağı bacarmaqdır. Bir şeyi oxumağı bacarmadan onun mənasını dərk etmək olarmı? Yazı mənanın qəlibidir, yazıda səhv edilərsə, mənanı başa düşmək olmaz. Oxumağı bacaran adam isə bu kitabı fikirləşə-fikirləşə oxumalı və tez başa çatmağa tələsməməlidir, çünki onun faydası insanın təbiətinə tədriclə təsir edir. Bu şərti yerinə yetirməyən adamın vəziyyəti xəzinə tapan nadan adamın vəziyyətinə oxşar.
Nəql edirlər ki, bir kişi səhrada xəzinə tapır və öz-özünə belə deyir: – Əgər bu xəzinəni özüm tək daşısam, ömrüm hədər gedər və az şey əldə etmiş olaram. Yaxşısı budur ki, bir neçə muzdur tapıb, bir neçə heyvan kirayə tutum və tez bir zamanda hamısını evə daşıtdırım.
O dediyi kimi də edir. Özü xəzinənin başından qalaraq ləl və cavahirlə yüklənmiş heyvanları evlərinə göndərir. Lakin yük daşıyan hiyləgər adamlar var-dövləti həmin şəxsin mənzilinə deyil, öz evlərinə aparmağı daha düzgün hesab edirlər.
O nadan kişi öz mənzilinə gəldikdə peşmançılıq və təəssüfdən başqa xəzinədən heç bir şey tapmır.
Bir həqiqəti də bilmək lazımdır ki, oxumağın faydası əzbərləməkdə yox, dərk etməkdədir. Hər kəs bilmədiyi işdən yapışsa, onun vəziyyəti sözü əzbərləyib mənasını başa düşməyən adamın vəziyyətinə oxşar.
Rəvayət. Belə nəql edirlər ki, bir kişi ərəbcə öyrənmək istəyirmiş. Çox savadlı dostlarından birindən xahiş edir ki, qızıl lövhə üzərində onun üçün bir neçə ərəb sözü yazsın. Dostu onun bu xahişini yerinə yetirir. Həmin kişi ərəbcə yazılmış qızıl lövhəni evinə aparır, hərdən ona baxaraq elə güman edir ki, artıq ərəb dilini kamil bilir. Bir gün bir məclisdə ərəbcə danışmaq istəyərkən səhv buraxır. Orada olanlardan biri ona ibrət dərsi vermək üçün istehza ilə gülür. Həmin kişi bundan qəzəblənərək deyir: – Məndən səhv tuta bilməzsən, qızıl lövhə bizim evimizdədir.
İnsanlar elmə sahib olmalı, onu dərindən dərk etməlidir. Çünki elm o dünyaya aparılacaq ən böyük sovqatdır. Bu dünyada isə biliklərə yiyələnmədən, yaxşı işlər görmədən dolanmaq çətindir. Günəşin camalı yer üzünü işıqlandırdığı və həyat suyu əbədi bir ömür verdiyi kimi, elmin də kamalı qəlbləri nurlandırar; təcrübənin şəfaverici dərmanları insanları cəhalətin ağır xəstəliyindən xilas edər. Yaxşı işlər elmə yaraşıq verər. Bilik ağacının meyvəsi xeyirxahlıq və başqalarını incitməməkdir. Elmli olub ona əməl etməyənlər, yolun qorxulu olduğunu bilib geri dönməyən adamlara oxşarlar ki, bunlar yolda qarət edilib soyular; yeməklərin zərərli olduğunu bilib onlardan imtina etməyən xəstələrə bənzərlər ki, bunun nəticəsində onlar məhv olub gedərlər. Hər halda əməlin çirkin olduğunu bilib, yenə də ondan əl çəkməyən adam məzəmmət atəşinə tutular. Məsələn, biri kor, biri gözlü iki adam quyuya yıxılıb ölümcül yaralansa, onların eyni vəziyyətdə olmalarına baxmayaraq, ağıllı və düşüncəli adamlar yanında korun günahı gözlününkündən az olar və onu üzrlü hesab edərlər.
Elm və biliyin əldə edilməsi hər şeydən əvvəl insana öz hörmətini qaldırmaq, izzəti-nəfsini qorumaq üçün lazımdır. O yalnız başqalarına öyrədilmək üçün olsa, insan özü ondan bir xeyir görməsə, o, hamının istifadə etdiyi bulağa oxşar: suyundan hamı fayda götürər, lakin bulağın bundan xəbəri olmaz.
İki şeydən, yəni elm və maldan, insan əvvəl özü istifadə edib, sonra başqalarına paylamalıdır. Təcrübələrin nəticələri səmərəli olduqda, insan əvvəl onu özünə, sonra başqalarına tətbiq etməlidir, yəni insan əvvəl özünü müalicə etməlidir, sonra başqalarını. Kim bu sözlərin mənasını dərk etməyib onu cəfəngiyat saysa, koru gor oxuyan axmağa bənzər, Ağıllı adam gərək işin əvvəlində onun sonunun nə ilə qurtaracağını gözünün qabağına gətirə, yola çıxmamış hara gedəcəyini müəyyən edə. Əks halda o yolun ortasında avara qalar, nəticədə isə peşmançılıq və fəlakətdən başqa bir şey qazanmaz… Ağıllı adam odur ki, əcdadların həyatından ibrət dərsi götürüb onların təcrübəsindən istifadə edə. Hər bir işi yenidən yoxlamaq istəyən insan həmişə möhnət içində yaşar. Odur ki, deyiblər, hər ziyanda bir xeyir var. Lakin ən yaxşısı budur ki, başqalarının ziyan çəkdiyini görüb, onların faydalı təcrübələrindən istifadə edəsən. Bu yol ilə getməyən adamlar günü-gündən müvəffəqiyyətsizliyə uğrar və nəhayət, uzun təcrübədən sonra düzgün yola düşənədək ölüm vaxtı gəlib çatar. Kim fürsəti əldən versə, iş görmək lazım olan yerdə kahıllıq etsə, doğru və yalan ola biləcək xəbərləri doğru hesab edib onu başqalarına zorla qəbul etdirsə, yalançının yağlı dilinə inansa, öz tərəfdarlarını fitnəkar adamların iftiralarına əsasən incitsə, məsul vəzifələri ağıllı adamlar tapşırmayıb onların gətirə biləcəyi xeyri əldən versə, yaşayış imkanlarından məhrum olar. İnsan heç bir şeyin düşkünü olmamalıdır. Ağıllı adam üçün düşkünlükdən, doğru yoldan azıb öz arzu yükünü şübhələr küləyi əsən yerə və ya etibarsızlıq havası olan evə qoymaqdan daha zərərli heç nə ola bilməz. Çünki insanlar əksərən düşkünlük və ya buna bənzər şeylər üzündən cəhənnəmə gedirlər.
Ağıllı adamlar təsadüfən düşkünlük və aludəçilik mühitinə düşsə, tez oradan xilas olmağa çalışmalı və səhvi dərinləşdirməməlidir. Düşkünlüyü iradəlilik və əhdə vəfa kimi qiymətləndirməməlidir. Hər kəs kor-koranə nabələd yola çıxsa, o, xalqın getdiyi düz yoldan uzaqlaşar və nə qədər çox getsə, o qədər çox azmış olar. Əgər hirsli və qəddar bir adamın gözünə tikan düşsə və o bu tikanı çıxarmayıb onu əhəmiyyətsiz bir şey hesab edərək gözünü ovuşdurmağa başlasa, mütləq kor olar. Ağıllı adam göylərin hökmü ilə razılaşıb ona inanmalıdır, lakin bununla birlikdə ağlın və təcrübənin dediklərinə də qulaq asmalıdır. Ümumiyyətlə sadəlövhlük və səhvlərə yol verilməməlidir. Ağıllı adam özünə rəva bilmədiyi şeyləri başqalarına da rəva görməməlidir. Çünki hər bir əməlin öz mükafatı var, möhlət başa çatdıqda, vaxtı yetişdikdə o özünü mütləq büruzə verər.
Bu kitabı oxuyanlar hər şeydən əvvəl onun mənasını dərk etməyə çalışmalı, orada işlədilən istixarələri, rəmzli və müəmmalı sözləri başa düşməli və tez-tez başqa kitablara müraciət etmək ehtiyacından azad olmalıdır.
İbn Müqəffa bu fəslə əlavə edərək deyir ki, mən farsların bu kitabı hind dilindən pəhləvi dilinə tərcümə etdiklərini gördükdə istədim ki, İraq, Şam və Hicaz əhli də ondan istifadə edə bilsin və bu kitab onların ana dili olan ərəb dilinə tərcümə edilsin. Sonra mən bu işi yerinə yetirərkən mümkün qədər dürüst və aydın tərcümə etməyə çalışdım ki, tələbələr və oxucular ondan asanlıqla istifadə edə bilsinlər.
Təbib Bərzuyə haqqında fəsil
Fars təbiblərinin başçısı Bərzuyə belə nəql edir: «Mənim atam ordu başçılarından, anam isə Zərdüşt üləmaları ailəsindən idi. Allahın mənə bəxş etdiyi ilk nemət ata-anamın məhəbbəti oldu. Onlar mənim qayğıma qalır və məni başqa uşaqlarından çox sevirdilər. Mənim tərbiyəmlə ayrıca məşğul olur, yemək içməyimə xüsusi fikir verirdilər. Yeddi yaşıma çatdıqda məni tibb elmini öyrənməyə təhrik etdilər. Bu elm ilə bir az məşğul olduqdan sonra onun məziyyətini dərk etdim. Sidq ürəkdən coşqun bir ehtirasla onu öyrənməyə girişdim. Sonra bu sənətdə böyük şöhrət qazanaraq xəstələri müalicə etməyə başladım. Birdən bütün insanların nəfsi kimi mənim də nəfsimin dörd şey arzusunda olduğunu hiss etdim: mal toplamaq, keyf çəkmək, başqaları tərəfindən təriflənmək və əbədi şöhrət qazanmaq. Onu da deməliyəm ki, tibb elminin bütün elmlər yanında və bütün dünyada böyük hörməti vardır. Tibb kitablarında yazılıbdır: «Təbiblərin ən fazili odur ki, xəstələri pulsuz müalicə etsin, bu yolla o, həm bu dünyanın, həm də o biri dünyanın nemətindən feyziyab olar». Kəndlinin toxum səpməkdən məqsədi öz ruzusunu çıxarmaq, yəni taxıl əldə etməkdir. Heyvanların yemi sayılan ot – ələf isə nəticə olaraq öz başına əmələ gəlir. Xülasə, harada sağalmasına ümid olan xəstə eşitdimsə, gedib onu məccani müalicə etməyə başladım. Bir az sonra tay-tuşlarımın mal-dövlət, şan-şövkətdə məndən üstün olduqlarını gördüm. Tamah mənə zor gəlir, nəfsim məni dünya malı toplamaq eşqinə salırdı. Az qalmışdı ki, yolumu azam. Öz-özümə dedim: «Ey nəfs, sən xeyrinlə ziyan arasındakı fərqi görmürsən. Ağıllı adam, əziyyəti çox, xeyri az olan şeyi necə arzu edə bilər? Sən yaxşı ad qoyub getmək fıkrindəsənsə, bu fani dünyada acgöz və həris olma. Dünyanın işlərindən möhkəm yapışmağın əsas səbəblərindən biri insanı şirnikdirən pul və dövlətdir. Sən doğru olmayan bu fikirlərdən əl çək, əbədi savab qazanmaq üçün çalış. Çünki yol qorxulu, yoldaşlar etibarsız, köç yaxın, istiqamət naməlumdur. Ayıq ol, axirəti ələ gətirmək üçün fürsəti fövt etmə. İnsanın həyatı bir-birinə zidd olan dörd ünsürün qarışığından hörülmüş nazik bir sap kimidir, onun uzun müddət davam gətirəcəyinə ümid bağlamaq olmaz.
İnsan bədəninin üzvləri bir mıxla bərkidilən qızıl bütə oxşayır. Mıx çıxarılcaq büt parçalanıb dağıldığı kimi, insanın bədəni də yaşamaq qabiliyyətini itircək çürüyüb dağılır və məhv olur. Qohum-qardaşın, dost-aşnalarınla da çox qürrələnmə və onlarla bir yerdə olmağa xüsusi həvəs göstərmə. Onların sevincləri həmişə kədərlərindən az, qəmləri isə şadlıqlarından çox olar. Bütün bu qəm və qüssə, iztirab və həyəcanla birlikdə nəticədə insanı bir hicran dərdi, bir ayrılıq kədəri də gözləyir, bəzən də elə olur ki, birisi öz ailəsini dolandırmaq, arvad-uşaqlarını təmin etmək üçün mal toplamaq, sərvət yığmağa məcbur olur və özünü bu yolda qurban verir. Bu, ocağa atılan uda4 oxşayır, ətrindən başqaları faydalanır, yanma əzabını isə özü çəkir».
Öz-özümə dedim: «Ən doğrusu budur ki, sən xəstələri müalicə etməkdən əl çəkmə, ona fikir vermə ki, camaat həkimə qiymət qoymur, onun qədrini bilmir. Sən onu nəzərə al ki, müvəffəq olub bir nəfəri ölümün çəngindən qurtara bilsən, bunun savabı hər şeydən çoxdur.
Uzun sürən təhlükəli xəstəliklər nəticəsində su, çörək, arvad, uşaq üzünə həsrət qalan bir insanı müalicə etmək və onun sağlamlığını özünə qaytarmaq mümkün olsa, bunun nə qədər böyük savab iş olduğunu kim hesablaya bilər?».
Öz nəfsimlə belə mübarizədən sonra onu yenə doğru yola qaytara bildim. Səmimi qəlbdən, heç bir şey ummadan xəstələri müalicə etməyə başladım, uzun müddət bu işlə məşğul oldum. Bu xidmətə mükafat olaraq ruzu qapıları mənim üzümə açıldı. Şahlar arası kəsilmədən mənə xələt və peşkəş verməyə başladılar. Həm Hindistan səfərindən əvvəl, həm də sonra çoxlu yaxşılıqlar və töhfələr gördüm. Mal-dövlət, şan-şövkətlə öz tay- tuşumu vurub keçdim.
Bir gün tibb elminin müvəffəqiyyətləri və nəticələri haqqında, verdiyi fayda və səmərələr haqqında düşünməyə başladım. Elə bir hadisə xatırlaya bilmədim ki, tibb əsil sağlamlığa səbəb olsun, ya heç olmasa, bircə xəstəliyi tamamilə aradan qaldırsın, onun geri qayıtmaq yollarını bağlamış olsun, həqiqət belədirsə, o zaman ağıllı adam tibb elminə etibar edib onu şəfaverici hesab edə bilərmi? Bu zaman savab işlər görüb axirət üçün əlləşmək mənə daha inandırıcı görünməyə başladı. Deyilənlərə görə, bu cür işlər günah kimi xəstəliyi bir dəfəlik aradan qaldıra bilir, elə aradan qaldırır ki, o bir daha geri qayıda bilmir.
Mən bütün bunları düşündükdən sonra tibb elmindən əl çəkib ilahiyyatla məşğul olmağa başladım. Doğrusu, mən burada əvvəli-axırı görünməyən bir yola düşdüm. Yol qaranlıq və qorxulu idi. Nə bir bələdçi var idi, nə də uzaqdan bir işıltı görünürdü. Tibb kitablarında da bu barədə bir şey deyilməmişdi ki, ona əsaslanıb şəkk və şübhədən, heyrət və tərəddüddən xilas olasan. Müxtəlif xalqların dinləri arasında da böyük fərq və ziddiyyət var idi. Bəziləri ənənə naminə əlini zəif bir budağa atır, bəziləri şahların qəzəbindən və canlarının qorxusundan ayaqlarını boş bir kötüyün üstünə qoyur, bir qismi də dünya malı və vəzifə xatirinə arxasını çürük bir ağaca dayayırdı.
Onların arasında xaliq və məxluq, yaradan və yarananın mənşəyi, dünyanın sonu haqqında böyük mübahisələr gedirdi və hərə elə düşünürdü ki, onun dediyi doğru, müxalifinin dediyi isə yanlışdır.
Belə fikirləşə-fikirləşə şəkk və şübhə səhrasında irəli və geri gedir, təpələrə dırmaşıb dərələrə enir, lakin nə məqsədə doğru bir yol, nə həqiqətə doğru bir işarə tapa bilmirdim. Nəhayət, belə qərara gəldim ki, bütün din alimlərilə görüşüb onların təriqətləri haqqında tədqiqat aparım və ürəyimə yatan doğru bir din tapım. Mən bu məqsədimi yerinə yetirdim, bütün təriqətlərlə dərindən tanış oldum, gördüm ki, hər tayfa öz din və məzhəbinin üstünlüyündən dəm vurur, müxalif tərəfınkini isə pisləyir. Mən onların heç birisinin arxasınca gedə bilmədim, öz dərdimə dərman tapmadım. Aydın oldu ki, onların hamısının iddiası cəfəngiyatdır. Ağıllı adam onların heç birisinin dediklərini qəbul edə bilməz.
Öz-özümə fikirləşdim ki, əgər mən belə müxtəlif rəylərdən sonra bu dinlərdən birini qəbul etsəm və qərəzlə deyilən sözlərdən birinə inansam, aşağıda nəql edilən oğru əhvalatındakı nadan oğrunun gününə düşərəm.
Oğru əhvalatı. Deyirlər ki, bir oğru öz yoldaşları ilə bir dövlətlinin evinə oğurluğa getdi. Ev sahibi ayaq tappıltısına yuxudan ayıldı, başa düşdü ki, damda oğru var. Yavaşca arvadını oyadıb əhvalatı ona başa saldı və dedi ki, mən özümü yuxuluğa vuracağam, sən onların eşidə biləcəyi uca bir səslə, böyük bir təkidlə məndən soruş ki, bu qədər mal və dövləti necə ələ gətirmisən. Nə qədər mən demək istəməsəm, sən o qədər inadla təkid et və məndən əl çəkmə. Arvad ərinin dediyini etdi və ərini sorğu-suala tutdu. Kişi dedi: – Arvad məndən əl çək və bu sualdan vaz keç. Doğrusunu desəm, qorxuram eşidələr, biz biabır olaq, camaatın bizdən acığı gələ.
Arvad təkid edib yalvarmağa başladı.
Kişi dedi: – Sənin bunu soruşmaqda məqsədin nədir? Kişinin gizlin sirri ilə arvadın nə işi var?
Arvad dedi:
– Bilmək istəyirəm. Kişi dedi:
– Bu mal-dövlət oğurluqla toplanmışdır. Mən bir vaxt oğurluqda mahir idim və bir ovsun bilirdim. Aylı gecələrdə dövlətli adamların divarlarının dibinə gəlib yeddi dəfə deyərdim: «Şolem, Şolem». Ayın işığından tutub bir anda qalxardım damın üstə və durardım bacanın başında. Sonra yeddi dəfə «Şolem, Şolem» deyib heç bir zəhmət çəkmədən enərdim evin ortasına. Orada da yeddi dəfə «Şolem, Şolem» dedikdə evdə nə qədər pul və dövlət var idisə hamısı gələrdi qabağıma. Gücüm çatdığı qədər götürüb, yenə də yeddi dəfə «Şolem, Şolem» dedikdən sonra ay işığından tutaraq bacadan qalxardım. Bu ovsunun bərəkətindən nə bir adam məni görərdi, nə də bir insan məndən bədgüman olardı. Yavaş-yavaş bu gördüyün dövlət ələ gəldi. Ancaq amandır, bu sözü heç kəsə öyrətmə ki, onun bizə böyük ziyanı dəyə bilər.
Oğrular bu əhvalatı eşitdikləri və o sözü öyrəndikləri üçün çox şad oldular. Bir az gözlədilər. Eş sahiblərinin yatdıqlarına arxayın olduqdan sonra oğrubaşı yeddi dəfə «Şolem, Şolem» dedi, lakin ayağını bacaya qoymağı ilə yerə dəyməyi bir oldu. Ev yiyəsi tez yerindən sıçrayıb əlinə bir çomaq götürdü və düşdü oğrunun üstə, vur ki, vurasan. Özü də vurduqca deyirdi: – Mən əziz ömrümü sərf edib dövlət toplamışam ki, sənin kimi dələduzun biri gəlib onu aparsın. Kim olduğunu deməsən, öldürəcəyəm.
Oğru dedi:
– Mən həmin nadan və sadəlövh adamam ki, sənin yağlı dilinə aldanıb tora düşmüşəm…
Xülasə, bu yol ilə mən həqiqəti tapa bilmədim və öz- özümə dedim: «Əcdadımın dinində qalıb kor-koranə ona riayət etsəm, mən o cadugərə oxşaram ki, doğru olmayan işlərlə məşğul olduğunu bildiyi halda yalnız, əcdadı cadugər olduğu üçün özünü haqlı hesab edir. Yox, yenidən din axtarmağa başlasam, qorxuram ömür vəfa etməyə. Çünki əcəl yaxındadır. Tərəddüd içərisində yaşıyam, fürsəti əldən verər və heç bir iş görməmiş bu dünyadan getməli olaram. Ona görə mən bütün dinlərdən əl çəkib hər şeydən üstün hesab edilən xeyir əməllərlə məşğul olmağı, ağla batan, ürəyə yatan işlər görməyi qət etdim.
Bundan sonra mən heyvanları və insanları öldürüb incitməkdən əl çəkdim. Qəzəblənib təhqir etməyi, xəyanəti və oğurluğu buraxdım, əyyaşlıqdan uzaqlaşdım, yalan danışıb böhtan deməyi, söyüş söyməyi tərk etdim; xalqı incitmək, dünya malına həris olmaq, hoqqabazlıq, cadugərlik etmək kimi nalayiq hərəkətlərdən çəkindim. Merac, qiyamət, savab və günah haqqında bilmədiyim şeyləri özümdən toqquşdurmadım, pis adamlardan qaçıb yaxşı adamlara qoşuldum, düzlük və təmizliklə dost oldum. Çünki dünyada düzlükdən daha yaxşı bir dost ola bilməz. Yalnız, düzlük vasitəsilə tez varlanmaq olar. Bu dövlət – paylanmaqda azalmaz, xərclənməklə qurtarmaz. Düz adam padşahdan qorxmaz, od, su, yırtıcı, vəhşi heyvanlar və başqa zərərli şeylər düz adama ziyan vura bilməz. Kim düzlükdən üz döndərib onun məziyyətini xeyrat olmaq, pul toplamaq ləzzəti ilə əvəz etsə, öz malını və ömrünü bu dünya məqsədlərinə çatmaq üçün sərf etsə, o adam başına aşağıdakı əhvalat gəlmiş tacirə oxşar:
Tacir əhvalatı. Deyirlər ki, bir tacirin çoxlu cavahiratı varmış. Onları deşmək üçün günü yüz dinara bir adam tutur. Həmin adam tacirin evinə gəlib işə başlamaq istərkən evdə gözəl bir çəng5 görür, diqqətlə ona baxmağa başlayır. Bunu görən tacir ondan soruşur – çalmaq bacarırsanmı? Muzdur çəng çalmaqda mahir idi. Deyir, bəli, bilirəm. Tacir ona «çal!» – deyə əmr edir. Muzdur həmin çəngi götürüb gözəl havalar çalmağa və xoş bir səslə oxumağa başlayır, tacir böyük bir zövq ilə ona qulaq asır, cavahirlər isə deşilməmiş qalır. Axşam olduqda muzdur muzd haqqı istəyir. Tacir deyir: – Cavahirlər olduğu kimi də durur və deşilməmişlər, görülməmiş iş müqabilində muzd verilməz. Xülasə, muzdur nə qədər deyirsə, fayda vermir, vəziyyəti belə görən muzdur əsəbiləşərək tacirin üstünə qışqırıb deyir: – Mən sənin muzdurun idim, hər nə deyibsən, onu da eləmişəm, sənin haqqın yoxdur mənim muzdumu kəsəsən. Tacir muzdurun haqqını verməyə məcbur olur və günün boş keçdiyinə, vaxtın hədər getdiyinə, cavahirlərin deşilməmiş qaldığına və işin görülmədiyinə baxaraq dərin fikrə dalır.
Düzlük və möminlik arzusu qəlbimi ələ aldığından, istədim, ibadətlə məşğul olam. İstədim, mənim alt paltarımla üst paltarım, xaricimlə daxilim, zahirimlə batinim, sözümlə işim bir-birinə uyğun gəlsin, çünki möminlik və abidlik şərri rəf edən möhkəm zirehli paltar, xeyri cəzb edən uzun kəmənddir.
Düzlük və möminliyin səmərələrindən biri odur ki, ömrün müvəqqəti, dünyanın fani olması səni qorxutmur. Mömin adam bu müvəqqəti dünyanın işlərinə fikir versə və onların haqqında fikirləşsə, orada olan yaramazlıqları həqiqət gözüylə görər, o dünyaya əli boş getməmək üçün camaatı incitməkdən əl çəkər, şöhrətpərəstliyi buraxar. Qəm və kədərini azaltmaq üçün öz taleyi ilə razılaşar. Dünyanın əziyyətlərindən yaxa qurtarmaq və bütün günahlarını təmizləmək üçün inzivaya6 çəkilər, hamının məhəbbətini qazanmaq üçün həsəd və paxıllıqdan əl götürər. Mal-dövləti itirmək qorxusundan xilas olmaq üçün səxavəti özünə peşə edər, peşman olmamaq üçün işi ağıl ilə görər, təvazökar və qənaətlə dolanmaq üçün axirəti yaddan çıxartmaz, büdrəyib səhv etməmək üçün işin sonunu nəzərə alar, özünün rahat və farağat yaşaması üçün xalqı incitməz. Mən düzlük və möminliyin məziyyətləri haqqında düşündükcə onlara rəğbətim artırdı. Lakin mən bu dünyanın ləzzətindən əl çəkib, nağdı əldən vermək və nisyə dalınca qaçmağın çətin bir iş olduğunu bilirdim, bu yolda səhv etmiş olarsam, belə böyük bir işin həm bu dünya, həm də axirət işinə böyük zərər verə biləcəyindən və onun nəticəsinin peşmançılıq olmasından qorxurdum. Belə olduqda mənim vəziyyətim ağzındakı sümüyün əksini suda görüb tamaha düşən və onun başqa sümük olduğunu təsəvvür edərək, nağdı buraxıb xəyali sümük dalınca suya cuman itin vəziyyətinə bənzərdi.
Az qalmışdı, bu cür qorxulu və kədərli düşüncələr üstün gəlib məni yoldan azdırsın və hər iki dünya əldən çıxsın. Mən yenidən bu dünyanın işləri haqqında fikirləşməyə və onun naz və nemətlərini göz qabağına gətirməyə başladım. Mənə aydın oldu ki, bu dünyanın nemətləri şimşək qədər davamsız və ötəridir. Bununla belə o, içdikcə şor su kimi atəş gətirər, zəhər qatışdırılmış bal qədəhi kimi, əvvəl şirin, sonra öldürücü olar, ürəkaçan gözəl röya kimi ayıldıqdan sonra təəssüf və həsrət doğurar. Bu dünyanı ələ gətirmək istəyən insan ipəkqurduna oxşar, nə qədər çox toxusa, öz əl-qolunu o qədər bərk bağlamış olar və onun xilas olması o qədər çətinləşər.
Sonra öz-özümə dedim: «Bu olmadı ki, sən gah bu dünyadan o dünyaya, gah o dünyadan bu dünyaya qaçırsan.
Sən eyni hadisə üstündə bir-birini təqsirləndirən iki düşmənin hər ikisinə bəraət qazandıran riyakar bir qazıya oxşayırsan ki, bu yol ilə də düşmənçilik aradan qaldırıla bilməz.
Bir qəlbin var, tap bir ürək dostunu.
Çətin günün mərd və zirək dostunu.
Nəhayət, mən ibadət etmək qərarına gəldim, düşündüm ki, bu dünyanın əziyyətinə dözmək, axirətdə nicat tapmağa nisbət heç mənzələsindədir. Bu dünyadan alınan ləzzət o dünyada veriləcək əziyyətin mində biri ola bilməz. Hər halda nəticədə çoxlu şirinlik gətirən az acılıq, çoxlu acılıq gətirən az şirinlikdən daha yaxşıdır. Bir adama desələr ki, əbədi nicat üçün sənin ətini yüz il hər gün on dəfə kəsib yenə bir-birinə tikmək və yenə də kəsmək lazımdır, gərək o buna razı olsun, çünki əbədi nemət içində yaşamağa nisbətən bu yüz il bir saatdan da az görünər. Demək, ağıllı adam möminliyi böyük və çətin bir iş hesab edib, bir necə günlük ibadətin əziyyətinə dözməkdən boyun qaçıra bilməz. Onu da bilmək lazımdır ki, dünya bəla və əzabla doludur. İnsan ana bətnindən ömrünün axırına qədər bir an da olsa, öz canını bəladan qurtara bilmir. Tibb kitablarında yazılıbdır ki, uşağın əmələ gəlməsinin əsas səbəbi olan kişinin mayası ana bətnində qadının mayası ilə qarışdıqda qəlizləşib bərkiməyə başlayır. Bu zaman ananın bətnindəki yel bu qarışıqları çalxayıb əvvəlcə pendir suyuna, sonra isə qatığa oxşar bir maddə əmələ gətirir, bundan sonra bədən üzvləri yaranmağa başlayır. Uşaq oğlandırsa, üzü ananın kürəyinə; qızdırsa, üzü ananın qarnına tərəf çevrilmiş olur. Əllər alına, çənə dizə sıxılır, uşağın vücudu pərdə ilə elə örtülür ki, guya onu bir kisəyə salıb bağlayıbsan, zorla nəfəs alır. Bətndəki istilik, ana qarnının ağırlığı, qaranlıq, darlıq və təsəvvürə gəlməz əziyyətlər… Elə ki, hamiləlik dövrünün sonu yetişir, doğum vaxtı çatır, ana bətnində yel, uşaqda isə hərəkət etmək qüvvəti əmələ gəlir və uşağın başı ana bətnindən bayıra çıxır. Ana bətninin darlığı nəticəsində uşaq elə bir ağrı hiss edir ki, onu heç bir əzab və işgəncə ilə müqayisə etmək olmaz. Uşaq dünyaya gəldikdən sonra ona yumşaq bir əl toxunsa və ya yüngül bir külək əssə, onun çəkdiyi əziyyət, böyüklərin dərisinin soyduqda çəkdiyi ağrıya bərabər olar. Bundan sonra isə müsibət və bəla silsilələri başlayır: acanda yemək, susayanda su istəyə bilmir; bir yeri ağrıdıqda başa sala bilmir. Sonra açılıb bələnmək, qoyulub götürülmək, beşiyin darlığı və saysız-hesabsız məşəqqətlər. Elə ki, körpəlik vaxtı qurtarır, təlim və tərbiyə əziyyətləri başlayır: filan şeyi yemə, filan şeyə əl vurma, filan şeyi demə, sonra xəstəlik, acı dərmanlar və bununla əlaqədar olaraq məhrumiyyətlər silsiləsi… Elə ki, həddi-buluğa çatdı, ev-eşik, arvad-uşaq dərdi, bununla birlikdə mal-dövlət toplamaq və pul qazanmaq hərisliyi meydana çıxır. Bundan əlavə bir-birinə zidd olan dörd ünsür həmişə insanla bir yerdə yaşayır, onunla bir yerdə yatıb, bir yerdə durur. Bundan sonra hadisələr, bəlalar, fəlakətlər, müsibətlər, xəstəliklər bir-birini əvəz edir. İlandan, əqrəbdən, vəhşi heyvanlardan qorxmaq, isti və soyuqdan, qar və yağışdan, göy gurultusu və ildırımdan təşvişə düşmək, kim tərəfindən isə qəflətən hücum edilib öldürülmək vahiməsi… sonra əgər ömür vəfa edib qocalığa qədər yaşamaq mümkün olarsa, qocalıq dərdləri, zəiflik və taqətsizlik o vaxta qədər olan bütün dərd və kədərləri vurub keçər. Düşmənlərin ara verməz qəsdləri və bədxahların niyyətləri də öz yerində.
Fərz edəlim ki, bunların heç biri baş verməyəcək və insan ən yaxşı şəraitdə sağ və salamat yaşayacaqdır. Bəs ölüm, ölüm saatı çatdıqda necə? Oğul, uşaq, qohum, qardaş, dost, aşna ilə vidalaşmaq, acı ölüm şərbətini damla-damla içmək lazım gələn o gündədəmi bu dünya məhəbbəti insanın qəlbindən silinməyəcəkdir?
Belə olduqda, heç bir ağıllı adam, xüsusilə indi, şərin yavaş-yavaş xeyrə üstün gəldiyi və insanların get-gedə gözəl xasiyyətləri itirməyə meyl göstərdikləri bu fəlakətli gündə, dünyanı ələ gətirmək üçün ömür sərf etməyi özünə rəva bilməz. Çünki həmişə qalan şeyi tez məhv olub gedən şeylə, əbədiliyi müvəqqətiliklə dəyişmək, təmiz və pak bir ruhu kəsif və natəmiz bir bədənə qurban vermək böyük eyib və bağışlanmaz səhv hesab edilər.
Hərçənd Ənuşirəvani-Adil ibn Qubad özü xoşbəxt olmaqla birlikdə, yüksək ağıl, sarsılmaz iradə, ali hikmət, qüdrətli kamal, səlis ləhcə, şöhrəti dünyaya yayılmış ədalət, sonsuz səxavət sahibidir; adı dillərdə gəzir, elmə böyük məhəbbəti və alimlərə hörməti var; hikmət elminə və hikmət sahiblərinə xüsusi rəğbət bəsləyir; qəddar adamlara cəza verib xidmətçilərini tərbiyə etməkdə, alimləri darmadağın edib məzlumlara kömək göstərməkdə ad qazanmışdır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq zəmanənin xarab olduğunu, fəlakətə doğru sürükləndiyini görürəm. Sanki xeyir insanlardan qaçır. Faydalı işlər, yaxşı sözlər unudulur, elə bil, doğru yollar bağlanmış, bədbəxtlik qapıları açılmışdır. Ədalət məhv edilərək zülm və sitəm hakimiyyət başına keçmiş, elm aradan qaldırılaraq cəhalət onun yerini tutmuş, rəzalət və xəyanət artaraq kərəm və mürüvvəti sıxışdırıb aradan çıxarmışdır. Dostluq zəifləmiş, düşmənçilik qüvvətlənmişdir, yaxşı adamlar təhqir edilərək əziyyət və məşəqqət içində, alçaq adamlar hörmət qazanaraq keyf və əyləncə içində yaşayır. Hiylə və riyakarlıq ayıq, vəfa və düzlük isə yatmışdır. Yalan – azad, doğru – məhbus, haqq – məğlub, nahaq – qalib, qorxu – güclü, inam – zəif, zalım – haqlı, məzlum – haqsız, hərislik – hakim, qənaət – məhkum, qazi – qəddar, zahid – riyakar…
Mən dünyanın bu işlərini fikirləşdikdən sonra başa düşdüm ki, insan bütün məxluqatın ən şərəflisi və bütün varlığın ən nəcibidir. Lakin öz ömrünün qədrini bilmir, öz nəfsinin nicatı üçün çalışmır. Mən bu vəziyyəti müşahidə etdikdə çox təəccübləndim, diqqətlə baxdıqda gördüm ki, bu xoşbəxtliyə mane olan şey insanların azca rahat yaşamaq və cüzi mal toplamaq xəstəliyinə tutulmasıdır, bu da insanın dadmaq, iyləmək, görmək, eşitmək və hiss etmək duyğularını təmin etmək üçündür. Lakin bu duyğuların heç biri ehtiyacı ödəmək və məqsədə çatmaq üçün kifayət etməz. Bundan başqa həmişə mal-dövləti itirmək qorxusu vardır. Belə bir dövlət insana nəsib olsa da, o, həm bu dünyada həm də axirətdə ziyandan başqa bir şey verməz. Bu hal o adamın vəziyyətinə bənzər ki, qızmış dəvədən xilas olmaq üçün quyunun üstə əyilmiş iki budaqdan yapışıb quyuya sallanmağa məcbur ola, diqqətlə baxdıqda görə ki, ayaqlarını dörd ilanın başına qoymuşdur. Quyunun dibinə nəzər saldıqda görə ki, orada bir əjdaha ağzını açaraq onun düşməyini gözləyir, gözünü yuxarı dikdikdə görə ki, ağ və qara siçanlar ara vermədən yapışdığı budaqların kötüyünü gəmirib yerə tökürlər. Bu vəziyyətdən xilas olmaq haqqında düşünərkən birdən gözünün qabağında bir arı yuvası peyda ola və həmin yuvada bir qədər bal görünə, barmağını bu bala batırıb yalaya və balın şirinliyi o qədər başını qarışdıra ki, özünün vəziyyətini unuda, yadından çıxa ki, ayağını dörd ilanın başına söykəmişdir və bu ilanlar hər an başlarını çəkə bilər, unuda ki, siçanlar budaqları gəmirib tökməkdən əl çəkmir və budaqlar qırılan kimi əjdahanın ağzına düşəcəkdir. Baldan alman cüzi ləzzət o vaxta qədər bu fəlakəti unutdurar, zəif cəhalət pərdəsi o vaxta qədər güclü ağıl nurunun üstünü örtər ki, siçanlar budaqları gəmirib qurtarar və bu zavallı adam acgöz əjdahanın ağzına düşər.
Mən dəhşətli və qorxulu quyu dedikdə bu dünyanı nəzərdə tuturam; budaqları gəmirən qara və ağ siçan gecə- gündüzdür, onların hər ikisi insanların ömrünü azaltmaq, onları həlak etmək üçün ara vermədən bir-birini əvəz edir: dörd ilan varlığın mahiyyətini təşkil edən dörd ünsürdür ki, onlardan biri öz müvazinətini itirsə, insan dərhal məhv olub gedər; bal, əziyyəti çox, faydası az olan, insanları düz yoldan azdırıb, nicat qapılarını onların üzünə bağlayan fani dünyadır; əjdaha – heç kəsin yaxa qurtara bilməyəcəyi ölümdür. Əcəl şərbətini içmək lazım gəldikdə, Əzrail başın üstünü aldıqda ölümdən yaxa qurtarmaq olmaz və peşmançılıq fayda verməz: nə geri qayıtmaq mümkün olar, nə təxirə salmaq. Nə tövbə etməyə vaxt qalar, nə dua oxumağa macal…
Xülasə, ən nəhayət, mən olduğum kimi qalıb əlimdən gəldikcə yaxşı işlər görmək qərarına gəldim. Mən ümid edirdim ki, bəlkə bu yol ilə elə bir vəziyyətə düşəm ki, o həqiqəti görməkdə mənə kömək edə və bərk gündə imdadıma çata. Bir müddət bu ümidlə yaşadım, nəhayət, Hindistan səfəri qarşıya çıxdı. Mən orada da həddən artıq səy göstərir, həqiqəti kəşf etmək üçün əlimdən gələni əsirgəmir və çoxlu kitab oxuyurdum. Mən Hindistandan qayıdarkən külli miqdarda kitab gətirmişdim. Onlardan biri də təqdim etdiyimiz bu «Kəlilə və Dimnə» kitabıdır.
