Kitabı oku: «Йөзек кашы / Перстень», sayfa 14
Үсмерчак, сабак башлау, сабак ташлау еллары
Сабыйлыктан ничек үсмерчакка күчкәнемне, ничек һәм ничә яшьтә сабакка йөри башлаганымны ачык кына әйтә алмыйм. Авылда, крестьян семьясында, гомумән, эшне яшькә карап йөртмиләр. Башта малайның тик тора алмаудан нәрсәдер кайнашкан булуы, олыларның бу эш өчен малайга мактау сүзе әйтеп, үстереп җибәрүләре бик кызык тоела. Шулай «тик тора алмаудан» кырган вак-төяк эшләрдән, йомышка-юлга йөгерүләрдән әкренләп кул арасына керә башлыйсың… Әйләнеп карарга да өлгермисең, кул арасына кергәләп йөрүдән син инде тәмам өлгереп җиткән «эш кулы» булгансың. Минем белән дә шулайрак килеп чыкты. Өлкән апаларым кияүгә китеп, балалардан без Нәфисә апам белән икәү генә калгач (әти бу вакытта картаеп өлгергән, җитмәсә, тагын саусыз да иде), мин семьяда кинәт, үзем дә сизмәстән, «Алла биргән эш кулы» на әйләндем. Урак уру, ындыр эшләре, йорттагы эшләр, терлек карау, кар көрәү, ишегалды себерү – болар барысы да Нәфисә апа белән минем җилкәдә иде. Җитмәсә тагын, Нәфисә апа, үзе күрше кызлары белән ләчтит сатып, баш карашып утырганда, төрле юма сүзләр белән мине эретеп, уенчыклар белән әлләлиләп, идән себерү, утын кертү кебек вак-төяк эшләргә дә мине җигәргә остарган иде. Ә минем «Алла биргән эш кулы» өй эшләренә дә хәйран ябыша, хәтта андый вак-төяк эшләрдән мин үземә ниндидер эчке бер ләззәт табып, рәхәтләнеп эшли идем. Бигрәк тә җәйге эсселәрдә, уракка алып бармыйча, ашарга әзерләп, өй эшләре карап торырга дип өйдә калдырсалар, мин идәндә башым белән йөрергә әзер – идән-сәкене дә юам, суын да китерәм, бәрәңге алып, аны чистартып, аш та пешереп куям, самавыр да кайнатам, хәтта бервакыт әнигә ипи изәргә җилпуч тутырып он иләп куйганымны да хәтерлим. Ләкин бу эшем шулай да кабул ителмәде, тизрәк иләп бетерергә тырышып, мин аны эре иләктән – ярма иләгеннән генә туздырганмын, кич кайтканнан соң, мин иләгән онны әни яңадан бер кат нечкә иләктән иләргә мәҗбүр булды.
Сабакка кайчан, ничә яшьтән йөри башлаганымны ачык кына әйтә алмыйм. Башта Нәфисә апа белән бергәләп күрше Галим мулла өенә, абыстайга йөрдек. Аларның ике катлы «гүрнәчәләре» нең аскы таш өендә, сарык бәрәннәре арасында, юештә, сасыда көйләп-көйләп «Ясин», әлебби «чәйнәүче» кызлар арасында берничә генә «юеш борын», күрше-тирә малайлары – без үзебезне «законга буй бирмәс качкын солдатлар» итебрәк тота идек. Абыстайның игътибары кызлардан артмый, кызлар эшкә дә безгә караганда өлгеррәк – суын китерәләр, салам көлтәлиләр, югары өйнең идәнен, баскычларын юалар, бүгенге газета теле белән әйткәндә, алар һәр яктан игътибар үзәгендә иделәр. Шуннан файдаланып, без таш өйнең караңгырак почмагында, иртәдән үзебез алып килгән утын пүләннәре арасында, төймәдер, тоткычтыр, пәкедер кебек әйберләр белән сату итешеп, выжылдавык уйнатып, «Без-без-без идек, без унике кыз идек» көенә әкрен генә такмаклап, рәхәтләнеп күңел ачып утыра идек. Шулай итеп, берме-икеме кыш узып китте. Ул таш өйдән нәрсә булса да алып чыга алдыммы – ул чаклысын әйтү кыен. Ләкин бөтенләй үк файдасыз үткән еллар дип тә әйтмәс идем. Нәкъ әнә шул юеш таш өйдә, кызлар арасында без әкренләп усаллыкка, шуклыкка, абыстай утырырга тиешле киез астына өреп тутырылган каз куыгы куеп шартлатырга, кызларның чәчүргечләреннән тартырга өйрәндек…
Аннары тау башындагы «мәптек», Гата хәлфә, Борһан хәлфә, Әхмәтша хәлфә… Бу хәлфәләрнең берсе икенчесеннән кай ягы белән аерылгандыр, ул турыда әйтә алмыйм. Шулай да Борһан хәлфәнең бер шуклыгы хәтердә бик нык сакланып калган. Үзе шунда, мәдрәсә йортының такта белән бүленгән кечкенә бүлмәсендә яшәп, күп эшен бездән – шәкертләреннән эшләтүче бу хәлфә абый кайбер кичләрне, үзенә якынрак торучы өлкән яшьләрдәге ике шәкертен ияртеп, безне – мәдрәсәдә куна калган кечерәк малайларны – яхшы ук аптырашка куеп, каядыр чыгып китә иде. Китешли алар, бик хәвефле бер эшкә юл тоткан кешеләр кыяфәте алып, безгә әйтә торганнар иде:
– Без менә шушы караңгыда Казыган тауга барабыз, ишетсен колагыгыз, азынасы булмагыз. Ястүдән чыгышлый, алай-болай мулла абзый кагылса, сүзегез бер булсын: «Хәлфә абый клиндерик алырга китте», – дип әйтегез.
Аптыратырлык та, шомландырырлык та: шушындый караңгыда, буранлап торганда, өчәүдән-өчәү, Казыган тауга китеп барсыннар әле. Ә ул «Казыган тау» дигәненең үзенә бер шомлы даны чыккан: кайчандыр, тауны кистереп, баганалы юл салганда, безнең авылның ике егете шунда таш астында басылып калган һәм, халыкта йөри торган имеш-мимешләргә караганда, менә шушындый төннәрдә ул ике егетнең өрәкләре терелеп чыгып, узгынчы юлчыларның чаналарына килеп утыралар һәм шуннан теге юлчының аты, нинди генә яхшы нәселдән килгән елдам хайван булмасын, кара тиргә төшә, имеш. Әнә нинди хәвефле җир бит ул безнең авылның Казыган тавы. Ә хәлфә абый уйлап та бирми, кич булдымы, китә дә бара шул Казыган тау ягына.
Шулай да, көннәрнең берендә, язга таба, хәлфә абыйның болай буран ерып бара-кайта йөрүләренә чик куелды. «Казыган тауга барабыз» дигәне бөтенләй юк сүз, без малай-салайдан эз югалту өчен генә әйтелә торган сүз булган икән. Кичтән, кеше аягы басыла төшкәч, мулла үзе ястү намазында чакта, безнең хәлфә абый, әлеге теге үзе белән ияртеп алып барган ике шәкертне ике якка сакка куеп, үзе мулла кызы янына – караңгы лапас астына кереп, аның хәл-әхвәлен белеп чыга, имеш. Соңыннан аларның бу «Казыган тау» лары фаш ителде, шау-шуы бөтен авылга таралды. Яз җитеп, тиздән сабак ташлыйбыз дип кодрәтләнеп йөргәндә, мулла абзый Борһан хәлфәне безнең авылдан куып җибәрде. Тычканга – үлем, мәчегә – көлке. Хәлфә абыйның сөрелүе безнең өчен бик тә шәп булды: без ул кышны сабакны көткәннән күп элек, инештә ташу кузгалганчы ук ташладык.
Икенче кышны безнең авылга Борһан хәлфә урынына Әхмәтша хәлфә килде. Күн авылының шактый хәлле, ишле балалы игенче семьясында, барысы да эшләп үскән каты куллы агай-энеләре арасында тик бусы гына ничектер укымышлы булып киткән Әхмәтша абый Вәлишин, аннан элек укытып киткән Борһан хәлфәдән үзгә буларак, сары мыегы белән үк өркетеп торучы кырыс табигатьле бер кеше иде. Бусы инде кичләрен «Казыган тау» га барып йөрмәде, гомумән, мулланыкыларны бик өнәми иде. Бервакытны шулай иртәнге намаздан соң ни өчендер бик тузгып мәдрәсәгә килеп кергән мулла абзыйга каршы аның, бер дә алай калтырап калмыйча, каты гына итеп: «Син бик алай бугазыңны киермә, хәзрәт, хәзер сиңа патша заманасы түгел, бик алай кычкырынырга ирек бирмәсләр» дигән сүзләре әле дә хәтеремдә. Аннары тагын шул ук кышнымы икән, әллә икенче кышнымы, безнең мәктәпкә өсте авыш итеп бик тә җайлап ясалган һәм карага буялган, утыргычы, ящиклары үзендә булган матур-матур парталар китерделәр. Парталар китерү вакыйгасыннан бераз элегрәк бугай, көзге караңгы кичләрнең берсендә безнең авыл кешеләре күрше Цепилов алпавытын таларга киттеләр. Иртәгесен малайларга ияреп һәм бу турыда әнигә һич сиздермичә, мин дә чаптым. Ләкин без барып җиткәнче, тирә-як авыллардан ябырылган кешеләр алпавытның мал-мөлкәтен ташып бетергәннәр иде инде. Ниндидер кодрәт белән исән калган һәм янган өй урынында аунап яткан бер кара савыты табып алып кайттым.
Тугыз яшьлек малайның – минем революциям әнә шулай килде. Әхмәтша хәлфәнең, мулла алдында калтырап тормыйча, чатылдатып сүз әйтүе, өсте карага буялган матур-матур парталар, алпавыт талаган вакытта алып кайткан кара савыты… Шулай да Әхмәтша хәлфә мулла йогынтысыннан тиз генә ычкынып китә алмады. Өстенә ике як чабуы асылынып төшкән һәм шактый ук каешлана башлаган гел бер тужурка киеп йөри торган Әхмәтша хәлфә килгәч, без шәкертләрнең мәдрәсәдә кунып ятулары бетте, мәдрәсә «мәктәп» дип йөртелә башлады. Мәктәптә төшкә чаклы фән сабагы укытыла, ә төштән соң әлеге шул ук бер кеше, фән сабагы укытканда, безнең өчен «укытучы абый», «Әхмәтша абый», «шәкерт абый» булган укытучыбыз, кинәт кенә яңадан «хәлфә абый» га әверелеп, дин сабагы укыта башлый иде.
Тагын бер яңалык: инде хәзер хәлфә абыйга мәктәп бинасында торып, вак-төяк эшләрен балалардан эшләтергә «хөррият кушмый» икән. «Семьягыз зур түгел, өегез ике, җыештырып-карап торырга кызыгыз да бар» дип, соңыннан Әхмәтша абыйны яшәү-тору өчен безнең «яңа өй» дип йөртелә торган өебезгә куйдылар. Минем бәхет басты, укытучы абый хәзер безнең үз өебездә тора. Башка вакыттагы кебек бик алай җикерә алмас инде миңа. Үз чиратында моны малайлар да белеп торсыннар, мин бу турыда бераз горурлану хисе белән аларга да әйтеп үттем.
Ләкин укытучы абыйның безнең өйдә торуыннан мин көткән нәтиҗә чыкмады. Ул элеккечә үк кырыс һәм юк-барга бирелмәс таш күңел булып калды. Ә беркөнне хәтта уттай кызган табага да бастырды. Хәер, сәбәбе дә бар иде, сәбәбен мин үзем китереп чыгардым.
Төштән соңгы сабак – дин сабагы вакытында булды бу хәл. Ахрысы, ике тәкә башы бер казанга сыймаган, Әхмәтша абый дин сабагын төштән соң безнең өйдә, ягъни үзенең фатирында укыта башлаган иде. Үз өебездә булгач, мин үтә әтәчләнеп, тәнәфескә чыккан чакта бермәлне шулай печәнлеккә менеп киттем. Җанның үзеннән-үзе ташып торган давыллы бер минуты иде, ниндидер әкәмәт бер эш эшләмичә басылып буламы соң андый чакта! Печәнлекне гизеп йөри торгач, мин шунда бер почмакта узган җәйдән калган тавык оясы күреп алдым. Ояда маяга калдырылган, шомарып һәм пычранып беткән иске бер күкәй дә аунап ята иде. Шул күкәйне алдым да, озак баш ватып тормастан, шуннан – югарыдан торып кына бер малайның башына томырдым. Черек күкәй теге малайның туң башына бәрелеп челпәрәмә килде, бите-борыны буялды. Бүтән малайлар, минем бу чослыкны хуплап, үзара шаркылдашырга тотындылар. Үзеннән-үзе аңлашыла, теге малай, әлеге шул күкәй сарысы ягылган ала-кола битен күрсәтергә дип һәм бик яман елап, хәлфә абыйга әләкләргә йөгерде. Менә шунда инде безнең өйдә торучы ул Әхмәтша абый миңа безнең авылда кояшның кайсы яктан чыкканлыгын күрсәтте. Минем үземнән, аш өенә чыгып, чырагач алып керттерде һәм шул чырагач белән тәмам янып чыкканчы учымны ярды. Өстәвенә тагын минем бу егетлегем турында әтигә дә җиткергән булган, кичен, сабактан чыккач, бик әйбәтләп әти пешерде. Хәер, шифасы да тиде бу ике яклап «өшкерүнең», шуннан соң мин черек күкәй белән кешеләрнең битләренә бәрмәс булдым. Үземә бәрсәләр дә, әләкләп тормыйм, малай вакыттагы шуклыгыма каршы җаваптыр бу дим дә, тизрәк сөртеп, кеше-кара күргәнче, эзен югалту ягын карыйм.
Шулай да укытучы абыйның безнең өйдә торуы минем өчен бик файдалы булды. Аңарга ияреп, безнең өйгә китаплар килде. Гел нәрсәдер берәр «мөгез чыгаруны» сорап тора торган тынгысыз җаныма эш табылды, әкренләп китапларга ияләшә башладым. Укытучы абый алып кайткан китапларны укып бетергәннән соң, мин шул елларны гына безнең авылда, әлеге шул Әхмәтша абый тырышлыгы белән ачылган китапханәгә чабарга тотындым. Китапханә дигәне нәрсә? Аргы яктагы берәүнең ягылмаган ак өенә бикләнгән бер шкаф китап иде. Шул шкафны көннең билгеле бер сәгатендә Әхмәтша абый үзе барып ача һәм, салкыннан борыннарын җебетеп ишек төбендә көтеп торган берничә малайга китап биреп җибәргәннән соң, көтеп-көтеп тә бүтән килүче булмагач кайтып китә. Тышлыклары каерылып, керләнеп беткән берничә дистә китаптан торган шул кечкенә авыл китапханәсе әмма эшлисе эшен эшләде, кем белә, бәлки, шуннан килеп төшкән нур валчыклары, үзләре янына башка нурларны йоктырып, безнең күңелләрдә әле һаман исән-сау саклана торганнардыр…
Соңыннан Әхмәтша абый безнең авылдан китте. Ник киткәнен, кая киткәнен белмәдем. Ахрысы, өй хәлләре мәҗбүр итте булса кирәк. Тагын да соңыннанрак, ул вакытлардан соң уннарча ел үткәч, сугыштан соң, юлым төшеп, Күн авылыннан үткәндә, агай-энеләреннән сорашып белдем: безнең ул Әхмәтша абый Ватан сугышы фронтларында батырларча һәлак булган.
Аннары, күңелемдә үзенең мәңгелек буш урынын калдырып, минем тормышымнан янә бер кеше китте: 1921 ачлык елны, ачлыкның дәррәү сугып егуыннан булмаса да, шулай да алабута, имән чикләвеге оны белән кушып пешерелгән җитәр-җитмәс азыклардан әкренләп өзелә килгәнлектән булса кирәк, минем әни үлде. Яз көне, март азакларына таба булды бу хәл. Бик ачык хәтерлим: кар астына су төшкән, басу юллары купшакланган, адым саен диярлек бата, аякны көч-хәл белән генә тартып алырга туры килә иде. Шундый юллардан, бата-чума, мин бездән утыз биш чакрымдагы Чүкәй авылына – әлеге теге укытучы Габделхәй җизнигә ябышып чыккан апага – кайгылы хәбәр алып киттем. Язгы җилдә юл буе берөзлексез елап барудан булса кирәк, битем-күзем җилсенеп шешенкерәгән, барып кергәч, бермәл сүземне әйтә алмыйча тордым. Аннары тегеләрнең: «Нихәлләр? Әти-әни исәннәрме?» дигән беренче сорауларына, телемне ничек кирәк алай әйләндереп:
– Әти сау, әни үлде, мин сине алмага килдем, – дидем дә, шундук йөзтүбән капланып, янә сулыгып-сулыгып елый башладым.
Иртәгесен апа, мин, бик үк ихластан булмаса да, җизни дә шунда безгә ияреп, без өчәүләп тагын юлга чыктык. Кичә озын юл килүдән аякларым кабарган иде, шулай да мин, тизрәк кайтып җитәргә теләп, апа белән җизнине узып-узып китәм, аннары аларны ашыктырырга тотынам:
– Аягыгызга таш тактылармы әллә? Сезнең белән йөрсәң соң…
Шулай да ашыктыруыма да карамастан без әнинең җеназасын озатышырга өлгерми калдык. Көткәннәр-көткәннәр дә, кояш баеганчы җирләргә ашыгып, әнине алып киткәннәр, өй эче буш, җанны тетрәтер дәрәҗәдә күңелсез иде.
Аннан соң да күп кенә кешеләрне озаттым мин, зур гына кешеләр дә китте, газиз кешеләр белән хушлашуның җиңел түгеллеген беләм. Әмма ләкин әлеге шул егерме беренче елның март киче кебек салкын, күңелсез кичне һәм дөньяның дәррәү бушап, шыксызланып калуын һич белмим. Соңыннан да кайта-кайта уйлап карадым, әле хәзер дә – кырык ел узганнан соң да – артыма әйләнеп уйланып калгалыйм, ләкин һич кенә дә очына-кырыена чыга алмыйм: мин – унөч яшьлек арык малай, кай җирем белән күтәреп чыктым икән ул тау чаклы кайгыны? Шундый рухи тетрәүләр, күрәсең, үзләре көч бирәләр булса кирәк кешегә.
Әнине югалтканнан соң, мин кинәт олысымак бер малай булып калдым. Шулай булмыйча соң! Иркәләнер кешем калмады, күңел каткан: әнине инде бүтәнчә беркайчан да, беркайчан да кайтарып булмаячак.
Әти белән икәү
Димәк, шулай. Минем өчен иң газиз кеше, күңелгә беренче мәртәбә яхшылык, гаделлек, самимилек орлыклары салган кешем инде юк. Үгет-нәсыйхәт белән түгел, акыллы сүзләр белән дә түгел, әллә ничек кенә, үзе дә сизмичә булса кирәк, миңа да сиздермичә, мине сафлыкка, пөхтәлеккә, кеше арасында тыйнак һәм кечелекле була белергә өйрәткән кеше – кагылган-сугылган минутларда «Әни!» дип килеп сыенырдай кешем юк. «Калганын үзең кара инде, улым!» дигән кебек китте дә барды. Әлбәттә, шулай. Гомер буена әни җитәкләп йөрмәс, калган ягын үземә карарга кала шул.
Без хәзер өчәү: әти карт, мин, Нәфисә апа. Инде күптән үк бездән китеп, байларда приказчик булып йөреп, соңыннан үзе дә аз-маз мая җыя башлаган, крестьян эшенә ничектер чырай сытыбрак карарга өйрәнгән Салих абыйны яңадан буразнага кайтарырмын димә. Хәер, буразнасы да ташка үлчим генә калып бара. Ачлык елны көздән, орлыгын авыздан өзеп, нибары уналты сажин җир чәчтереп калдыра алдык. Ачлык арты, 1922 елның язы һәм җәе бик уңышлы килде. Чәчелгән игеннәр гөрләп уңды. Әмма чәчелгән чаклысы бик чамалы иде шул. Бөтен бер басулар кысыр калып, әрем-алабута, төрле чүп үлән басты, шулар арасында – анда бер, монда бер – узган елдан коелып калган арыш, солы кыяклары үсеп утыра иде. Һич онытасым юк, шул җәйне без ишегалдыннан гына да бер кибән печән чабып өйдек. Таптарлык терлек-туар калмаган, ишегалдында тавыктан башка кош-корт юк, җылысы, яңгыры үз вакытында булып кына торды, кеше әйтеп кеше ышанмас, ишегалдыбызда билдән үлән үсте. Өч бөртек кеше, әлеге шул уналты таяклык җиребездән көтеп, елның уңышлы килүенә куанып, бер-беребезгә берегеп торасы бер вакытта, тагын бер кешебезне озаттык. Минем Нәфисә апа кияүгә чыкты, без әти белән икәү генә калдык. Бу юлы күрше Яңил авылындагы Хәдичә апам тырышлык күрсәтте. «Әйбәт, зур җир, хәлле кешеләр. Шундый урыннан сорап торганда, бирик булгач бирик», – диде ул, һәм, шулай итеп, минем актык апамны, елына күрә җылы шулпасын пешереп, Яңил авылының яргыччы Ибраһим малаена биреп җибәрдек.
Шуннан соң инде безнең өй эче бөтенләй ятим булып калды. Ашау-эчү ягы ул хәтле йөдәтми, язга чыккач, без инде кычыткан, кузгалак, какы кебек яшь үләннәрдән дә аш пешерергә өйрәнгән идек. Турап саласың яшь кычытканны, шуның янына берме-икеме күкәй сытасың, шуның янына паёкка чыккан кукуруз онын күзгә кырып салгандай гына бутыйсың, ашап туймаслык шулпа килеп чыга. Җитмәсә, бит әле кырда да бик уңышлы күренеп тора, яшь кычыткан янына карт өмет тә кушыла. Кешеләр чебен урынына кырылган яз һәм кыш айларында аякны сузмаганны, хәзер инде, шәт, сузмабыз. Иң йөдәткәне – өй эченең шар тәгәрәтеп уйнарлык бушлыгы. Әти – алтмыштан узган карт, ә мин – ике бозауга кибәк аерып бирә алмаслык малай. Шуның өстенә якын итеп кенә әйтүем, минем әти гомерен кайда коймак – шунда кунак булып уздырган кеше. Яшь чагында ул тегүче булып та йөргән, соңга таба, ике ат җигеп, байлар йөге белән калага да чапкан, авыр туфрагы җиңел булсын мәрхүмнең, иртәге көнне бик кайгыртып тормаган, тапкан да капкан. Яшьрәк, гайрәтлерәк чагында, Теләче базарыннан иптәшләре белән кәеф-сафа кылып, арбасы бөтен булса – арбага төялеп, арбасы ватылса – аны юлда ыргытып калдырып, кеше арбасында сөрән салып кайтып керүләрен олырак кешеләр әле дә булса исләре китеп сөйлиләр иде. Яраган, үкенечкә калдырмагансың, әти! Әгәр вакыт-вакыт минем дә тамырларымда шундый тиле кан кузгалып-кузгалып киткәли икән, әгәр мин язган китапларымда беркадәр үлчәүсезрәк, ләкин шашкын йөрәкле ике Айдар, бер Сәфәргали тудыра алганмын икән, моның өчен шактый ук дәрәҗәдә тынгысыз җанлы шул әтигә бурычлымын.
Бер үк вакытта мин әтинең кайбер эшләренә кул да куймадым, әле дә кул куя алмыйм. Бары тик үзенең әнә шул «тәмле тамак» булуы аркасында гына дип уйлыйм, 1922 елның җәендә ул безнең ярты йорт урыныбызны һәм әни килен булып төшкән иске өебезне сатты. Әле кемгә диген? Безнең авылның кызыл мал сәүдәгәре һәм соңыннан, 1930 елны, зур шау-шу белән авылдан сөрелгән Галиәхмәт байларның чыбык очларына. Монда эшнең кая таба үрләп барганын мин бәләкәй булсам да сизендем. Элек алар чыбык очларын кертеп торырлар, элек ярты урынны алырлар, аннары, юк кына калҗа бәрабәренә, үзеңне ата-баба нигезеннән бөтенләй кысрыклап ук чыгарырлар. Ә безнең йорт урыны авылның иң матур бер җирендә: тигез, зур урам. Авыл уртасы. Чишмәсе-инеше шунда гына. Кирәк икән, күршебездә генә мәчет. Әгәр бүтән тагын да кызыксызрак эшең булмаса, мәчетнең тузанлы идәненә ора-ора маңгаеңны күптереп бетер. Уен-муен бер якта калып торсын, малай кеше бит, крестьян малае, мин әтинең үзе исән чакта ук, ике малаеның киләчәген һич искә алмыйча, йорт урынын сатуын бер генә дә ошатмадым.
Һәм озак уйлап та тормадым, әлеге шул бездән утыз биш чакрымдагы Чүкәй авылына, абыйга чаптым. Нәрсәгә? Әти өстеннән әләкләргә. Дөрес сизенгән икәнмен, әтинең бу эшен абый да бер дә ошатмады. Тиф авыруыннан әле терелеп кенә килә торган әйле-шәйлерәк абый, бу күңелсез хәбәрне ишеткәч, кинәт терелеп киткәндәй булды, һәм икенче көнне үк без, абыйның кара айгырын җигеп, утка чапкандай, кире Мәтәскәгә чаптык…
Әле дә хәтеремдә: әти белән абый арасында бик каты сүз булды.
– Ике малаең бар өстеннән нигез балчыгын сатып ашарга керешкәнсең, акылыңдамы син, карт тиле, – диде абый. Һәм әтинең нәрсә дип әйткәнен көтеп тә тормыйча, Галиәхмәт кулакларның чыбык очларын чакырып кертеп, алардан алган акчаны, ашап бетергән солы оны хакын кире кайтарып бирде һәм ике арада төзелгән договор кәгазен үз кулы белән ертып ташлады.
Әмма әти дә авыз йомып калмады.
– Алай булгач, – диде әти, үз нәүбәтендә ул да булдыра алганча күперенергә тырышып, – йөрмә әллә кайда койрыгыңны сыртка салып. Кайт та йортка хуҗа бул. Хатының, үкчәле читеген салып, аягын чабатага тыксын. Монда мин әнә ул чиертеш малай белән ялгызбаш аягымны сузмам.
«Үкчәле читек» дигәннән, мин әле ул читеккә алда тагын бер тукталырмын, чөнки яхшы ук йөрәгемә төште ул минем. Хәзергә сүз «чиертеш малай» турында. Нәрсәләр генә уйлап чыгармый, картаеп, энә күзенә җеп саплый алмый башлаган борынгы тегүче! «Чиертеш малай» дигәне мин инде аның, моны ул башкача уйларга урын калдырмаслык итеп әйтте. Ә мин, җүләр, ул чагында инде үземне үсеп килә торган егет дип исәпләп йөри идем. Борынга кызлар исе керә башлаган, өс-баш начарга һәм аннары йортта ат юкка гына бераз тыелып торам, югыйсә читтән-чаттанрак итәкләренә кызыгып йөри торган берничә кызым да бар иде инде.
Шулай да әти белән абый арасында булып узган бу җәнҗал ярап куйды, шул елны көзен, сакланып калган бар күк байлыгын, бер малаен һәм әлеге теге үкчәле читекле хатынын, ягъни минем туганым җиңгине арбага төяп, тиф авыруыннан соң, үзе әйтмешли, киләбе чуалган Салих абый үз нигезебезгә кайтып төште. Егерме елдан артык крестьян эшеннән читтә яшәгән, элек бай кызына өйләнеп, байлар кибетендә приказчик булып, каракүл бүрекне кыңгыр салып кына йөргән, аннары, байлары белән арасы бозылгач, Солтан авылы мулласының сеңлесенә өйләнеп, мулла кияве булып алган безнең ул абый шулай да крестьян эшенең тәмен онытып ук бетермәгән булып чыкты. Кайтуы белән, әлеге теге тыр-тыр чаба торган кара туры айгыры янына, сукага җигү өчен дип, авыр сынлы, салмак хәрәкәтле янә бер бия сатып алды, ачлык елны суеп ашаганнан бирле ишегалдыбызның сыер күргәне юк иде, сыер алдык, урыс әйтмешли, не было ни гроша – вдруг алтынь! Шулай да, мин сизеп йөрдем, без адәм рәтле крестьяннар булмадык. Адәм рәтле крестьян дип әйтер идем, беренчедән, безнең ике атка бер генә булса да таза ящиклы, таза көпчәкле арбабыз юк. Абыйның озак еллар буена базардан базарга чабып тугымы ашалып беткән тимерле арбасы бөтен авылга көлкегә калдырды. Тугымы ашалып киңәйгән, күчәре ашалып нечкәргән, кыскасы, арт тәгәрмәчләр ач карынга берьюлы яртыны салган арык исеректәй чалыш-чолыш тәгәриләр. Тузанлы юлдан безнең шул «исерек» тәгәрмәчләр узып киттеме, бормалы эзләрдән шундук белеп алалар.
– Ә, бу алар… Хөснетдин Салихы узган, безнең сала кешеләре эзеннән йөри белми аның тәгәрмәче, кала ягына каера.
Аннары кеше арасында мине җир тишегенә керерлек итә торган икенче бер мәзәк килеп чыкты. Әлеге шул «кала ягына каера» торган исерек көпчәкле тимерле арбаның нәкъ уртасына кереп, аякларын кунакка баргандагы кебек алга таба сузып, минем әлеге шул үкчәле читекле туганым җиңги утыра, һәм без, әнә шулай илдә булмаган бер кыяфәттә, уракка китәбез. Авылдагы барлык бүтән кешеләр аякларын арба ящигыннан асылындырып утыралар, ә минем туганым җиңги, авылда берүзе, аяклары белән арба ящигын тутырып, исе дә китмичә утыра. Барлык бүтән хатын-кызлар кыр эшенә оек-чабатадан йөриләр, ә минем туганым җиңги, авылда берүзе, үкчәле читек киеп йөри. Әй, аның шул үкчәле читеге өчен хурлануларым! Әй, шул «исерек тәгәрмәч» аркасында ишеткән сүзләрем! Адәм көлкесе бит, ике атыбыз бар, кешенеке кебек җүнле бер арбабыз юк. Урманнан утын урлап кайта алмыйбыз, шундый берәр шуклыгыбыз булдымы, тәгәрмәч эзеннән шундук лесник килеп җитә.
Аннары күрше-күләннән бүтән кешеләр белми торган тагын бер әкәмәтебез бар: абыйның бай вакытыннан сакланып калган алтын рамлы зур көзгесе кайтты. Туганым җиңги, үкчәле читектән аерылырга теләмәгән кебек, бу көзгедән дә һич аерылырга теләми иде. Алтын рамлы зур түгәрәк көзге. Гомердә онытасым юк, ишектән сыйдыра алмыйча теңкәбез корыды. Керткәч, ишек каты стенаны бөтенләй каплап алды, артына иске бишмәтләр, ертык бүрекләр атып бәрәбез, һич тутырып булмый. «Бөтен авылыгызны йотам!» дигән кебек, кара янып тора арты. Аның каравы алгы, көзгеле ягы үзе бер кино инде. Урамнан узып китүче атлар, бозаулар, кичен көтү кайтканы – бөтенесе безнең көзгедә чагылып кала. Әмма кире ягы белән. Көтү, әйтик, зират очыннан кайтса, безнең көзгедә ул зират очына таба китеп бара кебек күренә…
Һәм әнә шул ындыр табагы чаклы көзгегә карап, минем туганым җиңги кершән-иннек ягына. Кунакка барганда булса икән, юк, уракка барганда да ягына.
Аякта – үкчәле читек, җилкәдә – озын чуклы шәл, биткә кершән-иннек сылаган, әлеге теге тәгәрмәче авыш-тәвеш йөри торган тимерле арбаның уртасына ук җәелеп, аякларны алга таба сузып җибәрә, әй, хурлыгымнан җир тишекләренә керерлек булам. Шулар менә барысы да минем яшь чакка, борынга кызлар исе керә башлаган чакка туры килде. Әйтеп тә торасы юк, күрде инде безнең бу газиз башлар!
Әмма шулай да эшкә бик уңган булып чыкты ул минем туганым җиңги. Уракны минем белән ярышып ура һәм, дөресен әйтим, күп вакытта мине кәҗәгә калдыра иде. Көлтәләренең пөхтәлеге турында әллә ни кайгыртып тормый, әмма уруын ура инде, җеннәре булыша диярсең. Кичкырын берәр җирне бетерергә туры килә күрмәсен, бетермичә җир өстеннән һич алып чыгып булмый.
Соңыннан бу тырышлыкның кайбер «бәйрәмнәре» дә чыккалый иде, хәер. Бик яхшы исемдә, бервакытны шулай Янбулат басуы ягындагы ун таяклык җиребездә солы урабыз. Көн кичкә авышты, кояш төшкәннән-төшә бара, ә безнең бетерәсе кишәрлегебез һаман бетми.
– Бу җәһәннәм астына икенче килеп йөрисем юк, килгән-килгән, бетермичә кайтмыйбыз, – диде җиңги, каршы сүз әйтергә һич урын калдырмыйча, һәм тотындык без, тотындык кыздырырга. Шулай итеп, кояш тәмам баеганны, кешеләрнең кайтып бетүләрен абайламыйча да калганбыз. Көлтә җыеп, бәпкәләр куйганчы, ат җигеп, авылга кайтып җиткәнче, көнгә караңгы кабып, күктә йолдызлар күренә башлады. Җитмәсә тагын, өйдә буран күтәрелде.
Үз гомерен гел түбә җирдә генә басып, үз ихтыярын һич каршылыксыз семья членнарына тагып, ашау-эчү ягыннан бик үк сикерә алмаса да, шулай да ашауны казага калдырмыйча өйрәнгән безнең әти, картаеп, кулдан идарә дилбегәсе ычкынганнан соң да, ахры, элекке хөкемдар чакларын искә төшереп булса кирәк, зур тавыш күтәрде. Янәсе, имеш, аңарга вакытында ашарга әзерләмәгәннәр. Мулла сеңлесе булса да (ә бәлки, шул мулла сеңеле булганлыктандыр), минем туганым җиңги, каената белән сөйләшкәндә, тел яшереп тормый иде. Өстәвенә тагын эт булып арып кайткан чак. Әти берне әйткәнгә, теге ун белән җавап кайтара башлады. Китте тавыш, кузгалды буран, чыдап кына тор. Мин яшем ягыннан да, тоткан урыным белән дә кечкенә кеше, шулай да бу очракта күңел туганым җиңгине яклый, ул гаеплемени монда. Аның кебек ут уйнатып эшләп карагыз сез.
Абый бер сүз әйтмәсә дә, эченнән генә мыекны кабартып утырган икән. Тавыш кызып җиткәндә генә, тегеләрнең икесенә дә берьюлы үткәзә торган итеп:
– Туктый беләсезме сез? – диде дә, кайнаган самавырны җен ачулары белән тибен очырды. Без чирәмгә табын җәеп, ишегалдында утыра идек, самавырның суы беребезне дә пешермәде, ләкин, тамак бик чатнап кайткан булса да, чәйсез калдык ул кичне.
– Мин мондый җәһәннәм кисәүләре белән торып өйрәнгән кеше түгел, – диде туганым җиңги, абыйның зәһәреннән шулай да бик калтырап төшмичә, – йә мине алып кит, йә әнә атаңны кочаклап ят. – Аннары ул болай дип тә өстәде: – Карамадың түгел, кырык яшеңә чаклы карадың, әнә хәзер икенче малае карасын.
«Икенче малае» дигәне мин инде аның. Ә мин ул вакытта, әлеге теге кешенекечә тәгәрәми торган көпчәкләрдән тәмам туеп, калага – укырга качмакчы булып йөри идем. Шуңа күрә туганым җиңгинең ул сүзләре мине кинәт бөтенләй аптыратып калдырды. «Чамалап чукый бу чукынган мулла сеңлесе, картайган көнеңдә әнә ыштан бавыңа әтиеңне тагып йөр дисәләр?.. Закон өчен абый ни, мин ни…»
Тагын шунысы хәтердә саклана: ул кичне безнең савылмыйча калган сыерыбыз, абзар капкасыннан башын сузып, төннең-төн буена саварга килгәнне көтеп мөгрәп чыкты.
