Kitabı oku: «Йөзек кашы / Перстень», sayfa 20
Университет
Җәен авылда аз-маз гына эш күрсәтеп кайткач, бәлки, мин кара сарык бәрәненең ике кадак майга чыдаша алмыйча сикерүе булгандыр, – көзен яңадан мәктәпкә әйләнеп килгәч, үземә үзем урын тапмагандай, ничектер ямансулап йөрдем. Өлкән класс укучылары инде юк, дүрт-биш ел буена интернатта бергә торып укыган иптәшләр кайсы кая таралышып беткән, безнең класс инде мәктәптә иң өлкән класс булып калган иде. Өлкәнлеккә өлкән дә, шулай да тигез ата-ана тәрбиясендә укып, «ботаклары» бер җиргә дә эләгеп калмаган шәһәр малайлары тугызынчы класска – ул чорда урта мәктәпнең иң өлкән классына – шактый ук вак балык хәлендә килгәннәр, уналты яшемдә авылдан качып китеп, дүртенче класска кергән мин – сала бәрәңгесе – ул кылчыклар арасында егерме бер яшьлек күсәк идем. Еллар гына үзгәреп китте, еллар бер урындарак торып, авылда элеккедәй вак крестьян хуҗалыклары яшәсә, минем ише күсәкләрне сабан сөрдереп, урак урдырып, кәҗә майларын чыгарган булырлар иде югыйсә. Ә мин менә, егерме бер яшьлек шәкерт, бала-чага арасында сузылып йөрергә тиеш! Җитмәсә тагын, төзелеш еллары башланды. Беренче бишьеллык шаулап китте, бөтен җирдә кадрлар кирәк. «Кадрлар барысын да хәл итә!» дигән лозунг ташланган чак. Газеталарда игъланнар күренә: урта мәктәпнең өлкән классларыннан югары уку йортларына имтихансыз кабул итәләр икән! Шул җөмләдән Казан университетының берничә факультетына да хөррият капкасы ачылган, имеш! Биш ел буена бер мәктәптә укып туелган да булгандыр, авыл кешеләре, очрап: «Кем булырга укыйсың син, Фатих?» – дип сораганда, һаман идиотларча баш селкеп тору да ансат түгел иде, кыскасы, барысы да эчкә җыелган иде; 1929 елның көзендә, мәктәпкә кайтып бер-ике ай укыгач та, әлеге теге имтихансыз кабул ителүдән файдаланып, Казан университетының экономика факультетына гариза һәм документларымны илтеп бирдем.
Чыккан кагыйдә бер минем өчен генә түгел, алдылар. Шулай итеп, мин көтмәгәндә генә һәм, әллә ни зур мәшәкать тә кичермичә, университет студенты булып киттем. Әйтмичә мөмкинме, башта мин бу үзгәрештән берьюлы биш карыш үскәндәй булдым. Үзегез уйлап карагыз, Мәтәскә авылының аксак Хөснетдин малае – университет студенты! Әле кайсы университетныкы диген. Лобачевский укыткан, Бутлеров һәм Зинин кебек мәшһүр химиклар химия гыйлемендә үзләренә бер мәктәп-юнәлеш ачкан Казан университеты. Толстой укыган һәм, ниһаять, кешелекнең бөек даһие Ленин укыган. Укыган гына да түгел, кешелек дөньясының бәхете өчен шушында беренче мәртәбә байрак күтәргән. Әнә шул коридорларда хәзер мин – әле кайчан гына хатын-кыз гетры киеп кеше бусагасында йөргән Фатих – йөрим. Бер үк вакытта бик шәп тә бу һәм чак-чак кына өркетә дә. Әнә нинди зур кешеләр йөргән коридорларда йөрим йөрүен дә, шулай да була шундый минутлар, үземнекен үзем генә беләм. Берзаман политэкономиядән Марксның «Капитал» ы, андагы абстракт формулалар белән шундый кысрыклап алдылар, минем бәрәңге бакчасында аунап үскән кабактай башның ике як чигәләре берьюлы чатнарга тотынды. Әле ул гына җитмәсә, теге язучылык өянәгенең дә корты тик тормый. Тормышның мәш килеп кайнаган чагы, тегендә яңаны салалар, монда искене актарып атканнар, газеталардан көн саен укып киләбез: еракта, без белмәгән якларда, Магнитка дигән әллә ниткән яңа шәһәрләр салалар, ә авылның, без яланаяклап чабып йөргән йомшак урамлы авылның, безнең күз алдында асты өскә килә. Җәен үз күзләребез белән күреп, ыгы-зыгысында үзебез дә катнашып, яңа авылның беренче кирпечләрен салырга булышып йөргән булдык. Монда кайткач та тынгы юк, үзләре килеп тә, хат аша да, сызлаган теш кебек, гел кымырҗытып, сорашып торалар: «Шулай итсәк, ничек булыр икән? Болай гына да калып булмасмы икән? Син укыган кеше бит, законны бездән күбрәк белә торгансыңдыр, колагыңа керә торгандыр: кайда безне тотып тора торган Тимер казык «йолдызы»? Менә шулар – шатлыгы да, күңелне кузгата торган өметләре дә, икеләнүләре һәм тәшвишләре дә – барысы бергә җыелып, тәэсиргә тиз бирелүчән яшь каләмне хәрәкәткә китерә. Язасы, күңелгә җыелганнарның барысын да кәгазьгә түгәсе килә. Хәзер инде материал эзләп әллә кая чабасы да юк, революция әллә кайда, җилдәй очкан күбекле ат өстендә кылыч айкап чабучы романтик герой булып кына түгел, революция үзенең бөтен катлаулылыгы, җыры һәм күз яше белән безнең күз алдыбызда көн саен, сәгать саен ясалып тора. Язасы, язасы иде менә шулар турында.
«Йомшак урамлы авыл» дигәннән, шул елларны иде бугай һәм шул елларның күңелдә кузгаткан тәшвишле уйларына бирелмәскә тырышып түгелме икән, Салих Баттал язган иде:
…Авыл урамына егылсаң да,
Авырттырмас кебек күренә.
Ә эшчеләр көрәш көннәрендә
Таш урамга егылып үлделәр.
Хәрефкә хәреф күчердем дип әйтә алмыйм, күңелдә сакланганны китердем, әмма әлеге «аваздаш рифма» дигәне шул давыллы елларныкы. Эченә салынган философиясе дә шул елларга бик туры килә. Авыл белән, үзенең узганы белән әрепләшә шагыйрь. Янәсе, син үзең болай ярыйсы нәрсә, авыл! Урамнарың да йомшак, егылсаң да авырттырмас кебек. Ләкин шулай да моңа тикле синең нәрсә кырганың булды соң? Ә менә эшче сыйныф ул бөтенләй икенче нәрсә. Ул, урам ташына канын агыза-агыза, революция ясады.
Ә чынлап әйткәндә, аңлапмы, аңлап җитмичәме, авылны шәһәргә каршы кую килеп чыккан.
Ә күңелнең эзләнүе, күңелнең шул катлаулы чорны төгәл чагылдырырлык сүзне ничек тә табарга тырышуы – бусы дөрес, бу – безнең барыбызга да хас нәрсә иде ул вакытта.
Үзем күргәннәрне, ишеткәннәрне, өметләрне һәм тәшвишләрне бергә туплап, шуларны тормыш картиналары белән кушып, үземчә мин дә бернәрсә сызгаларга керешкән булдым. Тулай торак шартларында, беренче бишьеллыкның өзек-төтек азыклары белән, дәрес араларында, ял көннәре, төнге йокы исәбенә кача-поса язылган бу өйрәнчек эшнең сыйфаты, әлбәттә, бик югары булмагандыр. Әмма бер хакыйкатьне хәзер дә горурлык белән һәм күңел көрлеге белән әйтә алам: кешеләргә яхшылык теләүдә, тормышның шул вакыттагы катлаулы вакыйгаларын аңларга тырышуда һәм үзебез кичергән чорны, халкыбыз башыннан кичкән хәл-әхвәлләрне киләчәк буыннар өчен ничек тә туплабрак кәгазьгә күчереп калдырырга омтылышыбыз белән без иң саф мәгънәсендәге комсомолецлар идек. Күрәсең, китап язу өчен, бигрәк тә әнә шундый гел актарылып, кайнап торган чор турында сөйли торган китапны язу өчен коры бер энтузиазм гына җитми торгандыр, минем ул «Җир тыңлый» романы белән дә эш шулайрак килеп чыкты. Элек, берьюлы бик хуп күреп, күтәреп алдылар. Унбиш-егерме табаклы роман артык волокитасыз гына басылып чыкты. Соңыннан, китап чыгып, яртылаш таралгач, шундый ук кинәтлек белән мине берьюлы ике як калак сөягемә әйләндереп салдылар. «Кызыл Татарстан» газетасында тәнкыйтьче Гомәр Галинең «Матур әдәбиятта кулак идеологиясенә каршы» дигән бик усал һәм, нигездә, хаклы фикерләрне эченә алган зур гына мәкаләсе басылып чыкты. Шул мәкалә нигезендә ул китапны, таралып бетмәгән өлешен, җыеп алдылар. Минем өчен җитди удар булып төшкән бу күңелсез хәлгә карата үз карашымны мин шул вакыттагы матбугатта да язып чыктым һәм соңыннан, аннан дистәләрчә ел вакыт узганнан соң, «Утызынчы ел» исемле романымның кереш өлешендә ул мәсьәләгә янә бер әйләнеп кайттым. Монда тик шуны гына әйтәсем килә: язучы булу өчен тәэсиргә тиз бирелүчән сентименталь күңел генә һич җитми, язучы булу өчен барыннан да элек дөньяны һәм хәл-әхвәлләрне, тормыш вакыйгаларын, иҗтимагый көрәшне диалектик каршылыкларында күрә һәм күрсәтә белүче фәнни төгәллек, фәнни тәгълимат дәрәҗәсенә күтәрелә белү дә кирәк икән. Әнә шундый компас булмаганда, язучының, гәрчә ул табигый талант иясе булган сурәттә дә, еш кына хәлләрдә юлдан язып, эмоцияләр «карурманында» адашып калуы да бик мөмкин икән.
«Җир тыңлый» романы белән булган күңелсез хәл һәм шул уңай белән баштан узган җитди уйланулар минем өчен башкаларга теләргә һич ярамый торган икенче бер университет булды.
Хәер, аның каравы минем Казан университетындагы гомерем бик кыска булып чыкты. Без кереп күп тә укымадык, Казан университеты үзенең медицина, юридик һәм экономика факультетларын мөстәкыйль институтлар рәвешендә «Казан дәүләт медицина институты», «Казан дәүләт финанс-экономика институты», «Совет хокукы институты» исемнәре белән «башка чыгарды». Шулардан икесе финанс-экономика һәм Совет хокукы институтлары башта бер бинада, соңгы ун елларда (үзенең яңа урынына күчкәнче) КПСС өлкә комитеты эшләгән бинада иде. Хәтта ул бинада ике генә институт та түгел, шул елларда гына ачылган Совет төзелеше институты да кысылган иде. Менеп-төшеп, үтеп-сүтеп йөргәндә, әледән-әле таныш кешеләр очрый, «Син кайдан? Мин шуннан» кебек сүзләр булып ала, артык әңгәмә корып торырга вакыт юк, тар гына коридордан икенче каттагы аудиториягә – лекциягә чабучы «хокукчылар», синең иптәшең белән сөйләшеп тору хокукыңны санга да сукмыйча, ташкын булып сине ияртеп яки бер читкә этәреп китәләр. Шулай төркем-төркем булып аудиториядән аудиториягә чабышып йөргән чакларның берсендә, мин бер як читтә иптәше белән сөйләшеп торучы композитор Җәүдәт Фәйзине очраттым. Бу вакытта инде ул шаулаган «Урман кызы» ның авторы, хәтта аңа хәтле без Ф. Мөсәгыйть, хикәяче М. Мостафин, шагыйрь Сирин, мин һәм Җәүдәт Фәйзи – авылдан авылга әдәби-музыкаль кичәләр ясап, җае туры килгәндә кызларга бишебез бергә төшкән открыткаларыбызны өләшеп (нинди генә җүләрлекләр булмый яшь чакта!), районнар буенча бер турне да ясап кайткан идек. Өч институтны бергә кыскан һәм коридорлары һәрвакыт диярлек кеше белән мыжгып торган бу йортта таныш композиторымны күргәч, мин аптырабрак калдым һәм, аңлашканнан соң, аның ул вакытта, композитор булу белән бергә үк, Совет хокукы институты студенты икәнлеген дә белеп алдым. Соңыннан, бу институтны бетереп, юрист дипломы алып чыккач, мин хәтта Җәүдәтнең бер «эш» буенча яклаучы буларак чыгыш ясавын да күрдем, һәм, әйтергә кирәк, яклаучы буларак та ул, композитор Җәүдәт Фәйзи кебек үк, үзенчәлекле һәм талантлы иде кебек. Миндә, һәрхәлдә, шундый тәэсир калды.
Аннары безнең институтны Карл Маркс урамындагы элекке РТЯ (татар телен гамәлгә ашыру) курслары бинасына күчерделәр. Ике катлы бу таш бинаны без, үзебез анда укыганда, дүрт катлыга әйләндердек. Күз алдына китерү дә кызык: аста, әйтик, диаматтан лекция бара, профессор җәмгыять үсешенең туры сызык белән генә бармыйча, үз юлында төрле әйләнмәле борылышлар, зигзаглар ясаганлыгын исбат итә, ә безнең өстә бик туры сызык белән, шак-шок бәргәләп, өченче катның матчаларын ныгыталар, дүртенче катны салу өчен кирпеч менгезәләр. Хәзер, Финанс-экономика институтының төп уку бинасы өлгергәннән соң, шул институтның тулай торагына әйләндерелгән дүрт катлы бу чат йортның өстәге ике каты шактый гына дәрәҗәдә безнең җилкәдә күтәрелде. Һәр ял көне саен өмә ясап, без, тар гына такта басмалар буенча сыгыла-сыгыла, өскә кирпеч, балчык измәсе, такта ташый идек.
Аннары тагын бригада методы белән, бишәү-алтау бергә җыелышып, теге яки бу фән буенча теоретик конференциягә әзерләнүләребез бик истә калган. Әмма рәхәт тә соң болай бригада белән бергәләп фәнне «кимерү». Берең укый, калганнарың баштарак тыңлагандай булып колагыңны салып утырасың һәм, шулай оеп утыра торгач, әлеге теге кычкырып укый торган кешенең оеткыч тавышыннан, үзең дә сизмәстән, черемгә китәсең. Конференция вакытында да әллә ни шаккатып тору юк. Бригадада тырышыбрак укып, кем үзенә ныграк ышана, шуның кулы күтәрелә. Профессор шул кешедән сорый. Ул биргән җавап өчен бөтен бригадага берьюлы уптым-илаһи билге куела. Ялкаулар, талантсызлар, яңа тип сорыкортлар үрчетү өчен моннан да уңайлырак шартны уйлап чыгару мөмкинме икән! Беркатлы шыр тилеләр төннәр йокламыйча укыйлар, конспектлар төзиләр, бармаклары карага буялып бетә, йоклар-йокламас йөрүдән күзләре бетәшә, ә шундук икенче бер «акыллы башлар» чәчәк утлап гомер сөрә. Безнең бригадада, мәсәлән, Кәримов дигән берәү бар иде. Мин аны теге яки бу фәннән үз башы белән әзерләнеп, профессор алдында теге яки бу мәсьәлә буенча фәнчә төгәл генә җавап биргәнен хәтерләмим. Ә комсомол җыелышларында яки берәр кешене «эшкәртергә» кирәк булса, яки берәр кампания уңае белән чыгыш ясарга дисәң, аңардан да шәп кул болгап сөйләүче булмас. Нишләмәк кирәк, башкалар белән ул да чыкты, ул да диплом алып чыкты.
Мин нәкъ шул институтта укып йөргәндә, күңелдә аеруча авыр һәм моңсу эз калдырып, шагыйрь Һади Такташ үлде. Беренче романым белән бәхетсезлеккә дучар булгач һәм, икенчедән, уку белән, фәнни бәхәсләр, теоретик эзләнүләр белән мавыгып, мин ул елларда «әдәби корт» ның кымырҗуыннан билгеле бер дәрәҗәдә арынып торган идем. Кинәт «Такташ үлгән!» дигән хәбәр ишетелеп, безне – Такташны укыган, Такташ белән җенләнгән татар студентларын – аптырашта калдырды. Башта без моңа ышанырга да, ышанмаска да белмичә тордык: ничек? Кайчан? Булуы мөмкинме? Әле шундый яшь иде. Әле шундый көләч иде. Әле кайчан гына «Җылап утыручы песи малайлары» белән серләшеп туймый торган тормыш сөючән Такташның үлүе мөмкинме?
Аннары, ялгышмасам, Такташны күмеп кайткан көннең кичендә үк, берәү дә кушмыйча, берәүдән дә виза алмыйча, ничектер стихиячел бер төстә үзебездән-үзебез җыелып, аудиторияләрнең берсендә без – татар студентлары – Такташка багышлап кичә уздырдык. Һәр кеше үзе белгәнне, күңелендә булганны сөйләде, шагыйрьнең шигырьләрен декламация итеп башкаручылар да булды. Кызлардан кайсыдыр берсе бик моңлы итеп «Урман кызы» н җырлады. Ә Такташ үзе – калын иренле, куе ефәк чәчен артка тарап салган сөйкемле Такташыбыз үзе юк, үзе түгел, аның кара тасма белән уралган зур портреты, күңелгә моңсулык нуры сирпеп, кичнең кич буена безнең күз алдыбызда торды…
Гаҗәп бер хәл: бу кайгылы факт – Такташны югалту факты мине ничектер берьюлы җитдиләндереп җибәргәндәй булды. Һәрхәлдә, бер хакыйкатьне төшенә башлагандай булдым: юк, бу дөньяга без шаярыр өчен килмәгәнбез, нәрсәдер эшләп калырга кирәк! Бәлки, бу рухи сискәнеш минем үземне тотышымда да, сөйләгән сүзләремдә дә чагылгандыр, зур гына язучы абыйлар мине, һичбер шарт куймыйча, үз араларына ала башладылар. Шул Такташны озаткан моңсу көннәрнең берендә шагыйрь Хәсән Туфан һәм драматург Риза Ишморат – яшьләре белән дә, эшләгән эшләре ягыннан да миннән байтак олы бу иптәшләр – мине урталарына алып, өчәү махсус рәвештә фотога төштек. Миңа дигән карточканың артына Р. Ишморат, аңарга хас бик матур почерк белән «Бу – безнең өчебез өчен дә авыр кайгылы көннәрнең берсендә – Такташ үлгән көннәрдә алдырган рәсем, Фатих. Такташны һичбер вакытта да онытмыйк, шулай ук Такташтан соң калган бушлыкны тутыру безнең өскә төшкәнлекне дә онытмыйк» дигән сүзләрне язган иде. Кызганыч, мин, калтыравык, ул рәсемне 1937 елгы хәвефле ыгы-зыгы вакытында үз кулым белән юкка чыгардым.
Ничек кенә булмасын, вакыт туктап тормый. Үзара кайнар бәхәсләре, стипендия акчасына сатып алу мөмкин булган вак кына рәхәтлекләре, тулай торак өстәлендә чәчелеп ятучы арзанлы җиләк чәе, кофесы, аскы вестибюльдә иртә-кич ажгырып кайнап торган юмарт титаны һәм башка, һәм башка эреле-ваклы истәлекләре белән институт тормышы узып китте. 1933 елның җәй башында мин, плановик-экономист дигән белгечлек исеме алып, Казан финанс-экономика институтын тәмамлап чыктым.
Хәзер инде акча гына булсын, санарга һәм, гомумән, исәпләп тотарга була. Шул эшнең югары белемен алган кеше без.
Мин «Фатих Хөснетдинович» ка әйләндем
Финанс-экономика институтын бетереп чыккач, безне – берничә кешене – Татнаркомфинга билгеләделәр. Нарком – Каюм Мәһдиев дигән мәһабәт гәүдәле, күксел френчының күкрәгендә һәрвакыт «Хөкүмәт члены» значогы йөртә торган бер кеше иде. Обком члены, хөкүмәт члены, соңыннан бервакыт Совнаркомга ук күтәрелгән бу иптәш гаять демократ рухлы, халыкны, аның ихтыяҗларын яхшы белүче, экономиканың барлык «пружиналарын» күреп эш итүче, шулай ук аппаратында эшләүче кешеләрнең дә уртак сөеклесе иде.
Соңыннан ишетеп белдем һәм кинәт аптырабрак калдым: 1937 елны ул Мәһдиевне дә утырткан булганнар, һәм ул шул күңелсез сәфәреннән кайтмаган. Әлбәттә, ул соңыннан акланган, ләкин, ай-һай ла, соңыннан шул бу.
Болай тыштан караганда гына ул эре һәм вәкарьле күренә, әмма йомышың төшеп, кабинетына барсаң, рәхәтләнеп кабул итә, башка эшләрен куеп торып, синең йомышыңны тыңлый, сөйләшә, аңлата, яшь кеше итеп, сиңа белмәгән нәрсәңне төшендерергә тырыша иде.
Бәлки, шунлыктандыр, без юк-бар йомыш белән аның вакытын алырга яхшысынмый идек. Безнең башларны әйләндерергә аның урынбасарлары да бик җиткән иде. Хәер, озакламыйча без үзебез дә башкаларның башын әйләндерүче кеше… була язып калдык. «Була язып калдык» дим, чөнки булып булмады. Чөнки минем һәвәслегем ул түгел, начальник була белмим, кешегә эш кушып, аннан эш сорау кулымнан килми, булдырырга тырышсам да чыкмый. Кешене дә йөдәтеп бетерәм, үзем дә буталып бетәм. Җитмәсә тагын, безнең эштә санау-исәпләү, дәүләт акчасын әрәм-шәрәм иттермәскә тырышып сакта тору, комсыз хуҗалыкчыларның ничек тә булса күпертебрәк ясап җибәргән реестр-расчётларын ачык күз белән укый белү сорала. «Контроль рублём!» дигән лозунг нәкъ әнә шул елларны көн тәртибенә куелган иде.
Тагын да ачыклабрак бирим: яшь һәм ышанычлы белгеч, «үз кадрыбыз» дигән булып, мине Наркоматның «Авыл хуҗалыгын финанслау» бүлегенә башлык итеп куйдылар. Без күбрәк совхозлар белән эш итә идек, әмма җирле буйсынудагы урман хуҗалыкларына акча җибәрү эше дә безнең өстә иде. Совхозлар, икмәкнең һәм башка азык-төлекнең үзләренә төшкән бәясен һәм дәүләткә сату бәясен, ике арадагы «кайчыны» күрсәтеп, безгә реестр-расчётларын күндерәләр. Без шуларны карап, дөресме-түгелме, дәүләттән артыгракны каерырга маташу юкмы, шуларны тикшереп, кулларыбызны куеп, госбанкка озатабыз. Совхозның үзенә төшкән бәясе белән дәүләткә сату бәясе арасында коточыргыч аермалар була, күрәсең, ул чагында совхозларда экономик күрсәткечләр белән бик алай «вакланып» тору юк иде булса кирәк. Шуны, ягъни үзләренең «вакланып торырга» яратмауларын, соңыннан дәүләт кесәсеннән түләтергә омтылу – ул чаклысы бик көчле иде. Моны хәтта мин дә – санау-исәпләү эшенә дәртем дә, һәвәслегем дә шулчаклы гына булган кеше дә – сизә идем һәм, кешегә әйтергә кыймыйча, эчтән генә сәерсенеп йөри идем. Сәерсенмәслек тә түгел. Совхоз үзе шул ук дәүләт хуҗалыгы. Дәүләт җибәргән акчага яши. Эшләп чыгарганын шул ук дәүләткә бирә. Дәүләт аның продукциясенең чирек бәясен дә түләми, ә икенче яктан, икенче кесәсеннән шул ук дәүләт шул ук совхозга әлеге «кайчыны», ягъни продукциясен алганда түләп җиткермәгән акчаны госбанк кассасы аркылы берьюлы ыргытырга тиеш. Бер кесәдән ала, икенче кесәгә сала – үзе шул ук бер дәүләт, шуның ук кесәләре… Җитмәсә, әнә шул рәвешчә кесәдән кесәгә авыштырып тору өчен никадәр кеше тотарга, никадәр баш әйләндерергә, никадәр кәгазь буярга кирәк! Чынлап та, баш әйләндерерлек хәлләр булган икән шул заманасында! Хәзер без мондый мәсьәләләрдә айнык эш итү юлына баса барабыз шикелле. Дәүләт хәзер хуҗалыкчыларга мәсьәләне кабыргасы белән куя. Юк, агай-эне, син иң элек продукциянең үзеңә төшү бәясен үзең санарга өйрән. «Дәүләт абый коткарыр әле» дип тыныч кына көтеп ятма. Мөмкин чаклы үзең арзангарак төшерү ягын кара. Үз нәүбәтендә дәүләт, сатып алучы буларак та, алай рәхимсез кыланмый, колхозлардан, совхозлардан продукцияне сатып алганда тегеләрнең күпме тир түгүләре белән исәпләшеп, тиешле бәясен түләп ала.
Күрәсез, исәп-хисап эшләре белән мавыгып китеп, мин башка куйган заголовканы истән үк чыгарганмын. Гафу итәсез, акча һәм аны санау буенча институт хәтле институт бетереп, сезнең алда бер санап та күрсәтмәгәч, нигә ярый ул! Шулай да башта куйган исемгә кайтырга туры килер: ничек итеп соң мин, Мәтәскәнең тегүче Хөснетдин Фатихы, авыл белән шәһәр арасында яланаяклап чабып, шәһәргә көчкә-көчкә генә «баткан» мәшәкатьле кеше, ни кодрәт аркасында соң мин «Фатих Хөснетдинович» ка әверелдем?
Бер китсә китә икән, әй. Бу юнәлештә миңа артык мәшәкать чигәргә һич туры килмәде. Югарыда әйтелгәнчә, мине «үз кадрыбыз» дип Наркомфинның бүлек мөдире итеп куйгач, мин шунда берьюлы ике кешегә баш булып киттем. Әле нинди кешеләр! Сергей Иванович Рыжов дигән берсе – урман эшләре буенча лесотехник. Кырыкның югары ягында булыр, куе кара чәчле һәм чәчен бер дә рәтләп тарамый торган, аз сүзле, зур портфельле, үзен тотышы ягыннан бераз таркаурак, әмма эшне җиренә җиткереп һәм, минем күзәтүемә караганда, яратып эшләүче бу кеше күп вакытын командировкаларда йөреп үткәрә иде. Кайткан арада кәгазьләрен өстәленә җәеп салып, Нарком исеменә рәхәтләнеп бер «докладной» яза да аннары тагын чыгып китә иде. Мин аның миңа карата ниндирәк мөнәсәбәттә булганлыгын тәки белә алмадым. Ахрысы, башлык буларак ул мине кабул итә алмады, бала-чага дип карады шикелле. Хәер, мин ул хәтле төпченергә дә тырышмадым. Үзе дә карурман кебек серле, тузган чәчле, сөйләшергә яратмый торган бу хикмәтле лесотехник янында мин, әлбәттә, бала-чага гына идем.
Аның каравы минем икенче сотруднигым, мин килгәнче шушы бүлекне берүзе алып барган, кушалар икән, әле тагын да бик рәхәтләнеп алып бара алачак Иван Васильевич Захаров алдында мин менә хәзер дә башымны имичә сөйли алмыйм. Элек, революциягә хәтле үк, зур тырышлык белән университетның юридик факультетын бетергән, шунлыктан булса кирәк, кешеләр арасындагы хәйләләрне дөрес чамалаучы, ләкин үзе хәйләгә сәләтсез бу карт, ак чәчле дәү башыннан алып аяк тырнакларына хәтле намуслы, эшне белеп эшләүче һәм төгәл башкаручы бер кеше, миңа – яшь ягыннан аңа малай булыр- га яраклы кешегә – олылап каравы, күтәрә алмаслык нәзакәтлелеге белән мине килә-килешкә үк уңайсыз бер хәлгә куйды. Сез аны шунда, эш урынында, Наркомфин залының сырлы колонналары артындагы өстәле янында күрсәгез икән! Иртән, эш сәгате килеп җиткәнче инде аның чал башы килеп иелгән булыр. Кичен, эш сәгатьләре бетеп, кешеләр тарала башлар, картым китәргә һич ашыкмас, әле теге кәгазьне рәтләп куяр, әле бу реестрны тагын бер кат счётка тартып карар. Ул моны «үземне күрсәтим!» дигән кебек итеп тә эшләми, – хәер, күрсәтәсен күрсәткән иде инде ул! – моны эшләмичә кала алмаганлыктан, шунсыз күңеле түгәрәкләнмәслекне тоеп, эш кәгазьләренең кыштырдауларыннан үзенә бер ләззәт тапкандай бирелеп, сагышлы көй җырлагандай эшли бирер. Әле мин аңарга китү турыннан бер сүз дә әйтмәгән, аягүрә торган килеш, китәргә дә, китмәскә дә белмичә, өлешчә аның «сагышлы музыкасына» сокланып, бер читтән эндәшми-тынмый гына карап торам. Картым үзе кыштырдый, үзе минем күңелне тотып алган:
– Сез кайта торыгыз, Фатих Хуснутдинович, мин хәзер… менә монда чак-чак кына…
Наркомфинда алты-җиде ай эшләп, мин ул картның «чак-чак кына» сын тәки көтеп җиткезә алмадым. Менә шул намуслы, ригаяле, кече күңелле карт, хезмәт сөючән рус карты, мине үз гомеремдә беренче мәртәбә «Фатих Хөснетдинович» ка әйләндерде. Аңа хәтле миңа берәүнең дә, әти исеме белән үз исемемне бергә кушып, зурлап эндәшкәне юк һәм моңарга мин ияләшмәгән дә идем.
Мин аның яхшылыгына каршы, үземчә, яхшылык белән җавап та биргән булам. Ләкин, дөресен әйтим, миңа ул картның башлыгы булу ничектер уңайсыз иде. Әле бит, бичара, «Фатих Хуснутдинович» ны ничек азапланып, телен сындыра-сындыра, бер «т» әйтәсе урында өч «т» кушып әйтә – Фатих кына түгел, «Фат-т-тих»!
Исәпләү-санау эшләре мине, ниһаять, тәме иренгә тигән әдәбият эшеннән бөтенләйгә аерыр кебек күренә. Көндез исәпләп, кул куеп җибәргән расчёт кәгазьләрем турында төнен, ялгыш җибәрмәдемме икән дип, янә бер кат баш ватып чыгам. Шуның өстәвенә, теге, миңа мөрәҗәгать иткәндә үтә нәзакәтлелек күрсәтеп, «т» хәрефен катлы-катлы итеп әйтүче изге карт алдында да уңайсыз иде. Җае чыкты, хәер, мине хәрби хезмәткә чакырдылар. Шул китүдән мин финанс һәм, гомумән, исәпләү-санау эшеннән бөтенләй киттем, исәпләү-санау осталыгым гонорар алганда аны бөртекләп санау һәм алган гонорарны тагын да бөртекләбрәк тоту эшендә генә калды.
Армиягә киткәнче баштан үткән бер маҗара бар икән әле – аны сөйләп бирмичә шулай ук ярамас. Вахитов исемендәге мәктәптә, дүртенче класстан алып тугызынчы класска хәтле бер партада янәшә утырып, мин Гатиф Соловьёв дигән малай белән укыдым. Заманында «Чүкеч» журналын чыгарган һәм Тукайның ачы көлүенә дучар булган Тимерша Соловьёвның туганыннан туган ул «сандугач балалары» безнең мәктәптә икәү: олысы Хөсәен Соловьёв мәктәпнең уку-укыту бүлеге мөдире, җәмгыять фәннәре укытучысы, университет мәгълүматы алган, русча бик яхшы укыган, заманасына күрә зур гына эрудицияле бер кеше иде. Минем шәриктәшем Гатиф та төшеп калганнардан түгел, русчасы бик яхшы, сөйләгәндә грамматикалап җибәрә, русчаны такы-токы гына белгән мин авыл малаена аның күп кенә файдасы тиде.
Мин, армиягә чакырылуны сылтау итеп, Наркомфиннан киттем. Ләкин әле частька чакырылмаган, ни ултара, ни полтара булып йөргән берчак иде. Әнә шундый бервакытта минем янга Гатиф Соловьёв килеп чыкты. (Ул чагында Гатиф Казан пристаненда чыга торган күптиражлы басма газетада секретарь булып эшли иде.)
– Водниклар кешесе буларак, – дип башлады бу эре генә, – миңа, брат, ике билет тиешле. Әйдә, Волга пароходында, аның да өске катында, «Жигули» тауларыннан илһам алып, икәү бер кататься итеп кайтабызмы? Теләсәк, Астраханьга чаклы ук махнём, әгәр алай озакка китәр дисәң, Саратовтанмы, бүтән берәр урыннанмы борылырбыз.
Озак киңәш итеп торырдай кешем дә юк. Буш билет, буш вакыт, буш кесә дигәндәй… Кама тамагыннан ары Иделнең нинди икәнен дә белмим, бер дөнья күрү булыр дип, бу тәкъдимне шатланып кабул иттем. Икенче көнне кичен ике катлы зур ак пароходның киң палубасында эре генә басып торган хәлдә Казаннан кузгалып киттек. Гатифның да, минем дә бернинди дә озатучыбыз юк. Шулай да кузгалганда, бүтәннәрдән калышмыйча, яулык селкегән булдык – бәлки, анысы, итәкләре артыннан йөреп тә, үзләре безгә карамаган тәкәббер Казан кызларына сәлам җибәрүебез булгандыр…
Озатып калучыларыбыз булмаса да, сынатмадык, шәп бардык. Мин моны сүз озынга китмәсен өчен юри шулай кыскартып әйтәм, бу «шәп бардык» дигән төшенчәгә беренче класс салонында хрусталь бокаллардан эчелгән шәфәкъ кебек алсу мускат та, кош итеннән кыздырылган һәм өстенә төрле хуш исле үләннәр сибеп китерелгән алсу-кызгылт жаркое да, каюта ачкычларыбызны бармак очларыбызда селеккәләп, палуба буенча кызлар артыннан чабуларыбыз да – барысы да керә. Әгәр кем дә кем, дөнья гамен бер якка куеп, Идел пароходында кая булса да барырга теләсә, һич арттырусыз әйтәм, Гатиф белән Фатих кебек барсын. Әмма менә Гатиф белән Фатих кебек кайтсын дип әйтә алмыйм. Алай дип әйтү кешегә яманлык теләү булыр иде. Шулай да безнең болай Идел буенча киң колач салып йөзүебез Саратовтан ары узмады. Саратовны карап, аның музейларында, паркларында булып, Чернышевскийның йорт-музеенда бөек тәнкыйтьче-революционерның бик матур гарәп хәрефләре белән татарча язылган гыйльми хезмәтләренә сокланып, инде шәһәр артындагы комбайн заводына юнәләбез дип кенә торганда, икебезнең дә күңеленә ничек берьюлы килгәндер, мин – Гатифтан, Гатиф – миннән:
– Синең кесә ягы ничегрәк, малай? – дип сорадык. Бактың исә, кесә ягыбыз икебезнеке дә такырайган булып чыкты. Дөрес, җилләр исә дип үк әйтерлек түгел, кырып-себереп икебездән ун сум чамасы акча килеп чыкты. Бу акча белән артык шәбәеп барырлык түгел, бу акча белән гомумән юлны артык дәвам иттерү мөмкин түгел иде. Без шундук спартанлылар режимына күчәргә, тәртәне, әлбәттә, кайту ягына борырга һәм Саратовның чисталыгына, пөхтә йортларына шаккатып, баш селкеп йөрүләргә чик куярга булдык. Безнең башларга – икебезнең башка да берьюлы – дөнья гаме ишелеп төште. Ул елларны карточка белән җибәрелә торган арзан хаклы икмәк белән беррәттән, килограммы өч сумнан коммерческий икмәк тә сатыла иде. Бүтән бернәрсәгә дә карамыйча, иң элек шул коммерческий икмәк чиратына барып бастык. Шактый гына торып, өч килолы кечерәк бер бөтен күмәч сатып алдык. Ун сум акчаның тугыз сумы очты дигән сүз. Калган бер сумыбызга атсаң башны тишәрдәй таш кебек каты, таш кебек тәмсез ландрин сатып алдык. Күплеккә күп түгел, йөз илле грамм чамасы гына. Әмма катылыгы ягыннан шул йөз илле граммы да Саратовтан алып Лиссабонга кадәр суырып барырга җитәрлек иде. Күрәсез, башыбызга төшкәч, нишләргә беләбез, бер дә югалып кала торганнардан түгел икәнбез.
Шундый күңелле уйлар белән, култыгыбызга әлеге теге өч килолы күмәч буханкасын кыстырып, җәяүләп кенә пристаньга әйләнеп кайтканда, сәгать кичке җиделәр тирәсе иде. Көннең көн буена шәһәрдә буталып йөреп, икебез дә тере маэмай тотып ашарлык булып ачыккан идек. Шулай да ул турыда тел әйләндереп сүз кузгатмадык. Ник дисәң, пристаньга төшеп, сорашкалый торгач, безнең алга икенче бер җитдирәк проблема килеп басты. Әгәр өске классларда кайтабыз дисәк, безгә, күпмедер акча өстәп, билетларыбызны яңадан каратырга кирәк булып чыкты. Казанда, акчабыз күп чакта, без моңа игътибар итмәгәнбез, класс урыннары өчен барышлый да күпмедер өстәп түләгән булганбыз икән. Моның өстәве, әлбәттә, күп түгел иде, әмма кесәдә җилләр уйнап торган бервакытта сукыр бер тиене дә акча. Нишләргә? Барганда өстә «әтәч Фәхри» ләр булып барган кешеләр кайтканда суга манчылып чыккан күшеккән тавыкларга әйләнергә, әлбәттә, теләми идек. Җаен таптык, хәер. Әлеге теге култыгыбызга кыстырылган түгәрәк күмәчнең ике кило чамасын шунда китә алмыйча аптырап яткан юлчыларга, чират торган бәясен дә чыгарып, коммерческийдан да күтәренкерәк хакка саттык та, ландриннан калган вак акчаларны да өстәп, икенче класс билетына көч-хәл белән китереп өстәдек. Шулай итеп, баш очына җыелган болыт таралды. Бер дә сынатмыйча, башны югары тотып кына, үз классыбызга менеп киттек, каютабызга кереп бикләндек. Алып мендек астан кайнаган су, чыгарып салдык теге күмәчнең сатылмыйча калган түтәрәмен, аны мыскаллап бүлгәндәй икегә бүлдек, чыкты теге таш кебек ландрин… Җитмәсә тагын, Гатифның чемоданында, әйберләре арасында, Казанда ук алып тыккан бер «кечкентәй» миләш настойкасы да качып яткан икән, зур тантана белән аны да муеныннан өстерәп чыгардык. Кыскасы, без тагын авызы белән кош тотучы бәхетле бәндәләргә әверелдек.
Булган ганимәтне ашап-эчеп ятып йокларбыз да иртәгесен ярты көнгә чаклы кеше күзенә күренмәбез. Бик ачыга башласак, нәфесне баса торырга әлеге ландриныбыз бар, ул арада, бәлки, Казан морҗалары да күренә башлар, үз өеңә кайтканда бил каешын бераз кысыбрак буганда да бер дә гаеп түгел.
Без шулайрак уйлаган идек тә, юл бит ул син уйлаганча гына булмый. Ул чагындагы пароходлар шимбәдән якшәмбегә барып җитү өчен бик ашыкмыйлар, «безгә шимбә дә ярый!» дигән кебек, үз җайлары белән йөри бирәләр иде. Безнең пароход төнге томанда шимбә белән якшәмбе арасында бөтенләй буталып, әллә инде берәр җирдә утырып ук торган, иртәгесен, төшкә хәтле каютабызда аунап, төштән соң уңайсызланыбрак булса да башларыбызны кузгаттык. Чыгып, сорашып карасак, кая ул без планлаштырган ярты юл! «Әле Самарага җитәргә дә биш-алты сәгать вакыт бар», – диделәр. Нишләмәк кирәк, тагын шул каюталарыбызга, җыелмаган урыннарыбызга кереп аудык. Тагы әлеге шул ландриныбызны суырырга тотындык. Сүз уңаеннан әйтеп үтим, гаҗәп бәрәкәтле ризык булып чыкты ул. Берне тел өстенә саласың, эри башлаганчы, ачуым килмәгәе, пароходыбыз биш километр җир үтә торгандыр. Аннары әкрен генә эри башлый, бермәлне телгә сахарин тәме сыман татым йөгерә, ул да түгел, эченнән качып яткан бозы килеп чыккандай була, авыз эче кинәт өшеп кала, иң ахырдан инде, бозы да, сахарины да эреп беткәч, берзаман теш арасында резинка сыман бернәрсә кысылып кала. Тәмле дә түгел, тәмсез дә түгел, теш арасында кысылып тик бара. Иң әһәмиятлесе шунда: озак бара. Ә безгә шунысы кирәк тә. Кыскасы, башта бераз хурлабрак ташлаган бу «имезлегебез» безне кара кайгыдан коткаручы бер әмәл булып чыкты.
