Kitabı oku: «Türkiye'de Kırgız Araştırmaları», sayfa 4

Yazı tipi:

2017-жылы кыргыз этникалык тарыхы боюнча Ахмет Сагламдын китеби жарыяланган.¹³⁴ Кыргыздардын этникалык кимдиги жана мамлекеттүүлүк тарыхы боюнча Түркияда азырынча башка ушундай китеп басылып чыга элек.

2013-жылдын 3-5-май күндѳрү Бурса шаарындагы Улудаг университетинде кыргыз-түрк тарыхый мамилелеринин маселелери боюнча жогорку деңгээлдеги эл аралык симпозиум ѳткѳрүлгѳн. Кыргызстан жана Түркия президенттеринин эгедерлигинде уюштурулган илимий иш-чарада окулган докладдар 2017-жылы атайын китеп болуп Улудаг университети тарабынан жарыяланган. Проф. Д-р. Гүлзура Жумакунованын редакторлугунда кыргыз жана түрк тилдеринде жарыяланган эки томдук китепте 39 доклад камтылган. Бул докладдарда байыркы жана орто кылымдар менен эгемендүүлүк жылдарындагы кыргыз тарыхынын ар кыл темалары талкууга алынган.¹³⁵ «1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары» аттуу эмгек Түркияда кыргыз таануучулар үчүн пайдалуу булак болуп калды десек жаңылышпайбыз.

2018-жылы Аида Кубатованын Кыргызстандагы жедидчилик тууралуу эмгеги түрк тилине которулуп, «Бенгү» басмаканасынан басылып чыккан.¹³⁶ Кубатованын бул китеби жана Эбубекир Гүнгѳрдүн эмгектери кыргыз жедидчилиги, XIX кылымдын аягы жана XX кылымдын башындагы Кыргызстан тарыхы боюнча маанилүү булак болуп калды десек болот.

Ушул жерде айта кетчү нерсе, 1992-жылы Кыргыз жана Түрк Республикасынын Билим берүү министрликтери келишим түзүп, мектептер үчүн орток түрк тарыхы жана адабияты окуу китептеринин даярдалышын илимпоздорго тапшырышкан. Кыргыз тарыхчылар Тынчтыкбек Чоротегин, Кыяз Молдокасымов, Токторбек Өмүрбеков ошол долбоордун алкагында атайын кыргыз тарыхы китеби даярдашкан. Даярдалган ошол китеп алигиче басылып чыга элек.

Кыргыз тарыхы тууралуу китептер боюнча жогоруда айтылган маалыматтардан байкалгандай эле, Түркияда кыргыз тарыхчыларынын калемине таандык болгон жана кыргыздардын тарыхын баштан аягына чейин (байыркы доорлордон азыркы доорго чейин) толугу менен чагылдырган кѳлѳмдүү эмгек даярдалып чыккан эмес.

Кыргыз тарыхы боюнча китептерден турган библиография

1. AKAYEV, Askar, Kırgız Devlet Geleneği ve Manas, Rusçadan Çev. Saliha İbrahimova, Ergeşbay Rahmanov, Tuğba Şimşek, İstanbul: Da Yay., 2003, 407 s.

2. AKMATALİYEV, Abdıldacan, Kırgız Folkloru ve Tarihi Kahramanlar, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 382 s.

3. ARIKLI, Erhan, Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar, Ankara: Nüans Kitapevi, 2015, 231 s.

4. ASLAN, Yavuz, Mustafa Kemal-M. Frunze Görüşmeleri-Türk-Sovyet İlişkilerinde Zirve, İstanbul: Kaynak Yay., 2002, 147 s.

5. BARTHOLD, Vilhelm, Kırgızlar, Çev. Ufuk Deniz Aşçı, Türk Dünyası Tarihi Serisi 3, Konya: Kömen Yay., 2002, 99 s.

6. BELLİ, Oktay, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2003, 166 s.

7. BUDAK, Feyzullah, Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara: Ocak Yay., 2000, 112 s.

8. BULDUK, Üçler, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2006, 208 s.

9. BUTANAEVA, İrina, BUTANAEV, Viktor, Yenisey Kırgızları, Çev. Yaşar Gümüş, İstanbul: Ötüken Yay., 2007, 214 s.

10. CUMAGULOV, Çetin, Oş Şehrinin Epigrafik Anıtları, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 85 s.

11. Frunze’nin Türkiye Anıları, çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Düşün Yay., 1996, 114 s.

12. ERDEM, Mustafa, Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM Yay., 2000, 291 s.

13. ERŞAHİN, Seyfeddin, Kırgızlar ve İslamiyet: Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: SEK Yay., 1999, 210 s.

14. FRUNZE, M. V., Ukraynalı Devrimci Lider Frunze’nin Türkiye Anıları, Çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Cem Yay., 1978, 145 s.

15. GÖMEÇ, Saadettin, Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2009, 2011, 168; 2014, 223 s.

16. GÖMEÇ, Saadettin, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay., 2000, 2002, 111 s.

17. GÜNGÖR, Ebubekir, Bozkırda Bir Ceditçi Kırgızistan’ın Rehberi Moldoke İşenaali Arabayev, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2013. 369 s.

18. GÜNGÖR, Ebubekir, Türkistan’da Fikir Akımları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2011.

19. GÜNGÖR, Ebubekir, Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1937-1938), Ankara: Bengü Yay., 2018, 308 s.

20. İSAKOV, Abdrasul, Kırgız-Moğol İlişkileri (IX-XV. YY.), Ankara: TTK Yay., 2017, 327 s.

21. KALKAN, Mustafa, Kırgızlar ve Kazaklar, İstanbul: Selengе Yay., 2006, 400 s.

22. KARAYEV, Ömürkul, Türkler ve Kağanlıkları, Çev. Mustafa Kalkan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2008, 277 s.

23. KARUTS, Richard, Mangışlak’taki Türkmenler ve Kırgızlar, Çev. Hüseyin Polat, Ankara: TTK Yay., 2016, s. 66.

24. KAYHAN, Şurubu, Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları, Ankara: Akcağ Yay., 2005, 152 s.

25. KILDIROĞLU, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar, Ankara: TTK Yay., 2013, 311 s.

26. Kırgız Anlatılarında Rusların Türkistan Ülkesindeki Fetihleri, Derleyen: N. Veselovskiy, Çev. Ayhan Çelikbay, Ankara: Karadeniz Dergi Yay., 2014, 334 s.

27. Kırgızistan’ın Tarihi ve Bugünkü Durumu, Ankara: TİKA Yay., 1995, 17 s.

28. KOÇ, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İstanbul: İdeal Kültür Yay., 2016, 215 s.

29. KÖYLÜ, Murat, Gurbetteki Vatan Kırgızistan. Ahıska’dan Fergana’ya Bir Sürgün, Soykırım Hikayesi (Fergana Olaylarının İç Yüzü), Ankara: Astana Yay., 2014, 158 s.

30. KUBATOVA, Aida, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.

31. KUTLU, Malik, Bernard, REPOND, Hicrete Uzanan Yol: Pamir Kırgızları, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 192 s.

32. ÖLÇEKÇİ, Tamara, Kırgızların Sosyo-Kültürel Durumları, Ankara: Gece Kitaplığı, 2014, 394 s.

33. SAĞIR, Adem, Batum’dan Orta Asya’ya Bir Yol Hikayesi (Sürgün Karadeniz Türklerinin Sosyal Yapısı), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2012, 253 s.

34. SAĞIR, Adem, Zorunlu Göçler, Sürgünler ve Yol Hikayeleri-Ulupamir Kırgızlar Örneği, Ankara: Nobel Yay., 2012, 272 s.

35. SAĞLAM, Ahmet, Kırgız Etnik Kimliği ve Ulus Devlet Yapılanması, Az Kitap, 2017, 96 s.

36. SARAY, Mehmet, Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi 3, İstanbul: Nesil Matbaası, 1993, 143 s.

37. SARAY, Mehmet, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, 336 s.

38. SOLTONOYEV, Belek, Kırgız Tarihi, 1-2, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Konya: Kömen Yay., 2018, 324 s.

39. ŞEYŞEKANOV, Turdubek, Göl’deki İsyan 1916- Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş Hareketi, Çev. A. R. Yeter, A. Ünal, İstanbul: Ötüken Yay., 2013, 230 s.

40. SOMUNCUOĞLU, Servet, Saymalıtaş Gökyüzü Atları, İstanbul: Atok Yay., 2011, 552 s.

41. TURAL, Bayas, Ayımkan, CAMANKULOVA, Rahmankul Han ve Dönemi, Çev. Ayşe Nur Kırgız Sağın, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 180 s.

Корутунду сөз

Бул иликтөө 25 жылдын ичинде Түркияда кыргыз тарыхы боюнча өтө деле көп эмес сандагы китептин (монография жана китеп котормосунун) басылып чыкканын көрсөттү. 1993-2018-жылдарда Түркияда кыргыз тарыхы боюнча 41 китеп жана китеп котормосу жарыяланган. Бул китептердин жарымынан кѳбү кыргыз жана орус тилдеринен түрк тилине которулган эмгектер болуп эсептелет.

Негизинен Түркияда кыргыз тарыхы боюнча корголгон магистрдик жана доктордук эмгектердин саны аз деле эмес. Бирок алардын кѳпчүлүк бөлүгү китеп катары басылып чыккан эмес.¹³⁷

Сөзүбүздүн аягында дагы бир маселеге токтоло кетели. Түркияда кыргыз тарыхы боюнча атайын жазылган монографиялар боюнча рецензиялар аз кездешет. Тарыхчы Абдрасул Исаков Анкара шаарында жарык көргөн Эрхан Арыктын,¹³⁸ Мехмед Кылдыроглунун¹³⁹ китептери боюнча атайын рецензияларын жарыялаган. Башка эмгектер боюнча мындай рецензиялардын жасалганы боюнча маалыматтарды кѳрѳ албадык. Кыргыз тарыхына байланыштуу китептердин рецензиясы боюнча белгилей кетчү жагдай, Түркияда 2015-жылдан бери тарых илими боюнча басылган эмгектердин рецензиясын жасаган атайын «Тарых сыны» аттуу илимий журнал электрондук вариантта чыгарыла баштаган.¹⁴⁰ Кыргызстанда дагы кыргыз тарыхы боюнча дүйнѳдѳ чыккан китептерди таанытып, рецензиясын жасаган ушундай илимий журнал чыгарыла баштаса, кыргыз таануунун өнүгүшүнө чоң салым кошмок.

Пайдаланылган адабияттар ¹⁴¹

“Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç”, Ankara Üniversitesi, http://cv.ankara.edu.tr/kisi.php?id=sgomec@ankara.edu.tr&deger=1, (Алынган датасы: 26.07.2019).

“Tarihçe”, https://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/tarihce-222, (Алынган датасы: 01.08.2019).

ALTIMIŞOVA, Zuhra, Çağatay Zamanında Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2004, 105 s.

ASIM, Necib, “Kırgız Kelimesinin İştikakına Dair”, Türkiyat Mecmuası, 2, İstanbul, 1928, s. 387-389.

AYNAKULOVA, Gülnisa, Fergana Vadisinin Türk Kültüründeki Yeri (IX-XIII. Yy. Arası), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 240 s.

BAİGASHKAEVA, Altynay, Kırgızistan’da Kitap ve Kütüphane, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2010, 121 s.

ÇETİN, Nurullah, Van Ulupamir Kırgız Türklerinin Tarihi ve Kültürleri, Basılmamış YL Tezi, Bitlis 2017, 101 s.

ÇEVİK, Selçuk, Ortaçağda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Basılmamış YL Tezi, Erzurum 2015, 121 s.

ESENKAN KYZY, Symbat, Kırgızistan’da 1916 Halk Ayaklanması, Antalya 2018, 184 s.

GÜNGÖR, Ayşegül, Türkülerin Destanlaşma Sürecinde Bir Kırgız Kahramanı: Şabdan Baatır, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2010, 394 s.

İMAN, Dinar, Sovyet Dönemi ve Bugün Kırgız Etnogenezi Hakkında Bilimsel Araştırmalar ve Teoriler, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 1998, 112 s.

İMANOVA, Dinar, IX-XIII. Yüzyıllarda Kırgızların Siyasi, İktisadi ve Sosyal Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 286 s.

İSAKOV, Abdrasul, “Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar. Erhan Arıklı”, Tarih Kritik, 3, Nisan 2016, s. 1-6.

İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kıpçaklar, IX. Asrın Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-siyasi İlişkileri. Mehmet Kıldıroğlu”, Tarih Kritik, 2, Ocak 2016, s. 6-11.

İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), 2010, s. 113-114.

İSAKOV, Abdrasul, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Basılmamış YL Tezi, Ankara 2007, 173 s.

KABILBEKOVA, Tamara, XVI-XVII Yüzyıllardaki Kırgızistan’ın Siyasi, Ekonomik ve Kültür Tarihi, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1996, 163 s.

KAMALOVA, Zebiniso, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı (1845-1875), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019, 370 s.

KILIÇASLAN, Yusuf, İkinci Dünya Savaşında Kırgızistan ve Kırgızlar, Basılmamış YL Tezi, Yozgat 2018, 128 s.

KUTLU, Kurmanbeg, Kırgız Lider Rahmankul Kutlu ve Van Kırgızlarının Tarihi ve Kültürü, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2019, 190 s.

KYDYRALİEVA, Saltanat, Rus ve Türk Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 334 s.

LİGETİ, Louis, “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, Türkiyat Mecmuası, 1, İstanbul, 1925, s. 225-249.

MACİT, Abdülkadir, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Beşgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2008, 185 s.

MAMIRBAEV, Balbay, Türkistan Hanlıklarının Sonu ve Cumhuriyet İdarelerinin Kurulması, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2000, 48 s.

MUSAGULOVA, Aynura, Orta Çağda Fergane, Şaş ve Taraz Bölgelerinin Tarihi (Hicri 80-400/Miladi 700-1000), Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2001, 50 s.

OMOROV, Timurlan, Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2008, 107 s.

OMOROV, Timurlan, Kırgızların Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri: XV-XIX. Yy. Arası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, 327 s.

OMURALİEVA, Alia, Çin-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2014, 152 s.

ORYNVAYEV, Zhassulan, Geçmişten Günümüze Kazakistan-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2012, 147 s.

ÖLÇEKÇİ, Tamara, Kırgızların Birinci ve İkinci Dünya Savaşları Arasında Sosyo-Kültürel Durumları, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 399 s.

SEL, Bünyamin, Hokand Hanlığı (1710-1876), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2011, 53 s.

TAALAİBEK UULU, Avtandil, 1916 Kırgız Ayaklanması (Ürkün) Merkezli Tarih Yazıcılığı: Sovyet ve Kırgız Yaklaşımı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 145 s.

TAGAEV, Mairambek, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2017, 350 s.

TANSU, Yunus Emre, Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1993, 83 s.

TANYU, Hikmet, “Abdülkadir İnan’ın Bütün Eserleri”, s. 353-362, http:// acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).

TANYU, Hikmet, “Türk Bilgini Profesör Abdülkadir İnan’ın Hayatı”, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).

Tarih Kritik Dergisi, https://dergipark.org.tr/tarihkritik, (Алынган датасы: 25.07.2019).

TEKİN, Arzu, Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2010, 116 s.

TEPEBAŞI, Ayşe, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Süreli Bir Yayın: Mihrab”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(2), 2014.

TORAMAN, Ali, 1876-1916 Rus Sömürgeciliği Döneminde (Çarlık Dönemi) Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatları, Basılmamış YL Tezi, Kayseri 2014, 195 s.

TUTAR, Hüseyin, Ulus Devlet Oluşumunda Kırgız Kimliği, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, 229 s.

UEHARA, Mikiko, Türkiye’de Kırgız Göçmenleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2001, 219 s.

ÜNAL, Levent, Cumhuriyet Dönemi Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2010, 266 s.

YALÇINKAYA, Türkan, Hokand Hanlığı’nda İdari Teşkilat, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 172 s.

YAVUZ, Fatih, Türkiye’deki Çalışmalar Işığında ve Kırgız Tarihçilerine Göre Hokand Hanlığı, Basılmamış YL Tezi, Edirne 2015, 91 s.

YAZI, Muhammed Emin, Çarlık Döneminde Kırgızlar (1852-1917), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2007, 82 s.

YILDIRIM, Hüsamettin, Kırgızistan’ın Sosyo-Kültürel Yapısı: (XX. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, 238 s.

YOSKA, Erhan, Yenisey Kırgızları: Başlangıçtan Orta Zamanlara Kadar, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 2011, 162 s.

ZİYA, Hilmi, “Kırgız Türkmen Kavimleri”, Anadolu Mecmuası, 1(9- 10- 11), 1925, s. 318- 324.

ZİYA, Hilmi, “Kırgızlar”, Mihrab, 4, 1924, s. 114- 117.

1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары, ред. Гүлзура Жумакунова, Бурса: Улудаг университети жарыялары, 2017, 466 б.

Исаков, Абдрасул, Нежип Асым Языксыздын «кыргыз» термининин этимологиясы тууралуу макаласы, Prof.Dr. Üçler Bulduk’a Armağan, Türk Tarihine Dair Yazılar, Ed. Alpaslan Demir, Ankara, 2017, 765-776-б.

Моңолдор Кызы, Айпери, «Түрк тарыхнаамасында кыргыздар», Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин Коомдук илимдер институтунун магистрдик диссертациясы, Бишкек, 2018.

Түркияда кыргыз тили боюнча корголгон магистрдик жана доктордук диссертациялар (1990-2018)
Айсел Байток¹⁴²
Которгон: Медер Салиев

Аннотация

Түрк уруулары Евразиянын кенен аймагында чачыранды жайгашкандыктан бири-биринен бөлүнүп узакташып калышкан. Бирок 1990-жылдан баштап түрктөр бири-бирин кайрадан тааный баштаган. Бул контекстке ылайык, Түркия менен Кыргызстан ортосунда ар кандай тармакта түз байланыштар түзүлгөн. Эки өлкөнүн мамилелеринин басымдуу бөлүгүн маданият жана билим берүү тармагындагы мамилелер түзөт. Ушул күнгө чейин тил жана маданият тармагында көптөгөн изилдөөлөр жүргүзүлүп, китептер, диссертациялар, макалалар жазылып, Кыргызстан Түркияда эң көп изилденген багыттардын бири болуп калды. 1990-жылдан баштап Түркияда түрк коомчулугунун тилин, маданиятын, тарыхын үйрөткөн түрк тилдери жана адабияттары бөлүмдөрүнүн ачылышы менен кыргыз тили багытында да көптөгөн изилдөөлөр жүргүзүлдү. Кыргыз тили боюнча Түркияда 1990-2018-жылдары аралыгында корголгон магистрдик жана доктордук диссертацияларды көрсөтүү максатында жазылган бул макалада биринчиден кыргыздардын тили, адабияты, тарыхы, маданияты ж.б.

багыттарда 1990-жылга чейинки мезгилде жазылган эмгектер жалпысынан колго алынып, андан кийин магистрдик жана доктордук диссертациялардын библиографиясы көрсөтүлдү.

Ачкыч сөздөр: Кыргыз тили, Түркия, диссертациялар, түрк тилинде библиография.

The Master’s and Doctoral Theses Conducted in Turkey on Kyrgyz Turkish (1990-2018)

Abstract

Having lived together for centuries, Turkic tribes were disunited because of the events that occurred in the course of history, but again as a result of historical developments, starting from 1990 they have begun to rediscover each other. Within this scope, direct relations between Turkey and Kyrgyzstan have started to be established in all fields. The primary areas where the relationships are getting increased continuously are cultural and educational fields. Since Kyrgyzstan gained its independence in 1991, numerous studies have been mutually conducted in language and culture; books, theses, articles have been written and Kyrgyzstan has become one of the most studied field in Turkey. With the opening of the Turkic Dialects and Literatures departments in Turkey that offer courses on language, culture and history of Turkic nations, a large number of studies has been carried out in the field of Kyrgyz language. In this study, conducted with the aim of presenting thesis studies on Kyrgyz language carried out between 1990-2018, the studies about the Kyrgyz and their language, literature, history, culture so on were examined in general first and then the bibliography of the master’s and doctoral theses was presented.

Keywords: Kyrgyz Turkish, Theses, Turkey, Turkish bibliography.

Алгы сѳз

Аты б.з.ч. 201-жылы кытай жазма булактарында көрсөтүлгөн кыргыздар эң эски түрк урууларынын бири болуп саналат. Түрк уруулары кылымдар боюнча кээде чогуу, кээде жанаша, кээде башка биринин бийлиги алдында жашап, тарыхый окуялардын натыйжасында ар кандай аймактарга тарашкан.

Ошондой болсо да түрк урууларынын ортосундагы мамиле совет мезгилине чейин тигил же бул абалда уланып келген. Ал эми совет доорунда 70 жыл совет бийлиги карамагындагы түрктөр менен Түркия түрктөрүнүн ортосундагы мамиле түп тамыры менен үзүлгөн. Теги бир, тили бир болгон боордош элдердин түрк тектүү элдерден болгондугу унутулуп, уруу аттарын улут аты катары колдоно баштоо аркылуу толук түрдө башка улуттарга айландырылып, башкача айтканда ошондой болгонуна ишендирилген. Ошондой болсо да М. Горбачов совет бийлигине келгенден кийин башталган ачык-айкындуулук жана кайра куруу саясатынын артынан 1991- жылы СССРдин курамындагы түрк тектүү мамлекеттерден Кыргызстан (31.08.1991), Өзбекстан (01.09.1991), Азербайжан (18.10.1991), Түркмөнстан (27.10.1991) жана Казакстан (16.12.1991) мамлекеттери биринин артынан бири көз карандысыздыктарын жарыялап, чыгыштагы жана батыштагы түрктөр бири-бирин кайрадан тааный баштаган.

Кыргызстан-Түркия карым-катнаштары 1991-жылы башталган. Түркия, Кыргызстандын көз карандысыздыгын тааныган жана Кыргызстанда өз элчилигин ачкан биринчи өлкө болуп саналат. 1992-жылдын 29-январындагы протоколдун негизинде эки тараптуу элчиликтер ачылып саясий, маданий, экономикалык ж.б. ар кандай тармакта мамилелер тездик менен түзүлө баштаган. Кыргызстандын мамлекет башчысы Аскар Акаев 1991-жылдын 23-декабрында алгачкы расмий иш сапарын Түркияга жасап, ал зыяратта эки тараптуу бир топ кызматташууга кол койгон¹⁴³. 1991-жылдын 25-декабрында «түрк-кыргыз ишкердик кеӊеши», ошондой эле Кыргызстанда иш алып барган ишкерлер жана өнөр жайчыларды бириктирүү максатында Бишкек шаарында «Кыргызстан- Түркия ишкерлер жана өнөр жайчылар бирикмеси» (KITİAD) түзүлгөн.¹⁴⁴ Түркия 1993-жылдын 15-январында кол коюлган кредиттик келишимдин негизинде Кыргызстанга 75 млн доллар өлчөмүндөгү насыя берип, 50 миң тонна буудай гуманитардык жардам кылып, ТИКАнын Бишкектеги кеӊсеси ачылып, аталган уюм тарабынан Бишкек шаарында бир мунайзат бекети, 17 мекеме жана бир колдоо көрсөтүү кызматы тарабынан чакан бизнес сайты курулган. Кыргызстан менен Түркиянын ортосунда 1991-жылдын 29-майында Анкара шаарында кол коюлган «Экономика жана соода-экономикалык кызматташуу боюнча протоколдун» негизинде башталган экономикалык жана соода-сатык мамилелер бүгүнкү күнгө чейин өсүп өнүгүүдө¹⁴⁵.

Орток маданий мураска ээ болгон эки боордош өлкө катары Кыргызстан менен Түркия илимий, маданий мамилелерди да тездик менен чыңдай башташты. Бул багытта жаралган эң маанилүү долбоор, 1992-жылы кол коюлган эки тараптуу келишимдин негизинде ишке ашырылган «Түркия-Түрк дүйнөсү билим проекти» (BOP) болуп эсептелет. Бул долбоордун негизинде, Түркия 1992-1993-окуу жылынан баштап, Түрк республикалары менен боордош калктардан стипендиялык негизде студент кабыл ала баштаган. Түрк дүйнөсү изилдөөлөрү кору менен Жалал-абад облусунун губернаторунун ортосунда кол коюлган келишимдин негизинде, Коммерциялык институттун алкагында, Түрк дүйнөсү башкаруу факультети ачылган. Институт алгач академияга, кийинчерээк Экономика жана ишкердик университетине айланды. Ошондой эле 1996-жылы, Кыргыз-түрк эл-аралык «Ататүрк-Алатоо» университети курулуп, 1997-1998-окуу жылында өз ишин баштады¹⁴⁶. 1995-жылдын 30-сентябрында Измир шаарында Кыргыз Республикасынын Өкмөтү менен Түркия Республикасынын ортосунда кол коюлган келишимге ылайык, Бишкекте Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин курулушу, Түркия-Кыргызстан карым-катнашы үчүн абдан маанилүү кадамдардын бири болгон. Кыргыз-Түрк «Манас» университети 1997-1998-окуу жылында ишке киришкен.

70 жылдык совет доорунда Түркия менен Кыргызстандын ортосунда түздөн-түз байланыштардын жоктугу эки өлкөнүн ортосундагы маданий байланыштарга запкысын тийгизип, маданий мамилелер багытындагы маанилүү болгон изилдөө жана басылмалардын чыгарылышына тоскоол болсо да, эгемендүүлүк менен бирге, 1990-жылдардын башынан баштап, өз-ара мамилелер чыңалып, азыркы күндө уланып келүүдө. Бул багытта билим берүү тармагында, өз ара студенттик алмашуу программасы менен катар өлкөбүздүн университеттеринде түрк калктарынын тилин, тарыхын, маданиятын окутуу максатында Азыркы түрк тилдери жана адабияттары кафедралары ачылган. Түркияда жалпы Орто-Азия түрк республикалары менен биргеликте Кыргызстанга жана анын тиешелүү тармактарына илимий кызыгуу артып, кыргыздардын тили, адабияты, тарыхы менен маданияты эң көп изилденген багыттардын бири болууга жетишкен.

Түркия менен башка түрк республикаларынын саясий, экономикалык, маданий ж.б. ар кыл тармактагы мамилелеринин үзгүлтүксүз улантылуусу Түрк дүйнөсүнүн биримдиги жана келечеги үчүн абдан маанилүү болуп эсептелет. Бул багытта ар түрдүү тармактарда эки тараптуу мамилелерге жана илимий изилдөөлөргө маани берилиши керек. Түрк республикалары боюнча адистерди даярдоо зарыл. Ошондой эле эки тараптуу мамилелерди өнүктүрүүнүн маанилүү жолдорунун бири катары өз ара тил, тарых, адабият ж.б. маданий тармактардын изилдениши, үйрөтүлүшү керек. Өз ара котормо иштеринин жана колдон келсе биргеликте орток долбоорлордун жүзөгө ашырылышы керек. Жазылган эмгектерди таанытуу – ошол мамлекеттеги изилдөөчүлөрдү, же болбосо толук изилденбеген тармактарды тактоо жана изилдөөчүлөргө жыйнак катары адабияттарды сунуштоо аркылуу жол көрсөтүү үчүн маанилүү.

Түркияда кыргыз тили жана адабияты багытында мурунтан эле кээ бир изилдөөлөр жүргүзүлгөнү менен кыргыз тили, адабияты, тарыхы, маданияты ж.б. темалардагы изилдөөлөр 1990-жылдан кийин дагы да өркүндөгөн. Кыргызстан көз карандысыздыгын жарыялаган жылга чейин кыргыздар жөнүндө Түркияда жарыкка чыккан макалалардын жалпы саны 135 гана болгон.¹⁴⁷1991-жылдан кийин илимий изилдөөлөрдүн саны бир топ жогорулаган.

1990-жылга чейин Түркияда жазылган эмгектердин кыргыз тилине караганда кыргыз адабияты, айрыкча «Манас» эпосу жана Чыңгыз Айтматовдун чыгармалары боюнча болгондугу байкалат. Түркияда кыргыз адабияты боюнча биринчи болуп изилдөө жүргүзгөн илимпоздордун сап башында Мехмет Фуат Көпрүлү турат. Түрк калктарынын тарыхы жана адабияты боюнча көптөгөн эмгектери болгон Көпрүлү кыргыз адабияты менен дагы алектенип, ар кыл эмгектеринде кыргыздардын «Манас» эпосу жөнүндө жазып калтырган. Көпрүлү 1926-жылы жарыкка чыккан «Түрк адабияты тарыхы» аттуу эмгегинде түрк дастандарын географиялык аймактарына жараша үчкө бөлүп, «Манас» эпосун «Боз кыр аймагында жарыкка чыккан эмгектер» аттуу теманын алдында караган. Анын «Манас» жөнүндөгү пикирлери ошол эле эмгектин «Караханиттер доорунда түрк адабияты» деген темасынын 9-бөлүмүндө «Манас эпосу» деген ат менен калемге алынган. Ал, «Манас» эпосун XI-XII кылымдарга, башкача айтканда Караханиттер дооруна жайгаштырып, Манасты Чыгыш Тянь-Шандан Анадолуга чейин эскерилип келген каарман катары баалайт. Көпрүлү «Манас» эпосун мусулман менен каапырдын жана көчмөн турмуш менен отурукташкан турмуштун кагылышуусун көрсөткөн чыгарма катары эсептейт.¹⁴⁸ Түркияда «Манас» эпосу боюнча алгачкы диссертациялык изилдөө 1934-жылы Көпрүлүнүн жетекчилиги алдында Шазие Берин тарабынан даярдалган. Көпрүлү 1935-жылы башка студентинин «Манас» эпосу боюнча дипломдук ишине да жетекчилик кылган.¹⁴⁹

Түркияда 1990-жылга чейинки мезгилдерде «Манас» эпосу боюнча иш алып барган, «Манас» эпосун Түркиянын илим чөйрөсүнө тааныткан илимпоздордун сап башында Абдүлкадыр Инан турат. Ал – көбүнчө элдик адабият, фольклор, түрк дини жана тарыхы, этнография, түрк тилдери боюнча изилдөөлөр жүргүзгөн, түрк тилдери менен биргеликте арапча, фарсча, орусча жана немис тилдерин билген, 1925-жылдын июль айында Түркияга келип 1976-жылдын 1-октябрында Анкарада дүйнө салган башкурт илимпозу.¹⁵⁰ Түркияда «Манас» эпосу боюнча илимий эмгектерди 1934-жылы Инан баштаткан десек жаңылышпайбыз. Инандын «Манас» эпосу боюнча бир топ макалалары бар. Автор ал эмгектеринде эпос жөнүндө кенен маалымат берүү менен бирге, ошол күнгө чейин эпос тууралуу жарык көргөн басылмалар, эпостогу темаларды, Манас деген атты, эпостон үзүндүлөрдү, эпостун бөлүмдөрүн, эпостогу Ислам ишенимдерин, кыргыздардын жашоо шартын, жашоого болгон көз-караштарын, каада-салттарын, эпосто камтылган негизги идеологияны жана каармандарды ж.б. изилдеген¹⁵¹. Инандын эпостун кыскартылган текстинин түрк тилине котормосу камтылган «Манас дастаны» (1972) аттуу бир китеби басылып чыккан. Ал китеп Түркияда «Манас» эпосу боюнча жарык көргөн алгачкы эмгек болуп эсептелет. Ал эмгек эпостун Түркияда таанылышына жана эпос жөнүндө башка көптөгөн эмгектердин жарык көрүүсүнө пайдубал болгон. Ошондон баштап эпос жөнүндө көптөгөн макалалар, энциклопедия бөлүмдөрү ж.б. жазыла баштаган.¹⁵² Белгилей кетчү жагдай, Инандын кыргыздардын тили жана маданияты жөнүндө да эмгектери бар.¹⁵³

Түркияда 1990-жылдан мурун «Манас» эпосу боюнча изилдөө жүргүзгөндөрдүн бири Проф. Д-р. Мехмет Каплан болуп эсептелет. Проф. Д-р. Мехмет Каплан 1980-жылдарда эпос боюнча бир нече макала жарыялаган.¹⁵⁴

1980-жылдарда Түркияда кыргыз таануу тармагында кѳлѳмдүү изилдөөлөрдүн жасалганын көрүүгө болот. Мисалы, Дурсун Йылдырым тарабынан 1979-жылы даярдалган доценттик диссертациясында «Манас» эпосунун Ч. Валиханов тарабынан жыйналган Көкөтөй хан жөнүндөгү бөлүмү изилденген.¹⁵⁵

Түркияда «Манас» боюнча изилдөө жүргүзгөндөрдүн бири Бахаеддин Өгел болуп эсептелет. Ал «Түрк мифологиясы» аттуу эмгегинин жетинчи бөлүмүндө кыргыздар жана «Манас» эпосу жөнүндө маалымат берген. Ал эми китебинин онунчу бөлүмүн болсо толугу менен «Манас» эпосуна арнаган. Автор ал жерде «Манас» эпосун түрк маданияты, мифологиясы жана диний көз карашы менен салыштырып чыккан.¹⁵⁶

СССР доорунда Түркияда изилденген темалардын бири Чыңгыз Айтматов жана анын чыгармалары болуп саналат. Айтматовдун чыгармалары дүйнөнүн бир топ тилине которулганы менен эч бир өлкөдө Түркиядагы сыяктуу жактырылып баркталбаса керек. Азыркы учурда Түркияда Айтматов жана чыгармалары жөнүндө жүздөгөн эмгектерди учуратууга болот. Айтматовдун түрк тилине которулган алгачкы чыгармасы 1969-жылы жарык көргөн «Копар зинжирлерини Гүлсары (Гүлсарат)» болуп эсептелет. Кийинчерээк, 1974-жылы алты чыгармасы «Жем» басмаканасы тарабынан жарыяланган. Айтматовдун чыгармаларынын жарыкка чыгышы 1990-жылдан тарта көбөйө баштаган. Кийинки жылдарда Айтматов жана чыгармалары боюнча бир топ дипломдук иштер, макалалар жана китептер жазылган.¹⁵⁷

1990-жылга чейин Түркияда кыргыз тили жана адабияты боюнча аткарылган кээ бир эмгектер жана котормолор дагы болгон.¹⁵⁸

Түркияда кыргыздардын тили, адабияты, тарыхы, маданияты ж.б. жаатындагы изилдөөлөрдүн 1990-жылдан баштап Түркия менен Кыргызстандын ортосундагы түздөн-түз байланыштардын башталышы менен абдан кѳбѳйгѳндүгүн жогоруда айтып өттүк эле. Кыргызстандын Орто-Азияда көз карандысыздыкка ээ эң демократиялык өлкө болушу, өлкөгө кирүү-чыгуунун жеңил болушу, кыргыздардын өтө бай оозеки жана жазма адабиятка жана фольклорго ээ болушу, адабият булактарынын оңой менен табылышы жана албетте түрк изилдөөчүлөрүнүн кыргыздарга жана алардын тилине, маданиятына болгон кызыгуусу жана сүйүүсү изилдѳѳлѳрдүн Түркияда кѳбѳйүшүнѳ таасир эткен. Бул бир гана тил, адабият жана маданият тармагында гана эмес, тарых, география, экономика, саясат, эл аралык мамилелер, туризм, археология, саламаттыкты сактоо, гастрономия сыяктуу тармактарда дагы байкалат.

Буга чейин Түркияда кыргыз тили жана адабияты боюнча бир нече библиографиялык изилдөөлөр жүргүзүлгөн. Алардын алгачкы экөөсү Хайреттин Ивгин тарабынан 1987-жылы жана 1990-жылы даярдалган.¹⁵⁹Андан кийин 1995-жылы Асуман Субашы тарабынан «Түрк эдебияты» журналында «Түркияда Манас изилдөөлөрү» аттуу макала жарыяланган.¹⁶⁰ Ошол эле жылы Гүзин Турал жана Нажие Йылдыз эпостун түркчѳ библиографиясы боюнча макала даярдашкан.¹⁶¹ 2003-жылы Алпаслан Демирдин «Манастын библиографиялык очерки: Түркияда Манас изилдөөлөрү» аттуу макаласы «Манас» университетинин коомдук илимдер журналында жарыяланды.¹⁶² Ошол эле журналда 2004-жылы Фахри Солактын тил, адабият, география ж.б. ар тармактуу изилдөөлөрдү камтыган Кыргызстан жөнүндөгү эң көлөмдүү библиографиясы жарыяланган.¹⁶³ Тарыхчы Абдрасул Исаковдун да бул темаларда бир канча макаласы басылып чыккан.¹⁶⁴ 2013-жылы Жаштегин Тургунбаев «Кыргызстан жана кыргыздар жөнүндө түрк тилинде академиялык эмгектердин библиографиясы: 2009-2012-жылдар» аттуу макаласын жарыялаган.¹⁶⁵ 2014-жылы Абдурасул Исаков менен Гүлдана Мурзакулованын «Түркияда билим алган кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары» аттуу эмгеги «Кыргызстан достук жана маданият коому» тарабынан жарыяланган.¹⁶⁶ 2015-жылы Шуле Гезердин «Түркияда кыргыз дастандары боюнча жасалган эмгектер» аттуу макаласы,¹⁶⁷ Сонуч Гүнгөрдүн «Кыргыздарда акындык салты боюнча түрк тилинде жазылган эмгектер» аттуу макаласы Каратекин адабият факультетинин журналында жарыяланган.¹⁶⁸

134.Ahmet Sağlam, Kırgız Etnik Kimliği ve Ulus Devlet Yapılanması, Az Kitap, 2017, 96 s.

135.1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары, ред. Гүлзура Жумакунова, Бурса: Улудаг университети жарыялары, 2017, 466 б.

136.Aida Kubatova, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.

137.Abdrasul İsakov, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Basılmamış YL Tezi, Ankara 2007, 173 s.; Abdülkadir Macit, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Beşgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2008, 185 s.; Ali Toraman, 1876-1916 Rus Sömürgeciliği Döneminde (Çarlık Dönemi) Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatları, Basılmamış YL Tezi, Kayseri 2014, 195 s.; Alia Omuralieva, Çin-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2014, 152 s.; Altynay Baigashkaeva, Kırgızistan’da Kitap ve Kütüphane, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2010, 121 s.; Arzu Tekin, Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2010, 116 s.; Avtandil Taalaibek Uulu, 1916 Kırgız Ayaklanması (Ürkün) Merkezli Tarih Yazıcılığı: Sovyet ve Kırgız Yaklaşımı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 145 s.; Aynura Musagulova, Orta Çağda Fergane, Şaş ve Taraz Bölgelerinin Tarihi (Hicri 80-400/Miladi 700-1000), Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2001, 50 s.; Ayşegül Güngör, Türkülerin Destanlaşma Sürecinde Bir Kırgız Kahramanı: Şabdan Baatır, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2010, 394 s.; Balbay Mamırbaev, Türkistan Hanlıklarının Sonu ve Cumhuriyet İdarelerinin Kurulması, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2000, 48 s.; Bünyamin Sel, Hokand Hanlığı (1710-1876), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2011, 53 s.; Dinar İman, Sovyet Dönemi ve Bugün Kırgız Etnogenezi Hakkında Bilimsel Araştırmalar ve Teoriler, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 1998, 112 s.; Dinar İmanova, IX-XIII. Yüzyıllarda Kırgızların Siyasi, İktisadi ve Sosyal Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 286 s.; Erhan Yoska, Yenisey Kırgızları: Başlangıçtan Orta Zamanlara Kadar, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 2011, 162 s.; Fatih Yavuz, Türkiye’deki Çalışmalar Işığında ve Kırgız Tarihçilerine Göre Hokand Hanlığı, Basılmamış YL Tezi, Edirne 2015, 91 s.; Gülnisa Aynakulova, Fergana Vadisinin Türk Kültüründeki Yeri (IX-XIII. Yy. Arası), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 240 s.; Hüsamettin Yıldırım, Kırgızistan’ın Sosyo-Kültürel Yapısı: (XX. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, 238 s.; Hüseyin Tutar, Ulus Devlet Oluşumunda Kırgız Kimliği, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, 229 s.; Kurmanbeg Kutlu, Kırgız Lider Rahmankul Kutlu ve Van Kırgızlarının Tarihi ve Kültürü, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2019, 190 s.; Levent Ünal, Cumhuriyet Dönemi Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2010, 266 s.; Mairambek Tagaev, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2017, 350 s.; Mikiko Uehara, Türkiye’de Kırgız Göçmenleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2001, 219 s.; Muhammed Emin Yazı, Çarlık Döneminde Kırgızlar (1852-1917), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2007, 82 s.; Nurullah Çetin, Van Ulupamir Kırgız Türklerinin Tarihi ve Kültürleri, Basılmamış YL Tezi, Bitlis 2017, 101 s.; Saltanat Kydyralieva, Rus ve Türk Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 334 s.; Selçuk Çevik, Ortaçağda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Basılmamış YL Tezi, Erzurum 2015, 121 s.; Symbat Esenkan Kyzy, Kırgızistan’da 1916 Halk Ayaklanması, Antalya 2018, 184 s.; Timurlan Omorov, Kırgızların Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri: XV-XIX. Yy. Arası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, 327 s.; Timurlan Omorov, Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2008, 107 s.; Türkan Yalçınkaya, Hokand Hanlığı’nda İdari Teşkilat, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 172 s.; Yunus Emre Tansu, Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1993, 83 s.; Yusuf Kılıçaslan, İkinci Dünya Savaşında Kırgızistan ve Kırgızlar, Basılmamış YL Tezi, Yozgat 2018, 128 s.; Zebiniso Kamalova, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı (1845-1875), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019, 370 s.; Zhassulan Orynvayev, Geçmişten Günümüze Kazakistan-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2012, 147 s.; Zuhra Altımışova, Çağatay Zamanında Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2004, 105 s.

138.Abdrasul İsakov, “Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar. Erhan Arıklı”, Tarih Kritik, 3, Nisan 2016, s. 1-6.

139.Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kıpçaklar, IX. Asrın Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-siyasi İlişkileri. Mehmet Kıldıroğlu”, Tarih Kritik, 2, Ocak 2016, s. 6-11.

140.Tarih Kritik Dergisi, https://dergipark.org.tr/tarihkritik, (Алынган датасы: 25.07.2019).

141.Орунсуз кайталоого жол бербѳѳ максатында библиография тизмесинде берилген адабияттар бул жерде кайрадан берилген жок.

142.Доценттин милдетин аткаруучу Д-р. Памуккале университети Адабият факультетинин Азыркы түрк тилдери жана адабияттары бөлүмү, Денизли, Элкат дареги: abaytok@pau.edu.tr, ayselbaytok@gmail.com, https://orcid. org/0000-0003-3868-2855.

143.Fahri Solak, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (TezlerKitaplar-Makaleler)”, Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 2004, s. 73; Mehmet Yüce, “Kırgızistan Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı, 9 (53-54), 2013, s. 1665.

144.Necati İyikan, Orta Asya Güney Kafkasya Siyasî Gelişmeler: 1991-2010, Hiperlink Yay., 2011, s. 320.

145.Yüce, a.g.m., s. 1664; Solak, a.g.m., s. 73.

146.Yüce, a.g.m., s. 1663.

147.Caştegin Tungunbayev, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 2013, s. 30.

148.Arvas Abdülselam, “Manas Destanı Üzerine Araştırma Yapan Türkiyeli İlk Bilim Adamları”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 2017, s. 139-140.

149.Şaziye Berin, Halk Edebiyatı Numuneleri: Manas Destanı (Radlof’tan Tercüme), Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1934; Mebrure Rahmi, Dede Korkut ve Manas’ta Bazı Benzeyişler, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1935.

150.Süleyman Tülücü, “Prof. Abdülkadir İnan Üzerine Bazı Notlar”, AÜ. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, Erzurum, 2000, s. 201, 203.

151.Abdülkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler, c. 1, TTK, Ankara, 1998, s. 99-164.

152.Инандын «Манас» дастаны боюнча жарык көргөн эмгектери жылдык өзгөчөлүктөрүнө жараша төмөнкүдөй: Abdülkadir İnan, “Kırgız Dil Yadigârlarından Manas Destanı”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 3 (31-32), 1934; Abdülkadir İnan, “Kırgız Dil Yadigârlarından Manas Destanı”, Çığır, 3(35), 1936; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı II”, Çığır, 3(36), 1936; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı”, Çığır, 37, 1936; Abdülkadir İnan, “Manas’ta İdeoloji ve Kahramanlar”, Varlık, 2(185), 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanında Aş-Yoğ Merasimi”, Varlık, 2 (190), 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanında Görülen Muhtelif Tabakalar”, Varlık, 18, 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı’nın Yeni Toplanmış Metinlerinden Bir Parçanın Rusça Tercümesinden”, Türk Yurdu, 26(8), 1942, s. 251-255; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı Üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1959, s. 125-159; Abdülkadir İnan, Manas Destanı, MEB Yay., İstanbul 1972.

153.Abdülkadir İnan, “Kırgızlar”, Bozkurt Dergisi, 2(9), 1940; Abdülkadir İnan, “Kırgızlar”, Bozkurt Dergisi, 3(10), 1941; Abdülkadir İnan, “Kazak-Kırgızlarda Yeğenlik Hakkı ve Konuk Aşı Meseleleri”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, 1(27), 1941; Abdülkadir İnan, “Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon) Meselesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1964, s. 67-76.

154.Капландын «Манас» эпосу боюнча аткарган эмгектери төмөнкүлөр: Mehmet Kaplan, “Manas Destanı II”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 8, 1979, s. 30-37; Mehmet Kaplan, “Türk Edebiyatında Tipler: Manas Destanı I-II”, Fikir ve Sanatta Hareket Dergisi, 1, 1979, s. 33-40; Mehmet Kaplan, “Manas Destanı”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 7, 1979, s. 33-40; Mehmet Kaplan, “Manas Destanı”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, 3-Tip Tahlilleri, Dergah Yay., İstanbul 1985, s. 66-100. (Abdrasul İsakov, “Türkiyada Manas Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliografyası (1934-2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), 2015, s. 1468).

155.Dursun Yıldırım, Manas Destanı ve Köketey Hannıŋ Ertegüsi, Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1979.

156.Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, TTK Yay., Ankara 1989, s. 300, 495-549.

157.Айтматовдун 1990-жылга чейин Түркияда жарык көргөн эмгектери төмөнкүлөр: Cengiz Aytmatov, Kopar Zincirlerini Gülsarı, çev. Tahir Alangu, May Yay., İstanbul 1969; Cengiz Aytmatov, Beyaz Gemi, çev. Güneş Bozkaya Kollontay, Hür Yay., İstanbul 1970; Cengiz Aytmatov, Cemile – Selvi Boylum, çev. Şerif Hulusi, Halit Aliosmanoğlu, Hür Yay., İstanbul 1971; Cengiz Aytmatov, Toprak Ana, çev. Ülkü Tamer, Varlık Yay., İstanbul 1972; Cengiz Aytmatov, Al Yazmalım Selvi Boylum, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Askerin Oğlu, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Cemile, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Yüz Yüze, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Deve Gözü, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, İlk Öğretmen, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Fuji-Yama, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1976; Cengiz Aytmatov, Gülsarı, Yüz Yüze, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yay., İstanbul 1980; Cengiz Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur, çev. Mehmet Özgül, Cem Yay., İstanbul 1982; Cengiz Aytmatov, Kızıl Elma, Oğulla Buluşma, Beyaz Yağmur, Asker Çocuğu, Deve Gözü, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990; Cengiz Aytmatov, Yıldırım Sesli Manasçı, Yüz Yüze, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990.

158.İlhan Akın, Manas Destanı, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1975, 48 s.; Hüseyin Asker, Kırgız Türkleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1979, 49 s.; Ülkü Çelik, Kırgızca Bir Hikâye: Astra Gülü (Metin-Çeviri-Dizin), YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1988, 357 s.

159.Hayrettin İvgin, “Manas Destanı Üzerine Türkiye’de ve Çin Halk Cumhuriyeti’nde Yapılan Çalışmalar”, Türk Kültürü, 25(295), 1987, s. 36-45; Hayrettin İvgin, “Türkiye’de Manas’la İlgili Yapılan Çalışmalar”, İçel Kültürü, 4(12), 1990, s. 53-57.

160.Asuman Subaşı, “Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Türk Edebiyatı, 264, 1995, s. 44-45.

161.Güzin Tural, Naciye Yıldız, “Manas Destanı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme: Türkiye’deki Yayınlar”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri (Bişkek 26-31 Ağustos 1995), Ankara: AKM Yay., 1997. s. 305-319.

162.Alparslan Demir, “Manas Bibliyografyası Denemesi: Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 2003, Bişkek, s. 59-80.

163.Fahri Solak, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (TezlerKitaplar-Makaleler)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 2004, Bişkek, s. 67-115.

164.Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), Ankara 2010, s. 101- 131; Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (2010-2014)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 9(19), Ankara 2015, s. 145-161; Abdrasul İsakov, “Türkiyada “Manas” Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliyografyası (1934-2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), Erzurum, 2015, s. 1451-1479; Abdrasul İsakov, “Alıkul Osmonov Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 3, İstanbul: Eylül-Aralık 2015, s. 52-57; Abdrasul İsakov, “1916 Türkistan Olayları İle İlgili Türkiye’de Basılan Çalışmaların Bibliyografyası”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 5, İstanbul: Nisan-Haziran 2016, s. 40-44.

165.Caştegin Turgunbayer, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 2013, s. 28-52.

166.Güldana Murzakulova, Abdrasul İsakov, Türkiye’de Eğitim Gören Kırgızistanlı Öğrencilerin Yüksek Lisans ve Doktora Tez Çalışmaları (1992-2012), Ankara 2014, 53+58 s.

167.Şule Gezer, “Türkiye’de Kırgız Destanları Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Zeit schrift für di eWelt der Türken, Journal of World of Turks, 7(1), 2015, s. 331-352.

168.Sonuç Güngör, “Kırgız Akınlık Geleneği Üzerine Türkiye Türkçesiyle Yapılmış Çalışmalar”, Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(3), 2015, s. 27-38.