Kitabı oku: «Altunsaç», sayfa 2

"Altunsaç” romanı və onun baş qəhrəmanı barədə

Qurban Səidin 1938-ci ildə qot əlifbası ilə Avstriyada nəşr olunmuş bu əsərinin adı orijinalda „Das Mädchen vom Goldenen Horn“dur (hərfən: «Qızıl Buynuzdan qız»). Əsərin baş qəhrəmanının adı Asiyadehdir (almanca oxunuşu: Aziadeh). Tərcümənin ilk mərhələsində tərcüməçi onu «Qızıl Buynuzdan qız» kimi çevirmişdi, lakin İstanbulun «Halic» adı ilə tanınan dəniz çevrəsinə Avropada verilmiş «Qızıl Buynuzdan qız» adı azərbaycanlı oxucuya tanış olmadığı üçün və türkcədə işlənən «Halic» (azərbaycanca «Həlic») də tam anlaşıq yaratmadığına görə əsər «Mərmərəli qız» adı ilə ilkin variantda tərcümə edildi və ondan müəyyən parçalar «Xəzər» və «Tərcüman» dərgilərində elə həmin adda ilk işıq üzü gördü.

Ancaq sonrakı mərhələdə əsərin adının «Altunsaç» kimi çevrilməsinə üstünlük verildi. Buna səbəb romanın italyan dilinə müəllifli tərcüməsində orijinalın adının «Altunsaç» getməsi oldu.

Dərgi variantında əsərin baş qəhrəmanının adı Asiadeh getmişdir (bundan sonra isə Asiyadeh). Müəllifin bu adı seçməsinin səbəbi indiyə qədər heç bir qaynaqda göstərilməmişdir və bizə elə gəlir ki, Qurban Səid onu heç də təsadüfi seçməmişdir, əksinə, baş qəhrəmana Asiyadeh adını qoymaqla dilçilikdə, eləcə də ədəbiyyatşünaslıqda geniş yayılmış «danışan ad» ədəbi «fəndindən» bacarıqla yarınmışdır.

Bəllidir ki, bədii əsərlərdə bəzən adlar danışır, yəni ad müəyyən məna daşıyır və o, obrazın xarakteri barədə oxucuya ilkin işarə verir. Bu cür danışan adlara biz Azərbaycan ədəbiyyatında bir qayda olaraq satirik əsərlərdə və komediyalarda (Bərbərzadə, Maral, Zülümov) rast gəliriksə, Avropa ədəbiyyatında, o cümlədən alman dilli ədəbiyyatda belə fəndə ciddi romanlarda da tez-tez təsadüf olunur. Məsələn, Hans Falladanın «Təklər təklənər ölər» romanında çuğul obrazının adı Klebs («Tutqal, Yapışqan»), xeyirxahlıq timsalı olan qəhrəmanın adı Fromdur («Mömin, Saleh»).

Məhz Qurban Səid də əsərinin baş qəhrəmanına Asiyadeh adı verərkən müəyyən məqsəd güdmüşdür. O, Azərbaycan dilinin sözdüzəltmə modelindən məharətlə yarınaraq «Asiya» xüsusi ismindən və «deh» şəkilçisindən «cavabdeh» sözünün qəlibi ilə yeni bir xüsusi isim yaratmışdır: Asiyadeh, yəni Asiyanın təmsilçisi, Asiyanın daşıyıcısı. Zira alman dilində «Asiya» qitəsinin adı «Asien» (deyimi: Azien), «asiyalı» məfhumunu bildirən söz isə, Asiafdır (deyimi: aziat).

Baş qəhrəmana müəllifin Asiyadeh adını verməsini biz təsadüfi saymırıq ona görə ki, Asiyadeh bütün əsər boyu Asiyanın təmsilçisi, daşıyıcısı kimi çıxış edir, bu mədəniyyətin, bu mentalitetin uğurları ilə öyünür, uğursuzluqlarına məyus olur, göz yaşı axıdır.

Bayaqdan Sarayevoda hamının paşa qızı kimi matahlandırdığı Asiyadeh dərviş Əliqulunun sağalışından sonra birdən-birə adi bir qadına çevrilir, ona ərinə layiq olmaq tövsiyə olunur. Asiyadeh mehmanxanaya dönüb göz yaşları axıdır, lakin onun ağlayışı özünün matahdan düşməsinə, indiyə qədərki kimi hər dəfə məclisin başına çəkilməməsinə, diqqət mərkəzində qalmamasına deyil, Qoca Şərqədir, çünki «Qoca Şərq ölmüşdü».

Oxucuya ilkində Berlin Universitetinin türkologiya fakültəsinin tələbəsi kimi təqdim olunan alagöz, altunsaç Asiyadeh öncə türk və Turan dünyasını araşdırır və onu təmsil edir. Sonra Avstriyalı həkim Hassaya vurulur, ona ərə gedir və ailə həyatında, dünyabaxışında Asiyanın qoruyucusuna çevrilir. Hətta sevdiyi kişi gülə-gülə ona «Ay körpə türk ledisi, Qara Mustafa Vyananı almış olsaydı, yaxud San Stefano barışı başqa cür qurtarsaydı, mənim də adım İbrahim bəy Hasanoviç olardı və çalma gəzdirərdim. Ancaq Qara Mustafa Vyananı tutmayıb, ona görə də mən gözəlcə bir avstriyalı olmuşam, adım da Aleksandr Hassadır» dedikdə Asiyadeh başını qaldırır, qanının yanaqlarına, qulaqlarına, gözlərinə, dodaqlarına və alnına vurduğunu hiss edir, ayağa sıçrayıb qumda çılpaq uzanmış və onun dünyasını lağa qoyan bu adamın sifətinə ilişdirmək, qaçıb burdan uzaqlaşmaq arzusu ilə yanır.

Roman ümumiyyətlə Avropa Asiya, Avropa Şərq sivilizasionlarının toqquşması, qarşıdurması üzərində qurulub. Bu baxımdan da XX yüzilin 30-cu illərində işıq üzü görmüş bu əsər sivilizasionlar «savaşına» ilk nümunə sayıla bilər. Bu savaşın bir qütbündə Asiyanın və ümumiyyətlə Şərqin əsas daşıyıcısı Asiyadeh, müəllif özü, Asiyadehin atası Ahmed Paşa Anbari, sultan oğlu vəliəhəd Əbdülkərim (Con Roland) və qovqun asiyalılar durursa, digər qütbü öz təkəbbürü, içinəqapılışı ilə bütün Avropa və onun təmsilçiləri avropalaşmış Hassa, həmkarları digər həkimlər, Marion və onun əxlaqı, Avropa qadınlarının «azad sevgi» mentaliteti yaradır.

Müəllif Şərqin və Asiyanın ilkinliyini elə ilk fəsillərdən oxucusuna damla-damla təlqin edir. Əsəri türk dillərinin müqayisəli araşdırması ilə açan yazıçı sanki dünya sivilizasionunun türklərdən baş alıb gəldiyinə qapalı bir eyham vurur, 1945-ci ildə akademik Nikolay Yakovleviç Marrın «Dünya sivilizasionunu, o cümlədən Qafqazdakı erməni və gürcü sivilizasionlarını türk sivilizasionundan qıraqda təsəvvür etmək mümkünsüzdür» fikrini bir növ bədii yöndən həll etməyə çalışır.

Asiyadeh ruhən, qəlbən asiyalıdır, çünki onun xəmiri Asiya mentalitetindən, Şərq əxlaqından, Turan bahadırlığından, fars poetikasından və islam gələnəklərindən yoğrulmuşdur. Odur ki, o, içində yaşadığı Avropaya uyuşa bilmir, burda dinclik, təskinlik tapmır, dövrəsi onu məngənə kimi sıxır. Onun həyata baxışı öz mühitinə elə dərin köklənmişdir ki, aldığı yüksək təhsil, gördüyü nümunəvi tərbiyə, içində yetkinləşdiyi Avropa onu ilkinliyindən bir an belə qopara bilmir, həyatın bütün sahələrində əsərin qəhrəmanını ziddiyyətlərə, toqquşmalara sürükləyir. Roman da məhz elə bu ziddiyyətlərin, çəkişmələrin, baxış toqquşmalarının üzərində qurulmuşdur.

Olaya baxış savaşı

Hassanın və dostlarının timsalında bütün Batıstanın Doğustana münasibəti mənfidir. Qərb təfəkkürü Şərqdə heç nəyi dəyərləndirmir. Qərblinin qəlibləşmiş baxışında Şərq, Asiya, ümumilikdə qeyri-avropalı olan hər şey vəhşilikdir, cahillikdir. Şərqdə qadın məktəbi rolunu oynayan hərəmxana (Qurban Səiddə də bu termin Avropanın «qadınlar odası» kimi təqdim olunur), Asiya insanlarının torpağa bağlılığı, itaəti, dözümlülüyü Qərb dünyası üçün «cılxa barbarlıqdır». Buna görə də Şərqi o, geriqalmış, ölüb-getməkdə olan, tarixin arxivinə verilmiş bir məkan hesab edir: «Şərq … natəmiz mənzillər, geriqalmış adətlər. Hələ getdikcə də sıxışdırılıb çıxarılacaq. Yüz ildən sonra Şərq yalnız coğrafi məfhum kimi qalacaq». Bu, Qərbin baxışıdır. Maraqlıdır ki, bu baxışa Asiyadeh yox, Qurban Səid özü cavab verir: «Oho, deyib Asiyadeh bıçağı oynatdı».

Asiyaya nifrət qərblidə o şəkildə formalaşdırılmışdır ki, Hassa öz soyunu bəyənmir, boşnakları asiyalaşdırılmış türklər sayır və bunu həqarət hesab edir: «Demək olar, elə türklərdir. Axı türklər ölkəni sömürüb asiyalaşdırmışlar». Asiyadeh də onu cavabsız qoymur: «Yazıq Hassa, türklər onlara yaxılan qaradan çox-çox ağdır. Biz bu ölkəni heç zaman sömürməmişik. Ölkə özü bizi çağırıb. Özü də üç kərə: Birinci Mehmetin, İkinci Muradın və İkinci Mehmetin sultanlığında. Ölkə vətəndaş savaşından paran-parça olmuşdu və padşah Tvertko sultana yalvarmışdı ki, burda qayda-qanun yaratsın. Sonralar o, sultanlığın ən mömin və ən sadiq əyaləti oldu. Ölkəni sivilləşdirmək üçün biz əslində hər şeyi etmişik, lakin ölkə sivilləşmək istəməyib» .

Qərblidə Şərqə və Asiyaya olumsuz münasibət və təsəvvürləri oyadan qərblinin tərbiyə aldığı mühitdir, oxuduğu kitablardır, təhsil gördüyü məktəbdir: «Hər kəs bilir ki, türklər hər cür tərəqqinin əleyhinə olublar. Bunu mən hələ məktəbdə oxumuşam» .

Baxışlar savaşını biz hətta həyatın zahiri əlamətlərini görüb dəyərləndirməkdə müşahidə edirik. Asiyalı Asiyadeh təbiətə baxıb ondakı gözəlliyi axtarır, avropalı Hassa isə çirkinliyi: «Bax, deyib (Asiyadeh müəlliflər) səslədi. Bax. O, məscidlərə, müəzzinlərin dalğalanan paltarına, qızara-qızara çıxan günəşə işarə etdi və sanki səsi yengi məstliyindən tutulmuşdu. –Bilirsən?–deyib vadini göstərdi». «Nəyi? – Hassa soruşdu, çünki o, cır-cındır içindəki uşaqları, balaca kasıb evləri, dağ yamacındakı arıq keçiləri görürdü».

Şərqin gözəllik anlayışına Qərb biganəliklə yanaşır. Məscid və minarələri görən Asiyadeh «Necə də gözəldir. Dünyada bundan gözəl heç nə ola bilməz. Bunun hamısını Peyğəmbərin ümməti qurub yaratmışdır» deyib sevincdən göz yaşı axıdır, qərbli Hassa isə balaca fotoaparatı ilə nağılvari vadinin şəklini çəkir.

Olayı dəyərləndirməkdə, ona qiymət verməkdə baxışlar savaşı daha qabarıq cizgilərlə verilir. Bektaşi təriqətinin dərvişi Əliqulunu ölümün pəncəsindən almış Hassanı Sarayevoda hamı ehtiramla qarşılayır, əmizadələri onun şöhrəti kölgəsində məst olurlar, arvadı Asiyadeh onu qəhrəman sayır, o isə bütün bunlara öz mentalitetinin prizmasından baxır, hətta həyat yoldaşının nə demək istədiyini düz-əməlli anlamır: «Hassa,– dedi. Sən qəhrəmansan. Səni lap çox sevəcəm. –Elədir, –Hassa mürgülü dilləndi,– asiyalıların əlindən çıxmaq asan deyildi» (səh. 130).

Asiyalının yerdən oturmasına avropalı ağız büzür, Avropa mədəniyyətinə yiyələnən insana «Asiyanın pozğun libasını əynindən çıxarmış» adam kimi baxır, odur ki, onun fikrincə yerdən oturmaq və yerdə çörək yemək dərin mədəniyyətsizliyin əlamətidir. Asiyalı üçün isə yer insanın ayrılmalı olmadığı bu üzdəki vətənidir, odur ki, insan yerdən baş qaldırdığına görə onu rədd etməməlidir, tərsinə, xəlq olunduğu bir ovuc torpağı öz mənəvi çabasına qatmalıdır. Şərq təmsilçilərindən biri olan Con Rolandın fikrincə «Şərqin insanı özünün yerə bağlılığını duyur və yarandığı torpağın qarşısında məmnuniyyətlə mütilik edir».

Arxitektura baxımından məscidlərin yatıq kümbəzləri də avropalıya xoş gəlmir. Bunun müqabilində o, qotik üsluba üstünlük verir, çünki onun fikrincə bu üslubla insan yerdən baş qaldırıb göylərə can atır və bu canatma ilə heyvan olmağın tərkini qılır. Şərqli üçün isə məscid «Asiyanın daşlaşmış ruhudur». Asiyalı Con Roland avropalılara şərq dərsi keçir: «Sayı bilinməyən yad gözlər məscidləri görmüşlər, lakin heç bir kafir bu evin rəmzini qavramaq iqtidarında olmamışdır. Heç kim qübbənin, kubik özül binanın, dördkünc ara qurğunun və minarənin alov simvolu ideyasını başa düşməmişdir».

Avropalı Asiyanın rəssamlığını da bəyənmir, «rəssamlığınızda hər hansı canlı təsvir yoxdur. Qəmli dünya, şəkilsiz dünya», deyib Asiyanı primitivlikdə ittiham edir və həmin an da tutarlı bir zərbə alır: «Haqlısız. Asiya axirət dünyasına tuşlanıb. Avropa isə bu dünyaya. Ona görə də Avropaya canlı təsvirlər, canlı varlıqlar lazımdır. Asiya son ifadəsini fiqural şeylərdən, əşyalardan istifadə etmədən axtarır. İnsansal və heyvansal cismani formalardan yan keçmədən şeylərin platonik ideyasını yaratmalı olan birbaşa forma simvolu canlının və, deməli, ötərgi olanın təsvirindən imtina edir» .

Vətən və vətənpərvərlik anlayışlarına münasibətdə də baxış bucaqları müxtəlifdir, ona görə də ziddiyyət yaranır, münaqişə törəyir və burdan da yenə asiyalı qalib çıxır, ya da yazıçı onu qalib çıxarır. Avropalı üçün vətən içində yaşadığı məmləkətdirsə, asiyalı üçün o, tam başqa bir aləmdir: «Vətən! Nə qədərki o səninlədir, zahiri varlıqla daxili şüur arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Vətən içində çimməyə vərdiş etdiyin çimoda, yaxud həmişə getdiyin qəhvəxana deyil. Vətən vətən torpağından birdəfəlik yaranmış mənəvi qurumdur. O həmişə burdadır, həmişə insanın içindədir. İnsan nə qədərki yaşayır, vətənin əsiridir, fərqi yoxdur, harda yaşayır-yaşasın. Vətəni və qəlbini yalnız o kəslər itirir ki, heç vaxt onlara sahib olmamışlar».

Sənətin qayəsi məsələsində Avropa ilə Asiya, Doğu ilə Batı arasında kəskin ayrıntıları Qurban Səid öz qəhrəmanlarının dilində belə açır:

«Hər bir insan Ölümsüz Yaradanı içində gəzdirən ölümlü övladdır. Sənətin amacı Yaradanın görünməz ruhunu duyula və görünə bilənlə ifadə etməkdir. Əgər insan övladdan yapışıb Yaradanı tərənnüm etməkdən başqa heç nəyə müyəssər olmursa, onun sənəti səthi və mənasızdır. Əgər o, Yaradanı ancaq mücərrəd ideyalarla tərənnüm etməyə can atırsa, onda sənət əsəri yox, metafizika yaradır. İçimizdə yaşayan, sözlə ifadələnən ölməzlik magiyadır. Söz materiyaya məhrəm olmalıdır, Adəm Həvvaya məhrəm olduğu kimi» (səh. 158). «Doğuya xas olan şeylərdə Yaradan üstündür, Batıya xas olanlarda isə yaradılan. Sənətçinin çabası hər bir olayda Yaradanı aramağa yönəlməlidir».

Bu konsepsiyadan da Yaradanı ancaq mücərrəd ideyalarla tərənnüm etdiyinə görə Batı sənətdə metafizika yaradır və bunun bir səbəbini də yazıçı Batı sözünün gücsüzlüyündə görür: «Avropa dilləri sözün içində yaşayan gücü get-gedə itirirlər. Texnikanın bir ünsürünə, xalis anlaşıq təmrininə, ünsiyyətin neytral, axtalanmış vasitəsinə çevrilirlər. Biz şərqlilər daha çox canlıyıq, hələ ki sözün gücünü hiss edirik və Doğu ilə Batı arasındakı ayrıntı da elə budur» .

Düşüncənin özündəki, düşüncə tərzindəki ayrıntıları, fərqli cəhətləri qeyd etməmək olmazdı. Romanda bu məsələ də kəskin qoyulur və Şərqlə Qərb, Avropa ilə Asiya düşüncə fərqlərinin açılmasına müəyyən cəhdlər göstərilir: «Batı düşünüşündə fərdiçilik, şəxsiçilik üstünlük təşkil edir. Bizdə (Asiyada, Şərqdə, Doğuda isə belə bir duyum ki, tamla ayrılmaz şəkildə bağlıyıq. Batı böyük kainatdan üzülüşmüşdür, onunla Universum arasındakı bağ qırılmışdır. Öz təşəxxüsü ilə Batının köçərilərə, qorunmaq üçün yörəsində xəndək qazan köçərilərə çevrilmək qorxusu var. Doğu isə ikicinslidir, kainatla təmasda yaşayıb hərəkət edir» .

Mentalitetlər savaşı

Sivilizasionlar savaşında mentalitetlərin uyuşmaması romanda ana xətti təşkil edir və özünü hər sahədə göstərir. Təbii ki, kiçik bir «Ön söz»də biz bu uyuşmazlıqların hamısını əhatə edə bilməyəcəyik. Odur ki, onları başlıca qruplar şəklində sadalamağı lazım bilirik.

Mentalitet uyuşmazlığı özünü öncə ailəyə, qadına, sevgiyə münasibətdə göstərir.

Məsələn, avropalaşmış Hassa sevdiyi Asiyadehdən bütün avropalılar kimi sevgi etirafını, Şərqdə saxta sevginin nişanəsi sayılan «Səni sevirəm» kəlməsini eşitmək istəyir, ancaq bu zaman asiyalı qızın gözlərində şimşək çaxır, sonra bu gözlərə qaranlıq çökür və o, qəzəblənib Şərqin, Asiyanın sevgi estetikasını qərbliyə başa salır: «Yad qadınla sevgi haqqında danışmazlar. Ona bu cür dana gözləri ilə baxmazlar. Sevgi məsələsində bizim də təcrübəmiz var, amma bizimki lal sevgidir, sevgidən əllər, gözlər, toy gecəsi üzdən sürüşüb düşən duvaq danışar».

Ailə və namusa münasibətdə Şərqlə Qərbin baxış bucaqları çox parlaq boyalarla təsvir olunur. Şərq insanı ailənin başlıca funksiyasını nəslin artırılmasında, uşaqlarda görür, qərbli isə ailəyə seksual təminat və əyləncə yuvası kimi baxır, uşaq qayğısından azad! Asiyadeh Hassadan arvadını boşadığını eşidəndə onun ilk reaksiyası qadının sonsuzluğuna olur: «Başa düşürəm, arvadın uşağı olmayıb, Siz də boşamısınız». Hassanı heyrət götürür, o, Asiyadehi başa düşmür, çünki uşaq həm ona, həm də keçmiş arvadı Mariona bir çəpərdir: «Uşaq?! Necə yəni uşaq? Marion heç uşaq istəmirdi.». Cavab Asiyadehi heyrətləndirir, çünki onun baxışında qadın məhz bunun üçün yaranıb: «Uşaq istəmirdi?! Bəs o buna yaranmayıbmı?»

Əsərin kulminasiyasının başlanğıcını da uşaq məsələsi təşkil edir. Ailəsinə bağlanıb qalmaq üçün Asiyadeh ərindən uşaq tələb edir, Hassa isə şəxsi rahatlığı hər şeydən üstün tutur. Buna dözməyən Asiyadeh ilk dəfə ərinin üzünə qayıdır: «Ancaq mən sənin aşnan deyiləm…, hər şeydən öncə arvadınam».

Ərin arvadını boşama səbəbinin ikincisini Asiyadeh qadının xəyanətində axtarır və bu xəyanətin cəzasını qətldə görür. Hassanın arvadının başqasına qoşulub getdiyini eşidəndə deyir: «Aha, Siz də onların izinə düşüb hər ikisini öldürdünüz. O vaxtdan məhkəmədən və qan düşmənlərinizin əlindən xaricdə gizlənirsiniz». Asiyalı üçün paradoksdur ki, Asiyadehin kişinin qətlə qadir olmasını düşünməsi az qala Hassanı təhqir edir.

Qərbli üçün yad qadına məhrəmlik göstərmək nəzakət əlamətidirsə, şərqli bunu faciyəyə çevirir, namusuna təcavüz sayır. Odur ki, asiyalı qadın ərinin dostunun özünə qarşı belə bir cəhdinə görə ərindən dostunu qətlə yetirməsini tələb edir. Əsərdə Hassanın həmkarı və dostu Kurts Asiyadehi ələ keçirmək arzusu ilə qovrulur. Bunun üçün evində qonaqlıq düzəldir, otaqlardan birində qadına təcavüz cəhdində bulunur. Asiyadeh dişi canavar kimi onun üstünə atılıb dişləri ilə kişinin qulağını qoparır və təkidlə ərindən Kurtsu öldürməsini tələb edir. Avropalı ər isə, rəqibi öldürmək bir yana qalsın, ona yanımcıllıq göstərir: «Əsəb həkimlərinin sarğıdan nə başı çıxır, gətir mən sarıyım… Sənə haqq olur. Nə işin var, başqasının arvadına sataşırsan» və axırda Asiyadehin «Sən onu öldürmədin, Hassa?!» tənəsinə irad tutur: «Şərab içərkən sənə məhrəmlik göstərməyi ürəyindən keçirən hər kişini öldürsəydim, onda mən kütlə qatili olardım ki. Biz sivil avropalıyıq əvvəl-axır».

Amma Asiyadehin namusunu çəkməkdə hələlik heç bir təhəddüdü olmayan şərqli Əbdülkərim, türk Əbdülkərim avropalı kişinin türk arvadının namusunu qorumağı bacarır. Asiyadehin «Həzrəti Dövlətiniz! Burdakı bu kişi, məni öz evinə çəkib zor işlətmək istədi, ərim yan otaqda ola-ola». kəlməsi ilə Əbdülkərimin gözləri vəhşicəsinə qığılcımlanır, dodaqları səyriyir, yumruğu düyünlənib qəfil bir zərbə ilə Kurtsun sifətinə çırpılır, zərbə təkrar olunur, bir-birini əvəz edir və Əbdülkərim «ay işığına qərq olmuş soyuq qarın üstündə gecə ovuna çıxmış amansız yalquzağa bənzəyir».

Yaxud başqa bir epizod. Qonaqlığa gedərkən Asiyadeh onun arxasınca baxan kişilərin nəzərlərini bir qadın intuisiyası ilə duyub bu baxışların onun kürəyini çimçəşdirdiyini və ona baxarkən kişilərin sanki onu öpmək istədiklərini söyləyir. Əri isə bunun cavabında «Bəlkə elə gerçəkdən də istəyirlər» deyir. Ərin bu cür cavabı asiyalı qadını haldan çıxarır və o, hirslə dillənir: «Sus! Adam arvadına belə sözlər deməz».

Avropa qadınlarının «azad sevgisi», rəsmi ailə qurmadan kişi ilə qadının ər-arvad kimi yaşaması Asiya təmsilçisinin baxışında özünə yer tapa bilmir. İlk dəfə Hassanın dostları ilə məclisdə iştirak edən Asiyadeh qadınlarla ünsiyyət qurmaq üçün onların ailə və uşaqları ilə maraqlanır və hər dəfə də gizli təbəssümlə qarşılanır. Nəhayət qadınlardan biri onu «başa salır»: «Evlənmədən də iş tutmaq olar. Elə deyil?». Qurban Səid buna Asiyadehin daxili nitqi ilə cavab verir: «Belə şeylər olur, amma uşaq doğmaq niyyəti olmadan iş tutmaq mümkünsüzdür. Tam mümkünsüzdür. Boya-başa çatmış adamlar bunu bilməliydilər axı».

Bunu təkcə Qurban Səid demir, Ahmed Paşa da öz qızına elə bu səpkidə öyüd-nəsihət verir «Qadının bircə vəzifəsi var: kişiyə qulluq göstərmək və uşaq bəsləmək … Kişinin ən böyük zinəti namuslu qadındır, bunu Peyğəmbərimiz buyurmuşdur. Sən mənim başımı aşağı etməzsən. Əgər üstünə ləkə düşsə, onda qayıt yanıma, səni öz əllərimlə öldürüm. İstəmərəm, bunu bir kafir etsin».

Ən maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, qadınla kəbinsiz yaşayıb birgə ömür sürməyi adi həyat norması sayan Qərb insanı başqasının ikinci ailə qurmasına, ikinci dəfə qanuni və normal evlənməsinə kəc baxır, onu gah «səddumlu», gah da «pozğun» adlandırır: «Həkimlər arasında hər cümə axşamı deyəcəklər ki, Anqora pişiyi ilə ailə qurmuşam. Yaxın dostlarım məni pozğun adlandırıb paxıllıqdan partlayacaqlar».

Mentalitetlər savaşında qarşıdurmanı yaradan nə etnik kökənlik, nə irq, nə də dini ayrıntıdır. Şərq mühitində forma-laşıb Asiya mentalitetinə yiyələnmiş yunan və xristian Sem Doos da Avropa mentalitetini qəbul etmir, avropalı kişiləri başdanxarab sayır. Digər zahiri əlamətlərdə özünü Şərq mədəniyyətindən tam uzaq saymasına, Avropanın bir parçası olduğunu dəfələrlə vurğulamasına baxmayaraq Əbdülkərimlə Asiyadeh arasında araçılıq edən Sem Doos arvadını tanımadığı yad kişilərlə çölə ötürən Hassanı içində ittiham edir: «Avropadakı kişilər başdanxarab imişlər. Allah da başdanxarabları cəzalandırır və ağıllılara yardımçı olur. Altunsaç bir qadın, gözəl bir qadın, bu da tanımadığı iki kişi ilə onu çölə ötürür. Başdanxarabdır. Vicdan əzabı çəkməyə dəyməz».

Mentalitetlər savaşında qələbə çələngini Qurban Səid Asiya təmsilçisi Asiyadehə verir və Qərb sivilizasionunun daşıyıcısı Hassanın dilindən etiraf kəlməsini alır: «Əsl bar-bar bizik və başımız yalnız təbabətdən çıxır!» .

Sonra bu savaşa o, Asiyadehin iç düşüncələri ilə yekun vurur: «…bəlkə də ümumiyyətlə pis və yaxşı dünya yoxdur. Hər dünya öz insanlarını xoşbəxt edə bilərdi. Lakin dünyaların hamısı başqa-başqa idi, zamanın ilkin başlanğıcından bir-birindən ayrı, kəndi özümlülüyündə möhkəm və qoparılması mümkün olmayan dərin köklərlə», odur ki, onların qovuşması, vəhdətləşməsi çox ağrılı və çətin bir prosesdir, çünki «bu iki dünyanın arasında, salınması heç cür mümkün olmayan dar körpü» vardır.