Kitabı oku: «Altunsaç», sayfa 3

Bir daha müəllif haqqında

Ədəbiyyat tarixində Qurban Səidin kimliyi barədə gedən mübahisələr hələ də səngimək bilmir və çox güman ki, bu, uzun müddət beləcə davam edəcəkdir ta o vaxta qədər ki, sifarişli «tənqidçilər» höcətliyin daşını ətəklərindən yerə töküb elmi və tarixi faktaturaya söykənəcəklər. Əlində heç bir sübut və dəlili olmayan, dırnaqarası elmi mülahizələrini faktlar üzərində deyil, gümanlar əsasında quran və Azərbaycan dilinin modallıq sahəsinin dominant və periferiyalarından geninə-boluna yarınan bəzi alimlərimiz sosializm-realizmin pəncərəsindən boylanaraq hər cür canfəşanlıqla Qurban Səidin Yusif Vəzir Çəmənzəminli olduğunu sübut etməyə çalışırlar və belələrini qəti başa düşmək olmur ona görə ki, onlar faktiki olaraq nə Əsəd Bəyin, nə də Qurban Səidin bir əsərini belə oxumayıblar.

Əsəd Bəy Qurban Səid eyniyyəti barədə Çərkəz Qurbanlı «Allahu Əkbər», «Son Peyğəmbər» və «Şərqdə neft və qan» romanlarına yazdığı ön sözlərdə və axırıncı əsər üçün son sözdə düşüncələrinin və faktlarının müəyyən məqamlarını açıqlamağa çalışmışdır və qəribədir ki, həmişə də payına əsassız ittiham və böhtanlar düşmüşdür. Sosializm-realizmçilər Əsəd Bəyi qəbul etmirlər və etmək istəmirlər ona görə ki, bu böyük sənətkar «İkinci Nikolay» əsərində həmin cərəyanın babası Lenini dəli, şizofrinik adlandırır, «Stalin» romanında isə Anostas Mikoyanın homoseksual olduğunu deyir.

İndi isə tutarlı saydığımız növbəti faktları bir daha opponentlərimizin nəzərinə çatdırmağı özümüzə borc bilirik.

«Altunsaç» romanı tarixi olaylarla zəngin bədii əsərdir. Romanda üzləşdiyimiz tarixi qaynaqların bir qismi Mə-həmməd Əsəd Bəyin digər tarixi romanlarında özünə ye-tərincə yer tapır. Beləki 1930-cu ildə Əsəd Bəy təxəllüsü ilə çapdan çıxmış «Qafqazın on iki sirri» romanının üç fəsli, az qala heç bir dəyişikliyə uğramadan Qurban Səid təxəllüsü ilə 1937-ci ildə işıq üzü görmüş «Əli və Nino» romanına «köçmüşdür». Lakin biz müxtəlif əsərlərdə təkrarlanan epizodlardan bilə-bilə yan ötüb burada digər fakt və mənbələrə istinad edirik. Bu fakt və mənbələr Şərqin tarixi ilə ciddi və ardıcıl məşğul olan bir sənətkarın qələmindən çıxa bilərdi və qərb ədəbiyyatçılarına o da bəllidir ki, məhz Əsəd Bəy Şərqin tarixi ilə ciddi məşğul olan bir sənətkardır.

Əsərdə Asiyadeh, Con Roland (Əbdülkərim) Qurban Səidin (Əsəd Bəyin) «dilləridir». Onların ağzı ilə o, türk və Şərq tarixinə baxışını ortaya qoymuşdur.

Romanda bir neçə tarixi qaynaqlara: «Orxon-Yenisey Abidələri»nə, «Kudatku Bilik» («Surlaşdıran Bilik») kitabına, «İkinci Yüzil Uyğur Etikası»na, Üsəma ibn Münğidin «Öyüd Kitabı»na müraciət edilir:

«…Və çin xalqı hökm verdi:

Türkləri qazıyıb ataq. Türk xalqı olmasın daha.

Ancaq bu vaxt türklərin Göyü, Müqəddəs Yeri və Mü-qəddəs Suyu dilə gəldilər:

–Türk xalqı məhv olmasın, qorunub-qalsın bizə.

Göylər Atam bunu deyib İlteres Xanın saçlarından yapışdı, onu bütün xalqın başı üstünə qaldırdı və Xan atam dedi…

Qardaşım Gültəkinin on altı yaşı vardı və görün o, nələr etdi! Hörüklülər xalqına qarşı döyüşə girib onu yendi. Döyüşə atıldı və vuran əli əlli min qoşunun sərkərdəsi yağı Onq Tutuqa zərbə endirdi» («Orxon-Yenisey Abidələri»ndən).

«Sənə təklif olunan gəldi-gedərdir, qalan yalnız surlaşdıran bilikdir. Dünyada olan hər şey tükənir və yoxa çıxır. Yalnız yazılan qalır. Digərləri isə axıb gedir… Təkcə ilanlar qabıq qoyurlar ki, canları çiçəklənib qocalsın. Biz insanlar ilanlara bənzəmirik. Biz canımızı eynimizdən çıxarıb dərimizi saxlayırıq» («Kudatku Bilik» kitabından).

«Həmd olsun Rəbbimizə və Yaradana! Frankların həyatına dərin müdaxilə edən hər kəs Allahı həmd edib şükür oxuyacaq ki, onu müsəlman yaratmışdır. Zira o, frankların simasında bütün heyvanlar kimi bircə ləyaqətə döyüş meydanında azman cəsarətə malik heyvanları görəcək.

Franklar nə namus, nə də qısqanclıq tanıyırlar. Olur ki, bir nəfər frank arvadını yanına alıb yolla gedir. Digər bir frank onlara rast gəlir, başqasının arvadının əlindən tutub onu qırağa çəkir və söhbətə başlayır. Ər isə söhbət qurtarana kimi dayanıb gözləyir. Əgər söhbət çox çəkirsə, o, qadını yad kişinin yanında qoyub yoluna davam edir» («Öyüd Kitabı»ndan).

Romanda «Suaheli Qrammatikası»nın, «Ortaçağ Fars Dilinə Giriş» kitablarının adları çəkilir, xalçaçılıq və miniatür sənətkarlığında Şərqin çeşidli məktəbləri və onların üslubları təhlil olunur, Əsəd Bəyin digər tarixi romanlarında rast gəldiyimiz türk sultanlarından Böyük Orxan Bəyin, Vəhdəddinin, Əbdülhəmidin, Mehmet Rəşidin, Sultan Muradın, baş vəzir Qara Mustafanın obraz səciyyələri və xarakterləri açılır, Bektaşi təriqətinin və yanıçarların acı taleyi «Allahu Əkbər» romanında olduğu kimi burda da özünə yer tapır.

Əsəd Bəyin araşdırıcıları alman, ingilis, italyan dilləri ilə yanaşı onun türk, rus, ərəb, fars, urdu dillərində də sərbəst danışdığını qeyd edir, hətta türk və rus dillərində də əsərlərinin olduğunu söyləyirlər. Türk dilini (hətta dillərini) elmi səviyyədə bilməsini və digər dillərə bələdliyini onun bu əsərində aşkar görmək mümkündür. Əsərdə Asiyadehin ərəb və fars dillərini mükəmməl bilməsinə işarə, çox güman ki, Əsəd Bəyin öz ömür yolundan bir parçanın təsviridir.

Bunlardan əlavə, müəllif əsərdə oxucusunun əlindən tutub onu Əsəd Bəyin gəzdiyi dünyanın səyahətinə çıxarır və bütün coğrafi məkanları optik dəqiqliklə təsvir edir. Oxucu özünü Adriatik dənizi sahillərində, Afrikada, Almaniyada, Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Avstriyada, Ərəbistanda, İsveçrədə, İtaliyada, Rumelidə, Türkiyədə hiss edir.

Romanda gedən coğrafi adların tam olmayan mənzərəsi:

Afrika və Ərəbistan: Akra, Berberlər Sahili, Bu-Sabat vadisi, Cəbəl dağları, Cərabub, Dəməşq, Edessa, Eynülfras qaynağı, Eynülfras hoteli, Əl-Əhram, Əl-Hambra məscidi, Əl-Kəbirə camisi, Fəs, Havay, Həsən minarəsi (Rabat), İqat, Kasablanka, Leptis Maqna, Liviya, Meditarenn hoteli, Misir, Misurata vadisi, Müqəddəs Siddi Əbdəssəlamın qəbri, Mursuq vadisi, Nəblus vadisi, Qadames, Qaramanlı məscidi (Tripol), Qiralda məscidi (Sevillada), Rif, Sevilla, Siliten oazisi, Sudan, Şplendid Palast hoteli (Rabat), Timbuktu (Sudan), Tir, Tquta qəsri, Tunis Saxarası və s.

Almaniya: Admiral Sarayı, Barberina barı, Berlin Uni-versiteti (Əsəd Bəyin təhsil aldığı ocaq), Brandenburq Dar-vazası, Doretee küçəsi, Dövlət Kitabxanası, «Eden» hoteli, Fridrix küçəsi, Fridrixştrase vağzalı, Hardenberq küçəsi, Kant küçəsi, Kayzer Vilhelm Xatirəsi kilsəsi, Kayzer Xiyabanı, Knezebek küçəsi, Kronprins Sarayı, Kurfürst Bəndi, Lindenştrase, Luis Ferdinand küçəsi, Luize küçəsi, Qrünevald, Rempinski meyxanası, Rupenhorn gölü, Şarlottenbürqer küçəsi, «Şərq» restoranı, Şpree çayı, Ştölpxen gölü, Tannesin küçəsi, Uland küçəsi, Vittenberq meydanı və s.

Amerika (Əsəd Bəyin üç dəfə olduğu ölkə): «Nyu-York, Barbison Platsa Hoteli, Beşinci Avenyu küçəsi, Birinci Küçə, Bouveri fahişəxanası, Çeyfs Naşnl Bank, Hadson, İmpayr Steyts Byuldinq (bina), Manhattan adası, Mərkəzi Park, Nyu-York Sənətkarlar Məhəlləsi, Qrinviç Billeyc, Sahil Yolu, Vaşinqton Skver meydanı, meydanın ortasındakı miskin Zəfər Tağı, Voll Strit qəbiristanlığı.

Avstriya (Əsəd Bəyin beş ilə yaxın yaşadığı ölkə): Bazar Meydanı, Dairəvi Kafe, Dairəvi Küçə, Herrenqasse, Kobensl, Məryəm Qəsri, Mirabel bağı, Panhans hoteli, Prater, Qras, Qrinsinq, Ratuşa məhəlləsi, Stefan meydanı, Tirol, Tulbinq zirvəsi, Vəba Sütunu, Xəndəkyanı küçəsi, Zaltsburq, Zaltskammerqut, Zemmerinq, Züdban-Hotel.

İsveçrə: (Əsəd Bəyin bir neçə dəfə səfər etdiyi və müalicə olunduğu ölkə); Sant Morits, Arosan, Çuqqen hoteli.

İtaliya: (Mussolini haqqında yazdığı tarixi romanla bağlı Əsəd Bəyin bir neçə dəfə olduğu ölkə): Markus meydanı, Ostiya limanı, Neapol körfəzi.

Rumeli: Çarska Camisi (Sarayevo), Çetinye, Dunay, Knyaz Mixail küçəsi, Kotor, Lovsen, Monteneqro dağları, Requsa, Russki Çar kafesi, Sava çayı, Srbski Krali mehmanxanası, Terapiya meydanı (Belqrad).

Türkiyə: Ağ Meydan, Aya Sofiya, Babi Səadət, Bayraqdar Eyyub Məscidi, Cıdır Meydanı, Əski Saray, Fənər, Göy Məscid, Qalata, Qızıl Buynuz, Qrand Revü de Pera (İstan-bulda küçə), Rum Alaqapısı, Tatavla, Tatlı Su, Sivas, Sulluca (Amasiyada kənd), Ulduz Köşkü.

Əsərlərdə gedən coğrafi məkanla bağlı bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi. Ümumiyyətlə Əsəd Bəy yaradıcılığında coğrafi məkanların təsviri xüsusi araşdırma obyekti ola bilər, zira yazıçı gördüyü yerin sözlü peyzajını çəkməkdə mahir bir ustad təsiri bağışlayır. Ancaq o yerdə ki özü olmayıb, həmin məkanları sadalamaqla, adını tutub keçməklə kifayətlənir. Məsələn, «Ağ Rusiya» əsərində hadisələrin cərəyan etdiyi Don, Kuban, Ukrayna, Sibir ərazilərinin yalnız adı tutulduğu, peyzaj təsviri təkcə «qarlı, buzlu çöllər, boş, kimsəsiz steplər» kəlmələri ilə məhdudlaşdığı halda, «ağ əməlin» Türküstan cərəyanının söyləmində müəllif öz stixiyasına qapılaraq Buxaranı, Səmərqəndi incəliklərinə qədər təsvir etməyə başlayır.

Bu dəlillərlə yanaşı onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Əsəd Bəy təxəllüsü ilə çap olunmuş «Allahu Əkbər» tarixi romanı ilə Qurban Səid təxəllüsü ilə çapdan çıxmuş «Altunsaç» romanı arasındakı yaxınlıq hər iki əsərdə təsvir olunan tarixi hadisələrin oxşarlığında, hətta bəzən təkrarlanmasında açıq-aydın görünməkdədir.

Polemikanı uzatmadan Azərbaycan oxucusunu Əsəd Bəy Qurban Səid əsərləri ilə baş-başa buraxıb kimin haqlı və kimin haqsız olması barədə hökm çıxarmağı ayıq oxucuların öhdəsinə veririk.

ÇƏRKƏZ QURBANLİ, filol. elm. nam., dos.

HƏSƏN QULİYEV, filol. elm. dok., prof.

BİRİNCİ FƏSİL

– Bəs bu «i», froylayn Anbari?

Asiyadeh başını qaldırdı. Ala gözlərindən qayğı və ciddilik yağırdı.

– Bu «i»?–Qız alçaq və həlim səslə təkrarladı. Xeyli susub qəti və inamlı dilləndi. Bu «i» yakut feli sifətinin şəkilçisidir, qırğız variantı «barisi» kimi.

Banq uzun, əyri burnunu həyəcanla qırışdırdı. Polad sağanaqlı eynəyin arxasından bərələn gözləri müdrik yarasa gözlərinə bənzəyirdi. Astadan və ümidsizcəsinə burnunu çəkdi.

– Mən bunu,– deyib sümüklü barmağını masaya döyəclədi, –yakut «barisi»ndəki bu «i»ni mən mənsubiyyət şəkilçisi sayıram. «Bari» toparlılıq deməkdir və tanış yakut «a» formasının əvəzində hesab etdiyimiz «i» forması, çox güman ki, palatalizasiya¹ nəticəsində yaranmışdır. İsmin qədim kökü necə idi?

– «Bar», yəni «var olan», – Asiyadeh dedi.

– Elədir,– Banq qayğılı və düşkün dilləndi. «Var olan» və o, başqa isimlər kimi hallana bilər. Kumık dilində də kök eyzən «bari»dir. Balkar və qaraçay dillərində isə, tərsinə, «barisin»dir. Amma bununla belə, yakut fermasındakı «a»nın yoxa çıxmasının izsiz qalmasını izah edə bilmirəm.

Balaca otaq köhnə, saralmış kağız iyi verirdi. Dördkünc masa hündür pəncərənin yanında dayanmışdı. Banq qayğılı-qayğılı lüğəti vərəqləyirdi və masanın qırağında tatar Rəhmətulla, macar Surmai və çinşünas Qöts əyləşmişdilər. Asiyadeh özünün zərif dırnaqlarına baxdı və çinşünas Qöts bu müəmmalı formanı donuq monqol instrumental halından² çıxış edərək açıqlamağı irəli sürdü.

– Hələ cavanlığımda, – Banq ciddi dilləndi, – mən də hər şeyi donuq monqol instrumentalı ilə açmağa çalışırdım. Cəsarət gəncliyin üstünlüyüdür.

Banqın altmış yaşı vardı, çinşünasın qırx beş. Birdən Asiyadeh boğazında bərk qaşınma duydu. Saralmış lüğətin şirintəhər iyi, mancur və monqol hərflərinin buğumlu quyrumları, donuq dillərin yad formaları tanınmaz, yağısal, az qala dondurucu idi. O, dərindən köks ötürdü və zəng çalındı. Banq qəlyanını yandırdı, türk dillərinin müqayisəli araşdırması üzrə seminarın başa çatdığına bir işarə kimi. Onun sümüklü barmağı uyğur qrammatikasının saralmış vərəqlərinə incə bir sığal çəkdi və kişi quru-quru dilləndi:

– Gələn dəfə manixe³ himnləri⁴ əsasında inkar fellərinin quruluşunu müzakirə edəcəyik.

Sözlərində vəd, eyni zamanda xəbərdarlıq səsləndi. Böyük Tomsen⁵ Kopenhagendə rəhmətə gedəndən bəri filologiya onun üçün dəyərdən düşmüşdü. Gənclər heç nə anlamırdılar və hər şeyi donuq instrumental halla izah edirdilər.

Dinləyicilərin dördü də dinmədən təzim etdi. Asiyadeh şərq dilləri seminariyasının enli pilləkəninə üz tutdu. Otaqlardan saqqallı misirşünaslar, ömürlərini assur həkki yazılarının tədqiqinə həsr etmək niyyətində olan qaynar və coşqun gənclər çıxırdılar. Ərəb dili sinfinin bağlı qapısı arxasında Lebid qəzəlinin hıçqırtılı boğaz səsləri hələ də donub uyuyurdu və bu an dosentin yekun səsi eşidildi:

Fel şəklindəki sondüşümə⁶ klassik nümunə.

Asiyadeh pilləkənlə aşağı endi. Yumru dirsəyini ağır çöl qapısına dirədi və əli ilə dəri qovluq-çantanı bərk-bərk özünə sıxdı. Qapı açıldı. Bayırda, dar Dorotee küçəsinə payız yarpağı tökülmüşdü. Asiyadeh qısa, iti addımlarla küçəni burulub universitetin həyətinə girdi. Həyətdəki şumal ağaclar sanki elmi biliyin ağırlığından bellərini əymişdilər. Asiyadeh başını qaldırdı. Berlinin tutqun payız səmasını, auditoriyaların kölgəli pəncərələrini və universitetin girəcəyindəki qızılı yazını gördü… Qoltuqlarında ağır qovluq-çantalar olan tələbələr nazik, bozumtul paltoda onun yanından ötüb keçirdilər. Onlar başqa, yad, qapalı dünyanın insanları idilər: həkimlər, hüquqşünaslar, iqtisadçılar.

Asiyadeh universitetin işıqsız dəhlizinə daxil oldu. Azman saat ondan on dəqiqə keçmişi göstərirdi. Dəhliz vurnuxan insanlarla dolu idi. Asiyadeh fakültənin Qara Lövhəsinin yanında ayaq saxladı və rektorluğun tələbələrə yönəlmiş adi məlumatlarını darıxa-darıxa, dalğın-dalğın oxumağa başladı:

«Qotik üslubun erkən tarixi haqqında prof. dr. Hastinqin mühazirəsi bu semestr təxirə düşür». «Kimya dərsliyi tapılıb, Pedeldən götürməli». «Prof. dr. Zaks tələbə oğlan və qızları pulsuz müalicə etməyə hazır olduğunu bildirib. Hər gün üçdən beşə qədər. Daxili xəstəliklər klinikası».

Elanlar semestrin başlanğıcından asılmışdılar və yerlərini dəyişməmişdilər. Kağızın qıraqları qədim Qahirə və Lahor nəşrləri kimi solmuşdu. Asiyadeh dəri çantasından balaca bir qeyd kitabçası çıxartdı. Çantanı qolunun üstünə uzadıb sağdan sola axan incə yazılarla qeydlər apardı: «Larinqoloji klinika. Luize küçəsi 2, 9-dan 1-ə qədər».

Qeyd kitabçasını yerinə qoyub Lindenştraseyə çıxan ön həyətə doğru yeridi. Böyük Fridrixin⁷ əzəmətli ayaqüstü görkəmi və Kronprins Sarayının⁸ klassik cizgiləri gözlərindən yayınmadı. Lap uzaqlarda payız səhərinin tutqun toranlığından Brandenburq Darvazasının kariatidləri⁹ baş qaldırırdı.

Asiyadeh sağa buruldu. Louis Ferdinand¹⁰ küçəsindən keçib Dövlət Kitabxanasının həyətinə daxil oldu. Mərmər pilləkənlə üzüyuxarı qalxıb kitabxananın ucsuz-bucaqsız dəhlizində dayandı. Qarşısında böyük, dəyirmi oxu zalına açılan giriş qapısı vardı. Solda kataloqların uzun dəhlizləri baş alıb gedirdi. Sağdakı balaca qapı uzunsov «Şərq Oxu Zalı»na, Berlin qəraiblərinin və nadir alimlərin sığınacağına aparırdı. Asiyadeh içəri keçib kitab tərəyinə doğru yeridi, «Radlovun Müqayisəli Lüğəti»ni götürüb uzun, enli masalardan birinin arxasına əyləşdi.

Oxu zalından kitab kifinin iyi, foliant¹¹ və müdriklik qoxusu gəlirdi…Asiyadeh kitabı açdı. Başını əyib yüngülcə düyünlənmiş alnını qırışlandırdı. Həlim sözlərin həniri onun qulağını oxşadı və qızın dumanlı baxışları qara uyğur hieroqlifinin arxasında duran səhra cəngavərlərinin, köçəri gecə düşərgələrinin və Anadolu təpələrinin solğun bozumtulluğunu gördü. Əli isə bu arada yazırdı:

«Uç! («son»)¹² sözünün etimologiyası. 'Uç' səsdəyişmə qanununa görə Abakan dialektində 'us' olur. Qaraçay dilində iki forma təmsil olunur: ‘utu' və ‘udu'. Soyan dilində də eyni ilə 'udu'dur… ».

Duruxdu. Sayan dilindən qəti təsəvvürü yox idi. Bilmirdi ki, formasını aşkarladığı bu dil haçan və harda danışılıb. Ona elə gəldi ki, bu sözdə böyük bir çayın şırıltısını eşitdi və əllərindəki harpunla¹³ iri, yağlı nərə balığını mamırlı sahilə sürüyən mülayim, qıyıqgöz insanları təsəvvüründə canlandırdı. Kişilərin enli almacıq sümükləri vardı, dərilərinin rəngi tutqun idi və əyinlərinə xəz geymişdilər. Çayın hər iki sahilində onlar iri nərə balıqlarını ovlayır və bu zaman «udu» {«uç» «son») deyə ulu türk sözünün Soyan formasını qışqırırdılar. Asiyadeh çantasını açdı və oradan dördkünc balaca bir güzgü çıxartdı. Güzgünü arxadan lüğətin üz qabıqlarının arasına qoyub oğrun-oğrun, hürkək-hürkək bu balaca şüşənin üzünə baxdı: orada qızarttaq qaytan dodaq, ağımsov oval sifət və tutaş kirpikli ala gözlər gördü. Onun başala barmağı uzunsov qaşlara toxundu və yumşaq, ağımsov, buğdayı dəriyə sığal çəkdi. Bu sifətdə adsız çayın sahillərindəki iri almacıq sümüklü qıyıqgöz köçərilərdən əsər-əlamət yox idi. Asiyadeh köksünü ötürdü. Haçansa Turan çöllərindən qalxıb Anadolunun boz düzənliklərini dolduran güclü ulularından onu on min illər ayırırdı. Bu minillər ərzində qıyıq gözlər, buğdayı dəri və sərt, enli almacıq sümükləri itib-getmişdi. Bu minillər ərzində imperatorluqlar, şəhərlər və səsdəyişmələr yaranmışdı. Bu minillər ərzində ululardan biri imperatorluğun paytaxtı İstanbulu zəbt etmiş, digərləri isə xəlifəliyin başkəndi Bağdadı itirmişdi. Qalan yalnız oval xırda sifət, intizarlı ala gözlər və itirilmiş imperiyanın, İstanbulun şirin sularının, Bosforda girişində ağ lövhə vurulmuş mərmər həyətli, incə sütunlu evin ağrılı xatirələri idi.

Asiyadeh qızlıq həyası ilə qızarmışdı. Güzgünü qırağa qoyub hürkək-hürkək yörəsinə baxındı. Əyilmiş kürəklər, daz başlar və saysız-hesabsız eynəkli gözlərin qarov baxışını gördü. Oxu zalının əzəmətli sükunətində hərdən-hərdən çəkinəcəkli pıçıltılar səslənirdi:

«’Elementa persica’nı mənə ötürə bilərsinizmi?». «Amhari lüğətində çap səhvi! Nə deyərsiz buna?». «Sizcə bu əlavənin inkarı varmı?».

Saralmış vərəqlər həzin-həzin xışıldayırdı. Köhnə nəşrlərin iyi gəlirdi. Kitab rəfləri hirsli, qalibanə əjdahaların diş düzümünə bənzəyirdi. Yan masada quruyub qaxaca dönmüş solğun dərili batıqyanaq bir qız-filoloq əyləşib ciddi-cəhdlə Haqq Həmidin «Tariq»ini¹⁴ tərcümə edirdi. O, lüğətin üz qabığının arasındakı güzgüyə baxıb gözlərini etinasızlıqla çıpçıldatdı və balaca bir vərəqə bunları yazdı: Horrible dictu! Cosmetica speculumque in Colloquium! Vərəqi Asiyadehə ötürdü və Asiyadeh arxa üzündə barışdırıcı bir cümlə yazdı: Nun cosmeticae sed influenca. «Xəstəyəm. Bayıra çıxın, ‘Tariq’i Sizə tərcümə edim».

Yerindən qalxıb lüğəti örtdü və iri dəhlizə yollandı. Batıqyanaq qız-filoloq onun arxasınca getdi. Sonra hər ikisi dəhlizdəki soyuq mərmər oturacağa əyləşdi və bu zaman «Tariq» Asiyadehin dizləri üstündə idi. Şaqraq şeirlərdən bomboz ispan qayalıqları baş qaldırırdı və sərkərdə Tariq gecəyarısı lopaların səyriyən işığında Cəbəlüttariq boğazını keçib ayağını boz qayanın üstünə qoydu, ispan məmləkətini xəlifəliyə tabe etdirəcəyinə and içdi. Filoloq-qız diksinib köksünü ötürdü. Ona böyük bir haqsızlıq kimi göründü ki, hər türk çocuğu türkcəni bilir, halbuki çalışqan bir filoloq onu əzab-əziyyətlə öyrənməli olur.

–Xəstəyəm,– deyib Asiyadeh «Tariq»i bir qırağa qoydu. Mərmər döşəmənin plitələrinə həkk olunmuş qara qartala fikirli-fikirli nəzər salıb ayağa durdu. Getməliyəm, arkadaş. Sağollaşdı, nədənsiz-filansız yaxşı əhvali-ruhiyyə ilə çıxış qapısına doğru götürüldü.

Qovluq-çantanı qoltuğuna sıxıb səsli-küylü Fridrix küçəsi ilə gedirdi. Berlinin üstünə narın payız yağışı ələnirdi. Fridrixştrase vağzalının ətrafında qəzet köşkləri qarauldakı əsgərlər kimi dayanmışdılar. Asiyadeh nazik yağmur plaşının yaxalığını qaldırmışdı. Onun incə ayaqları tutqun çiskində Admiral Sarayı ətrafında taqqıltı salmışdı. Yanından bir maşın şütüyüb keçdi və sulu palçığı qırağa sıçratdı. Asiyadehin corabına bozumtul ləkələr düşdü. O, yoluna davam etdi. Qurğuşuna bənzər Şpree çayına nisgilli bir göylük çökmüşdü. Asiyadeh körpüdə ayaq saxladı və baxışları vağzalın dəmir məhəccərinə sataşdı. Hardasa yuxarıda qatar taqqıldayırdı. Payız yağışından bərq vuran enli Fridrix küçəsi qızın qarşısında uzanıb gedirdi. Bu şəhər özünün islanmış nəmli küçələrinin klassik düzlüyü ilə gözəl görünürdü, amma yad idi. Asiyadeh bu yad havanı dərindən içinə çəkdi və ötüb gedənlərin solğun sifətinə nəzər saldı. Onun romantik düşüncəsi qırxılmış uzunsov üzlərdə Afrika sahillərinə hünərvər səfərlərə çıxmış sualtı qayıqların kapitanlarını sezdi və sərt mavi gözlərdə o, Flandernin¹⁵ döyüş meydanlarının, Rusiyanın qarlı çöllərinin və Ərəbistanın qaynar qumluğunun nisgilli xatirələrini gördü.

Ucu-bucağı görünməyən Luize küçəsinə yetişdi. Evlər qızarttaqlaşdı; qəlin yun əlcəkli bir kişi tində şabalıd satırdı. Mavi, dərin gözləri vardı və Asiyadeh düşündü ki, naməlum aləmin xəsis sərtliyi ilə dolu bu gözləri iki insan kayzer¹⁶ Fridrix və yazıçı Klayst¹⁷ yaratmışlar. Bu an şabalıd alverçisi hayxırıb tüpürdü və Asiyadeh çimçənib üzünü yana çevirdi. Qız udqundu və boğazında şiddətli ağrılar duydu. Kişilərə bel bərkitmək olmazdı, yazıçı Klayst isə çoxdan dünyasını dəyişmişdi.

Asiyadeh küçənin nəm asfaltı ilə yeyin-yeyin addımlayırdı. Yağışın bir damlası arxadan onun boynuna düşüb ağır-ağır kürəyi uzunu diyirləndi. Qovluq-çantanı qoltuğuna daha bərk sıxdı və qabaqda, küçənin sol tərəfində Birxaunun heykəlini gördü. Ətraf ağır-ağır təbabət donuna büründü. Dükanların görüklərində¹⁸ yarğı mişarları, diş həkimi alətləri və ümumi patalogiyaya aid dərsliklər vardı. Asiyadeh görüklərin birinin qarşısında ayaq saxlayıb çəkinə-çəkinə zərif çiyinlərini düzəltdi. Nazik sümüklü bir skelet şüşə arxasından ona diş ağardırdı. Qız ölü Birxau ilə skeletin arasında pərçimlənmişdi və dükanın güzgüsündə özünün allanmış yanaqlardan və ürkək gözlərdən ibarət incə sifətini görürdü. Solda Şaritenin¹⁹ qırmızı hasarı ucalırdı. Tənha ağacların çılpaq budaqları və göy-ağ zolaqlı paltar geymiş xəstələr onun gözündən yayınmadı. Yoluna davam etdi, başını qabağa əymiş və zərif çiyinlərini dikəltmişdi. Daha heç soyuq da deyildi və astarına qədər islanmış yağmur plaşı rezin qoxuyurdu.

«Qatar Yannoviç Körpüsündə dayanmır», qəmli-qəmli düşündü, çünki bu, almanca öyrəndiyi ilk cümlə idi və Berlinin əzəmətli daş cah-cəlalında özünü yalqız, kimsəsiz hiss edəndə tez-tez bunu xatırlayırdı. Başını qaldırıb xəstəxananın giriş qapısına qalxan üç pillə gördü. Yuxarı qalxdı. Gövdəli bir şəfqət bacısı onun adını soruşub xəstəlik kitabçasını irəli uzatdı. Asiyadeh güzgünün qabağına keçib xırda, dəyirmi şlyapasını başından aldı, ucları tamam islanmış və açılıb boynunun ardına tökülmüş qızılı, yumşaq saçlarına baxdı. Daranıb diqqətlə dırnaqlarını gözdən keçirdi, xəstəlik kitabçasını çantasına qoyub alatoran, iri ordinator odasına daxil oldu.

–Concha bulosa,– deyib doktor Hassa alətləri cama tulladı. Xəstə ürkək baxışlarla onun işarəsini süzüb röntgen otağında gözdən itdi.– Empiem²⁰ də ola bilər, – Hassa mızıldanıb bu gümanını xəstəlik tarixçəsinə yazdı.

Sonra əllərini yumağa getdi. Yolda yaşam haqqında düşündü və şəffaf su onun əllərinə tökülüb əlüzyuyanda itəndə başını bulayıb özünə için-için acıdı. – Rəzil insanam,– deyib alnını qırışdırdı. Bir günortaya üç adenoid çoxdan da çoxdur. Üstəlik biri də narkozla. Bəs o iki parasentez?!²¹ İkincisi tamam yersiz idi. Qulaq pərdəsi öz-özünə dağıla bilərdi. Xəstə də sinirlənmişdi ha!

Doktor Hassa əllərini qurulayıb rinosklerom²² haqqında düşündü. Rinosklerom ağrılı yeriydi. Rinoskleromu tələbələrə göstərmək istəyirdi. O isə görsənmək istəmirdi. Çox höcət, yaşlı, cingənə bir qadın bu xəstəliyə tutulmuşdu və deyirdi ki, təcrübə dovşanı olmaq fikri yoxdur. Acınacaqlısı o idi ki, hər xəstəliyin bir xəstəsi vardı. Əslində isə köməkçisinə acığı tutmuşdu. Köməkçisi psixoanalizçi olmaq və Vyanaya getmək istədiyini bildirmişdi. Orda o, tağlı polipotomu ərklə şüşə masanın üstünə ata bilərdi. Arzusunu da haçan bildirsə yaxşıdır? Düz kişinin xəstələri yoluxduğu məqamda! Kişi də heç nə demədi, ancaq hirsindən qanının qırmızılığı üzünə vurdu. Hassa hələ köməkçiləri və çağdaş gigiena barədə onların təsəvvürləri üçün də cavabdehdir.

Qalpağı masanın üstünə, işlətməzdən qabaq, Hassa mızıldandı. Köməkçiyə bədən xəsarəti yetirmək də yasaqdır. Cib yaylığını çıxarıb reflektorun sərt rezinini ona bükdü. Bu zaman acıqlı-acıqlı gözlərini qırpdı və anladı ki, əhvalının korlanmasına nə rinosklerom, nə də ki köməkçi suçludur. Suç Ştölpxen gölünə getməyə mane olan havadadır. Məhz dünən orda bir sarışın vardı, yəqin o bugün də…, ancaq bu barədə yetər. Suç havada və Ştölpxen gölündə idi, heç də onda deyildi ki, Marion bütün yayı Fritslə birlikdə Zaltskammerqut şəhərində keçirib. Ümumiyyətlə Marionun ona nə dəxli vardı? Və rinosklerom sadəcə olaraq göstəriləcək, istəsə də, istəməsə də; biz elə məhz bunun üçün universitet klinikası deyilikmi?!

Doktor Hassa ciddi bir görkəm aldı və iri ordinator odasına girdi. Divarlara sonsuz sıralarla müayinə kətilləri düzülmüşdü. Hərəsinin yanında bir elektrik çırağı, bir ədəd alət masası və bir neçə cam. Xəstələr əlindən boş kətil yox idi və insanların üz-gözündən biganəlik, eyni zamanda gərginlik yağırdı. Doktor Mossitski sol küncdə boğaz güzgüsünü qapadı və sağdan üçüncü kətildə doktor Mani səsləndi:

– Şəfqət bacısı, qulaq üçün damcıqabı!

Doktor Hassanın müayinə kətilində qaynar alagözlü, nadir biçimli altunsaç bir qız əyləşmişdi. Doktor Hassa qızın qənşərində alçaq kətilə əyləşib onu diqqətlə gözdən keçirdi. Qız gülümsədi və nadir biçimli qüssəli gözlərində qəfil bir qığılcım oynadı. Barmağı ilə Hassanın yuxarı tuşlanmış reflektoruna işarə edib yabançı bir səslə dilləndi:

– Müqəddəs nura bənzəyir.

Hassa güldü. Həyat gerçəkdən də maraqlı imiş və Marionun doğrudan da ona isti-soyuğu yox idi. O, qızın müəmmalı ala gözlərinə baxıb ani olaraq beynindən keçirdi: Çox güman ki, rhinitis vasomatoria²³, uzun müalicə tələb edir. Elə bu düşüncədən ayılıb onu əsassız saydı və sanki suçlu-suçlu soruşdu:

–Adınız?

–Asiyadeh Anbari.

– Sənətiniz?

–Tələbə.

– Belə de, həmkarıq ki,– Hassa səmimi dilləndi, Siz də təbibsiz?

– Xeyr, filoloq,– qız dedi.

Hassa reflektorunu düzəltdi.

– Onda Sizi bura gətirən nədir? Hə, boğaz ağrısı. Sol əli istər-istəməz skalpeli aradı. – Germanistsiz?

– Xeyr, –Asiyadeh ciddi dilləndi, – türkoloq.

– Nə, nə?

– Müqayisəli türk dilçiliyi.

– Allahım, bundan özünüzə bir şey gözləyirsiz?

– Heç nə,– qız acıqlı dillənib ağzını geniş açdı.

Hassa öz vəzifəsini ağır-ağır, səliqəli və hərtərəfli yerinə yetirirdi. Və bu zaman onun düşüncələri peşəsəl və şəxsi olmaqla iki yerə haçalanırdı. Peşə baxımından kəsdirirdi: Rinoskopik durum– anterior et poste rior nəzərə çarpacaq heç nə. Sol qulaq pərdəsinin yüngül qızartısı, ancaq toxunanda ağrı duyulmur. Otitis media’nın başlanğıc mərhələsi. Xalis yerli infeksion. Sonrakı müalicədə anamnezi²⁴ nəzərə almaq lazımdır.

Şəxsi olaraq düşünürdü: müqayisəli türk dilçiliyi! Ala gözlərə baxmayaraq belə şey də olurmuş. Soyadı Anbaridir. Bu adı haçansa eşitmişəm. Heç iyirmi yaşı olmaz, amma bu gur, pilə saçları …

Sonra reflektoru çıxartdı, kətili geri çəkib işgüzarcasına dilləndi:

–Tonsillitis. Angina folikularis’in başlanğıc mərhələsi.

– Danışdığımız dildə «boğaz iltihabı»,– qız güldü və doktor Hassa latın dilindən əl götürməyi kəsdirdi.

– Elədir,– dedi,– mütləq yatağa. Bu da qarqara üçün resept. Heç bir kompres, ancaq avtoya minib evə getmək. Xərciniz çox çıxmaz, amma doğrudan da, niyə türkologiya? Bu, insanın əlini hara çatdırar axı?

– Məni ki maraqlandırır,– qız çox sadə cavab verdi və gözlərinin çılğınlığı sifətinə yayıldı. Bilirsiz, o qədər qəribə, nadir sözlər var ki! Hər söz də nağara zərbəsi kimi səslənir.

– Qızdırırsınız,– Hassa dedi,– nağara zərbəsi də burdandır. Soyadınızı eşitmişəm. Bir Anbari vardı, haçansa Bosnanın valisi olmuşdu.

– Bəli, –qız dedi,– babamdır.

Asiyadeh yerindən qalxdı və barmaqları bir anlığa Hassanın əlinin içində itdi.

– Bir də sağalanda gələrsiniz … Təkrar müayinəni nəzərdə tuturam.

Asiyadeh kirpiklərini qaldırdı. Doktorun buğdayı dərisi, arxaya daranmış qara saçları və çox enli kürəkləri vardı. O, sirli sualtı qayıq kapitanlarından, yaxud adsız çayın sahilindəki pələ-pütür balıqçılardan tamam seçilirdi. Qız tələsik baş endirib çıxacağa doğru yeridi.

Fridrixştrase vağzalında ayaq saxlayıb olanları bir də beynindən keçirdi. Həkim avto söhbəti salmışdı. Qız dodaqlarını büzüb qərarlaşdırdı ki, bədxərclik etsin. Başını dik tutub vağzaldan ötdü və Unter der Linden istiqamətinə yol aldı. Orada avtobusa mindi, yumşaq dəri oturacaqlardan birinə çöküb məmnun-məmnun düşündü ki, avto beləcə yupyumşaq diyirlənib gedən avtobusun adi kiçiltmə formasıdır.

–Uland küçəsinə qədər, –üzünü konduktora tutub xırda pulu ona uzatdı.