Kitabı oku: «Казан-йорт / Казань-юрт», sayfa 2
Габделлатыйфка ул башта ук өмет багламады, күз буяу өчен генә, казанлылар алдында яхшы атлы булып күренү өчен генә, тәхеткә утыртып торган иде.
Мөхәммәдәмин башка камырдан җәелгән. Ул камырны Иван үзе изде. Шуның нәтиҗәсе буларак, Мөхәммәдәминнең тәүге ханлыгы чорында Мәскәү өчен искиткеч кулай Килешүгә кул куелды да инде. Анда өч кенә маддә: Мәскәүгә каршы яу чапмаска; Казан тәхетенә Мәскәү фатихасыннан тыш хан утыртмаска; ханлыкта яшәүче урысларның хокукларын чикләмәскә, тулы ирек бирергә.
Шушы гади генә өч маддә Казан ханлыгын вассал хәленә төшерде дә куйды. Дөрес, әлегә ханлык мөстәкыйльлеген җуймады. Әлегә…
– Улым, Мөхәммәдәмин, бер атнадан Казанга чыгып китәсең, җыен, ханлык сиңа күчә, бик озакка күчә. Ходай рәхмәтеннән ташламас, иншаллаһ. Ә олуг кенәз сиңа элеккечә һәрвакыт хәерхаһ булыр. Амин.
Мөхәммәдәмин олуг кенәзнең аягына егылды, озын камзулының итәкләрен үпте, үзе бертуктаусыз: «Сүзеңнән чыкмам, атакай», – дип мыгырданды.
Ул чиксез шат иде. Бөек Казан ханлыгының башында тору – бик зур дәрәҗә. Ул аның ләззәтен татып караган иде инде. Илнең төтене дә тәмле, ди.
– Йә, җитәр, тор, улым, тагын бер теләгемне җиткерәсем бар әле минем, – дип, Иван Мөхәммәдәминнең аркасыннан какты.
Мөхәммәдәмин торып басты. Ләкин дулкынлануын басар хәлдә түгел иде әле. Ниһаять, халәтенә тиң кирәкле сүзләре дә табылды.
– Җирнең чиге бар, атакай, ә күкнең чиге юк. Минем сиңа булган ихтирамым да күк шикелле чиксез, – диде ул чын рухлану белән.
– Беләм, улым, беләм…
Иванның да керфекләренә «чык» кунды.
– Инде чираттагы теләгемне тыңла, – диде Иван.
– Баш өсте, атакай.
– Синең озын итәкләргә һәвәслегеңне Рәсәйдә белмәгән адәм юктыр, – диде ул, көлемсерәп, – шуның аркасында беренче ханлыгың хурлыклы рәвештә өзелде дә, казанлылар синнән баш тартты. Хатыннарың җебегән, күрәсең. Уйладым-уйладым да үзем кәләш табарга булдым. Һәм ифрат та көчле, искиткеч тотрыклы, вәгъдәсендә үләргә әзер торган хәләл җефет таптым. Сезгә, мөселманнарга, ислам күп хатынлыкны рөхсәт итә бит, шулаймы?
– Дүрткә кадәр, – диде Мөхәммәдәмин басынкы гына.
– Ә синеке ничәү?
– Икәү…
– Тиздән өч булыр.
– Кем соң ул, атакай?
Иван, күзләрен кыса төшеп, Мөхәммәдәмингә карап торды. Бу аның елмаюы иде. Ләкин аңа елмаю килешми иде, йөзе чытылып, ямьсез кыяфәткә керде.
– Илһам ханның яшь хатыны.
– Атакай, башымны ашама, атакай…
– Бу инде хәл ителгән, – диде Иван коры гына, – ахмак дустан акыллы дошман артык, ди. Ул синең иң ышанычлы терәгең булачак. Ундүрт ел буе мин аны православиегә күчерергә тырыштым. Иң оста чәчән боярларымны, иң уңган тылмачларымны җибәрдем. Шул гомер эчендә авызыннан «йә» дип тә, «юк» дип тә бер кәлимә сүз ала алмадылар. Мин ул хатынның ныклыгы алдында башымны иям. Сиңа нәкъ шундый каты куллы, турылыклы вә вәгъдәле җәмәгать кирәк иде. Мин бик шат.
– Атакай, зинһар, башка берәүне димлә, бер ул гына каты куллы түгелдер лә.
– Сүз көрәштермибез, улым. Син аңа болай да өйләнергә тиеш. Ул – агаңның тол хатыны.
Иван кулларын чәбәкләгәндәй итте. Баш сакчы ишекләрне киереп ачып куйды да оран салды:
– Бөтен Рәсәйнең олуг кенәзе Иван Васильевич сезгә, бусагадан кереп, баш орырга рөхсәт итә!
Керүчеләр, чират торып, берәм-берәм олуг кенәзнең камзул итәген үбеп чыктылар.
Иван аларга Барча Казан җиренең чираттагы ханын тәкъдим итте. Боярлар, бил бөгеп, әлеге карарның хаклыгын таныдылар. Шуннан соң Түгәрәк зал хуҗасы икенде күләгәседәй озын буйлы Михаил Кляпикны, бармагы белән ишарәләп, үзе янына чакырды.
– Кенәз Михаил Андреевич Кляпик – минем иң мөхтәрәм илчеләремнең берсе, – диде, Мөхәммәдәмингә мөрәҗәгать итеп. – Ул сине тәхетеңә утыртыр. Аны уң кулым дип исәплә. Сүзеннән чыкма. Ул— яклаучың да, таянычың да, хуҗаң да.
«Әле ярый Шеин түгел» дип сөенде Мөхәммәдәмин, олуг кенәзнең кулын үпкән арада.
* * *
Хан бичәсе алтмышта да кәләш, дип әйтә торган иде түшәкчесе Бәһиҗә тәтә. Бик мәрхәмәтле, ифрат та йомшак күңелле иде мәрхүмә. Ул аңа ике дистә ел фидакарьләрчә хезмәт итте. Фидакарьләрчә, чөнки Үрбәт «атам иркәсе» булып үсте. Атае да, анае да төпчекләрен бик үсендерделәр. Кыз «юк» дигән сүзне бөтенләй белмәде. Ярәшер вакыт җиткәч кенә тезгенне кыскартып караганнар иде дә, соң булып чыкты. Холкы үз дигәнчә тәгаенләнгән иде чибәркәйнең. Чын дала кошы, кая тели, шунда куна. Яучылар килгән көнне дә ут булды да су булды бит. Кияүнекеләрнең исә кәләшне күрәселәре килә.
Муса тирә-якка чапкыннар чыгарып җибәрде. «Кирәк икән, Каф тавының ташын ташка актарыгыз, даланың астын өскә әйләндерегез, диңгезне күккә асып куегыз, әмма дә ләкин кызымны каршыма китереп бастырыгыз», – диде.
Бу чакта Үрбәт шактый җир киткән иде инде. Ул, яучылар дигән сүз колагына килеп ирешүгә, өс-башын да алыштырмыйча, утарга элдертте. Аның берничә чапкыны бар. Шулар арасында иң затлысы, иң җитезе – Күбәләк атлысы. Моннан ике-өч ел элек атае бүләк иткән иде. Тай гына иде әле. Сөт шикелле ап-ак иде, нәкъ Чыңгыз ханның Сәтәр кушаматлы толпары. Сәтәр дә ап-ак булган, имеш. Күпме орышларда катнашкан, үзенә дә яра алмаган, хуҗасын да саклаган. Тылсым иясе дип йөрткәннәр аны.
Әлеге елгыр тайны күргәч, кызчыкның кабарынкы иреннәре арасыннан бер генә сүз чыкты:
– Күбәләк!
Дөрестән дә, күбәләк кебек иде ул. Менә-менә канатларын җилпеп алыр да очып китәр сыман.
– Исем дә таптың, кызым, – дип, атасы Үрбәтнең чәчләреннән сыйпап алды.
Күбәләк хәзер элеккедән күркәмрәк тә, матуррак та. Мәһабәт! Бер сүз белән генә аны шулай сыйфатлап булыр иде. Ул күкрәк дисеңме, ул аяклар дисеңме – һәммәсе чын ясау. Буй-сыны тоташ аяктан гына тора кебек. Томырылып чапканда исә, еландай сузылып, җиргә ятып бетә ул.
– Күбәләк, коткар мине, – диде Үрбәт, – бу мәрхәмәтсез йортта миңа урын калмады.
Үрбәт әнә шулай елгырына эчен бушата. Барысын да сөйли. Тегесе, аңлагандай, башын хуҗабикәсенең иңенә салып тыңлап тора. Хәзер дә бик тиз аңлаштылар. Кыз сыртына менеп тә җитмәде, Күбәләкнең тояклары астыннан аҗагандай очкыннар сибелде. Гадәттә, ул тезген тоттырмый, юлны да югалтмый.
Өйлә вакыты иде. Даланың, утлы шар шикелле, иң кызган чагы. Бу вакытта кешеләр генә түгел, маллар да күләгәле урынга елышалар. Кояш зәһәрләнепме-зәһәрләнә. Һава булып һава эри. Әнә офыкта дөрләп янган һава су өстендәге томан сыман дулкынланып тора. Ат җиле дә өттереп-өттереп ала. Үрбәтнең үз кайгысы да нәкъ шушы мәрхәмәтсез көн шикелле иде. Юан бүксәле яучылардан ничек тә ераккарак китеп олагасы килә аның. Ата-анасының ут йотуы да, бөтен утарның аякка басуы да аны кызыксындырмый. Боларны белми һәм беләсе дә килми. Алда ни көтә, бу уен ни-нәрсә белән бетәр – бу хакта да борчылмый. Күбәләк. Дала. Үзе. Дөньясы менә шушы өч затка сыеп беткән. Әлеге дөньяда яучыларга гына түгел, якыннарына да урын юк. Чөнки алар аны бик нык кыерсыттылар.
Кызу капты, күрәсең, берзаман Үрбәтнең башы авыртырга тотынды. Күбәләкнең дә колаклары шиңде, сүлпәнләнде. Аларның икесенә дә ял кирәк иде. Ялдан да битәр, су кирәк, су! Кайдадыр күл булырга тиеш. Үрбәтнең анда су коенганы да бар. Диңгез белән тоташкан зур күл ул. Суы да бик чиста. Тик анда ничек барып җитәргә?
Шөкер, Күбәләк бу юлы да сынатмады. Кояш тәгәрмәче офык артына кереп бетәр-бетмәс, яшь бикәне Ак күл янына китереп төшерде. Дөресрәге, килә-килешкә туп-туры суга керде дә голт-голт эчә дә башлады. Кабыккан чибәркәй. Шулай булмыйча, көне буе аяк өстендә ләбаса.
– Кызган килеш алай күп чүмермә, күбәләк, аягыңа су төшәр, – диде Үрбәт, тезгенен тарткалый-тарткалый.
Бахбае гына тыңламады.
Кызның шиге дөрескә килде. Күп тә үтми, Күбәләкнең аяклары тубырланды. Далада көн күрүче буларак, Үрбәт бу хәлләрдән хәбәрдар иде. Мондый чакта атны акрынлап йөртергә, аякларын язарга кирәк.
Йөренә торгач, күктә йолдызлар кабынды, җиһанга төн пәрдәсе эленде. Ул исә дала уртасында чатанлаган аты белән ялгызы калды. Далада кунып та калганы бар Үрбәтнең. Тик аның янында һәрвакыт, айт иткәндә тайт, дип торучы хезмәтчеләр була иде. Бүген барысын да үзбашына башкарырга тиеш. Иң кирәк чакта Күбәләк тә сафтан чыкты, хәзер аңа хәтта үз койрыгы да авыр йөккә әйләнеп бара.
Үрбәткә ничек тә атын аякка бастырырга кирәк иде. Шуңа күрә Күбәләккә тынгы бирми. Тирги-тирги, чыбыклый-чыбыклый йөртә.
Бервакыт ат колакларын шәмдәй катырып пошкырып җибәрде. Үрбәтнең эче жу итеп китте. Ниндидер шомлы пошкыру иде бу.
– Әллә төшләнәсең инде, бирән марҗа, – дип, үзенең күңелен күтәрү өчен генә сукранып та алды.
Ат чынлап торып тынычсызлана иде: ялт та йолт карана, боргалана, еш-еш пошкыра. Шунда Үрбәт учактагы куз шикелле ялтырап торган ут шарчыкларын шәйләп алды.
Бүреләр! Ауга чыккан бүреләр! Су эчәргә килгән хайваннарны сагалыйлар, күрәсең.
Хәл куркыныч. Хәзер үк, шушы мизгелдә үк бер-бер әмәлен табарга кирәк. Ач бүре усал була. Ияргә тагылган күн капчыкта үткен пычак та, кыска саплы чукмарбаш та бар, билгеле. Ләкин бу кораллар белән дә бүреләргә каршы тора алмаячаксың. Өер ич алар. Шундый көтелмәгән адым ясарга кирәк ки, ул адым бүреләрнең өнен алырдай булсын.
Ятып калганчы, атып кал, ди. Үрбәт атына сикереп менде дә бар тавышына кычкырып җибәрде:
– Күбәләк, оч! Күбәләк! Күбә-ә-ә-ләк!!!
Могҗиза әкияттә генә була, диләр. Баксаң, могҗиза тормышта да бар икән ич. Әле генә аякларын көч-хәл белән атлаучы Күбәләк, берни булмагандай, алга ыргылмасынмы?!
Бүреләр, дөрестән дә, берара аңышмыйча аптырап тордылар. Күбәләк ике-өч ат сузымы җир киткәч кенә, исләренә килеп куа башладылар. Берсе, ата бүре иде булса кирәк, чапкынның бугазына сикерү ниятеннән каршыга төшеп, юлны бүлмәкче итеп караган иде дә, кая ул, әйтерсең лә Күбәләккә канатлар үсеп чыкты, оча гына.
– Күбәләк, бирешмә, Күбәләк!
Күп тә үтми, үзләрен эзләп килүче Муса бәкнең кешеләренә тап булдылар.
…Түшәкче Бәһиҗә тәтә белән Күбәләк гомерләре буена Үрбәтне кадерләп йөрттеләр. Күбәләкне ул Казанга да алып килде. Иван әсир иткәч, ишетүенчә, елгырны урыслар үз утарларына алганнар. Көфер кулларына эләкте бит балакаем, дип бик кайгырган иде. Түшәкчесе соңгы сулышына кадәр турылыклы хезмәт итте, тоткынлыкта да читләшмәде. Әҗәлен генә урыс җирендә тапты, җанашым. Ә нинди зирәк хатын булган ул дала кызы. Төшенә кергән ак сакаллы мосафир кебек, ул да хуҗабикәсенең киләчәген яхшыга юрый иде. Аның тормышында чынлыкта да ак атка атланган ак киемле яугир пәйда булды.
И Бәһиҗә тутаем, мең-мең рәхмәт сиңа, урының җәннәттә булсын. «Син башкаларга охшамаган бикә, сине Ходай җиһанга изге гамәлләр кылу өчен җибәргән», – дия иде ул.
– Каян беләсең? – дип, ышанасы килмичә башын чайкаганы хәтерендә. – Мәхбүс нинди изге гамәлләр кыла алыр икән?
– Кырыкламаң вакытында тәнеңнән көлтә-көлтә нур чәчелде, – диде Бәһиҗә түшәкче, – кырык кашык суны башыңа кырык кашык белән үзем коеп тордым. Кашыклары көмеш иде.
– Нишләп соң анамның бу хакта бер сүз дә әйткәне булмады? – дип гаҗәпләнде Үрбәт.
– Ул нурны мин генә күрдем бит, бикәм.
– Ничек инде…
– Монысы Ходайдан, ханбикә…
Ак төс – шат төс. Дөрес юраган түшәкче. Мәңге бетмәс кебек тоелган төн, ниһаять, үтеп китте, аның талына да әкияттәге кебек каурый кош килеп кунды.
Мөхәммәдәмин Илһамга бөтенләй охшамаган. Илһам саргылт йөзле чирләшкә кеше иде. Хатыннарына да игътибар булмады, түшәкләре һәрвакыт салкын иде мескенкәйләрнең. Үзе, чарасызлыктандыр, мөгаен, кәеф-сафа сөрүгә һәвәсләнеп китте.
Мөхәммәдәмин җиңеннән елан чыгара торганнардан. Буй-сынына да карап кына торырлык. Киң җилкәле, кырыс йөзле. Яшьтән үк шушындый егетләр ошый иде аңа, баһадир гәүдәлеләр.
Илһам үлгәндә, ул унҗидесен генә тутырган иде әле. Инде аннан соң ундүрт ел вакыт үтеп китте. Егерме тугыз яшьтә кара халык бичәләре, бер олау бала тудырып, оныкларын сөеп, түр башына менеп кунаклый, тегене тегеләй итегез, монысын монда аударыгыз, дип, оланнарына әмер генә биреп утыра.
Ә Үрбәт бернинди олыгаю да сизми, үзен яшь чагындагыдай хис итә. Әле бит аның юньле-башлы ир назы да күргәне юк.
Кызык бу җиһан. Кайчан гына «гомерем ахырына якынлашты, иманыма тугры калып, догада килеш өзелсәм иде» дип теләк тели иде. Хәзер гыйшык утында яна, башы-аягы белән мәхәббәт дәрьясына чумды. Шулай да була икән.
Мөхәммәдәмин исә үтә дә каршылыклы тойгылар кичерә иде. Чөнки Илһам агасын ул үзенең дошманы дип санады. Атасы Ибраһим хан вафатыннан соң Көнчыгышка йөз тотучыларның мәнфәгатьләрен алга сөрүче фирка, нугайларның турыдан-туры хәрби булышлыгы белән, тәхеткә Илһамны утыртты. Шул рәвешле, кануни ханны – Мөхәммәдәминне – читкә типтеләр. Дөрес, Мөхәммәдәмингә атасы вафатында тугыз яшь кенә тулган иде. Ләкин тәхет мәсләгендә кемнең ничә яшьтә булуы мөһим түгел. Имчәк баласы да, алтмыш яшьлек бабай да тигез хокуклы.
Мөхәммәдәмин, Мәскәүгә китеп, Иванның үкчәсен үбәргә мәҗбүр булды. Дөрес, ул, олуг кенәз фатихасы һәм ярдәме белән яу чабып, агасын тәхеттән читләштереп торган иде торуын. Бугазына янә шул нугайлар басты. Ә Иван Сарай белән мәшгуль иде, ныклап булыша алмады. Илһам тагын хакимлекне үз кулына алды.
Хәзер дошманыңның хәләлен бичә ит инде! Терәк, имеш. Үзе әйтмешли, бүре баласын бүреккә салсаң да, урманга карый инде ул. Дошман хатыны барыбер дошман булудан туктамас.
Иванның талканы коры. Каршы килә алмыйсың, чөнки тәхет тоткасы аның кулында. Әле кәләшен күргәне дә юк. Ниндиерәк нәмәстәдер. Хәер, тоткын хатынның рәте була димени? Серафимага җитәме соң? Татлы, чукынмыш. Мәмрәп пешкән җиләк кебек бит.
Тәхет тә татлы шул. Аның өчен теләсә нинди корбаннарга да барырга ярый. Тәхет булса, калганы була да була инде. Даны да, байлыгы да, хөрмәте дә…
Тәхет ул – җирдәге оҗмах.
* * *
Никахта зөфаф киченә, күптәннән килгән гадәт буенча, кәләшне кияү буласы кешенең өлкән хатыны әзерли. Бу эшкә ул җитәкчелек итә. Үрбәтне дә Мөхәммәдәминнең карт җәмәгате Җөһдә ханбикә үз канаты астына алды. Сарайда аны баш хатын дип йөртәләр. Чөнки зур гаиләгә ул – күз-колак.
Үрбәт яшь хатын саналырга тиеш булса да, Җөһдәдән ике яшькә өлкәнрәк иде.
Никахтан соң Үрбәтне мунчага алып киттеләр. Анда аны, анадан тума чишендереп, Җөһдә ханбикә каршына китереп бастырдылар. Үрбәт яшь тал шикелле зифа буйлы, ыспай, чибәр иде. Һәрнәрсәсе урынында, артык җире дә, ким җире дә юк. Мондый буй-сынга, бу күкрәкләргә наз өрсәң, мизгел эчендә кабынып китәчәкләр…
Ишектән көндәш керсә, тишектән җәнҗал керә, ди. Җөһдә дә ирексездән үзенең арыш боламыгыдай җәелгән эленке-салынкы гәүдәсен күздән кичереп сыкрап куйды. Теле дә үзенә буйсынмады.
– Чәчен тар толым итеп үрегез, бу өтермә түгел, иштәбәйлекне ташларга вакыт, – дип, зәһәрен куды.
Кәнизәкләр бер-берсенә карашып куйдылар: чәче дә бик килешле яшь бикәчнең, үзе дә…
– Авызыннан ис килмиме, ханның җене сөйми исле хатыннарны, – дип, Җөһдә янә һөҗүмгә күчте.
Болай тугарылырга ярамаганны ул, билгеле, үзе дә бик яхшы белә, тик акылыннан битәр көнчелек баш иде аңа бу мизгелдә. Тәки күрше бүлмәгә кереп китте дә туйганчы елап күңелен бушатты. Шуннан соң гына тынычлангандай итте, вазифасына кереште.
Ниләр генә кыландырмадылар Үрбәтне. Түзде, тынын да чыгармады. Иң соңыннан өстенә бер ләгән җылы сөт койдылар да авыз-борынын берничә тапкыр ниндидер татлы төнәтмә белән чайкаттылар. Яңадан тугандай булып калды Үрбәт, тәне каз каурыедай җиңеләеп китте. Аңа хәзер ашарга да, эчәргә дә ярамый. Зөфаф кичендә кияү егете сыйласа гына, ризыктан авыз итәргә була. Анда да күгәрчен томшыгына эләгерлек микъдарда гына, тәненең татлылыгын аш-су исе басып китәргә тиеш түгел.
– Хан куштанлыкны ярата, шуны исеңдә тот, – дип, соңгы киңәшен җиткерде Җөһдә.
Мөхәммәдәмингә, мөселман өммәтендәге кеше буларак, сөннәт кагыйдәләрен төгәл үтәү фарыз. Шулай да бик хикмәтле хәл килеп чыга бит әле монда. Илһам ханга каршы Казан-йортка яу чабып, беренче тапкыр тәхеткә утырганда да Иван патша фатихасы белән Нугай бәк токымы кызы Җөһдәгә өйләнгән иде. Ул чагында да олуг кенәз аны буйдак хәлендә тәхеткә якын җибәрмәде. Хәзер дә, икенче тапкыр хан дәрәҗәсенә ирешкәндә дә, ул Мөхәммәдәминне тагын яшь хатын куены аша уздырды. Абынмасын-сөртенмәсен өченгә үзе кирәк санаган ышанычлы чараларны күрүе, ахры.
Үрбәткә куштанланырга туры килмәде. Ихтимал, күзләрен уйнаткалап алган булыр иде, ләкин хан, кияү егете сыйфатында аның янына кергәч, ризык өстәленә таба борылып та карамады.
– Ханбикәне әзерләгез, – дип әмер бирде түшәкче тәтәләргә.
Тегеләр, балга кунган шөпшәләр кебек, Үрбәтне әйләндереп алдылар.
– Сез азат, бикәчләр, үзебезне генә калдырыгыз! – дип, үз чиратында яшь кәләш тә әмерен җиткерде.
Бикәчләр аптырашты. Гомергә булмаган хәл ләбаса бу, ханбикә үзе чишенә димени?! Беләзек-балдаклары гына күпме! Алка, чулпы… Ә ул катлы-катлы затлы киемнәр!
– Ишеткәнсездер бит? – дип түземсезләнде Үрбәт. – Чукрак түгелсездер, шәт.
Ниһаять, кияү белән кәләш үзләре генә калды.
– Мөхәммәдәмин, исән-сау гына йөрисеңме, бик сагынып көттем мин бу көнне, – диде Үрбәт, керфекләрен идәнгә чәнчеп кенә, – әйдә, мөселманнарча, үзебезчә күрешик, без никахлы ич инде хәзер.
Үрбәт үзенә бер нәзакәтлелек белән йөзен ачыбрак куйды да иренә ике кулын сузды. Куллары йомшак вә кайнар иде. Ниндидер сихри көч бар иде бу кулларда. Мөхәммәдәмин әллә нишләп китте, тәне уянды, хатынының йөзенә күтәрелеп бакты. Бу аның Үрбәтне ачык килеш беренче тапкыр күрүе иде. Кара, нинди гүзәл икән аның яшь кәләше! Шомырттай кара күзләре, тулы алсу иреннәре, кабарыбрак торган алма бите, сызылып киткән нәзек кашлары, йомры ияге күңелне вәсвәсәләндереп, үзенә тартып тора. Чибәрлеге өстенә гаҗәеп нурлы иде аның йөзе. Җанга ягымлы. Килеш-килбәте, буй-сыны да төз, ыспай.
Мөхәммәдәмин хәтта берара тәҗрибәсез яшь мәгъшуктай югалып калды. Ул – моңа кадәр дә ике тапкыр өйләнгән, өстәвенә җарияләр тоткан, күпне күргән ир-егет. Утыз өч ел яшәп, аның күңелен бер күз сирпеп карау белән әсир иткән затның моңарчы булганы юк иде.
– Мөхәммәдәмин, бераз гына түз, җанашым, утларны сүндерәм дә сине үзем чишендерәм, – дип гөлдердәде хатын. – Син каршы түгелсеңдер бит?
– Юк, – диде Мөхәммәдәмин, тыңлаучан баладай, – каршы түгел… Аннан соң, малайларча җитезлек белән кабалана-кабалана, утларны үзе сүндерде.
Үрбәт үзе дә Мөхәммәдәмин хәлендә иде. Чын-чынлап гашыйк булу өчен мәһабәтлек, чибәрлек кенә дә җитми бит әле ул. Ямьсез кешеләр дә мәхәббәтле була, аларны да яраталар. Моның өчен кешедә, мөгаен, синең генә йөрәгеңне алгысыта, синең күңелеңне генә кузгата торган ниндидер бары тик сиңа гына аталган җирсү зарурдыр. Ә ул бар иде. Үрбәт иң элек шуны абайлап алды. Аны дулкынланырга мәҗбүр иткән бу тылсым-җирсү Мөхәммәдәминнең кырыс ияген урталай бүлеп сузылган җөй иде. Яра – батырлык билгесе. Яра иясе егет дала кызларының хыялы иде. Күр инде, Ходай аны үзенә насыйп яры белән кавыштырды лабаса! Һич уйламаган җирдән ишелеп төшкән бәхет ич бу! Озын гомерле генә була күрсен, Ходаем.
Ханнар никахы, гадәттә, исәп-хисапка, сәясәт мәнфәгатьләренә корыла. Мәхәббәт меңнән берәүгә генә тәтидер тәтесә дә. Мөхәммәдәмингә дә әнә шундый сирәк бәхет елмайды. Әйтерең бармы, ак шайтан булып чыкты Үрбәт атлы ханбикә, үзенә каратты тәки, мәхәббәте белән чорнап алды.
Ике йөрәк бер дулкында тибә башлады. Барысы да онытылды: Илһам да, Иван да, гүзәл Серафима да, хәтта Казан тәхете дә…
– Мин синең теләсә нинди әмереңне үтәргә әзер, әйт кенә, – дип пышылдады Мөхәммәдәмин.
– Син – хан, җанашым, әмер бирүче дә син, – дип, Үрбәт иренең күкрәгенә сыенды.
– Нигә без элегрәк кавышмадык икән, күпме вакыт синсез үткән, – диде Мөхәммәдәмин. – Моның өчен олуг кенәзгә мәңгегә бурычлымын.
– Безне Тәңре кавыштырды, – диде Үрбәт, ире белән килешмичә, – бел, насыйплар никахы иң элек күктә укыла, алар шуннан соң гына табышалар.
* * *
Алар өч көн вә өч төн бергә булдылар, барыбер яратышып, сөешеп туймадылар.
– Миңа башка берәү дә кирәкми, – диде Мөхәммәдәмин.
– Алай димә, синең миннән башка да ике җәмәгатең бар…
– Мин сине генә яратам.
– Күк төймәм синең кулыңда димәкчесең, алайса, – дип елмайды Үрбәт.
– Ә нинди күк төймә ул, беренче ишетүем? – дип, кашларын җыерды Мөхәммәдәмин.
– Бер хәйләкәр сәүдәгәр булган, имеш, – дип сөйләп китте Үрбәт. – Хатыннарының кемне ныграк яратуын беләселәре килә икән. «Кайсыбызны күбрәк яратасың, әйт, безне тынычландыр», – дигәннәр. «Базардан кайткач әйтермен», – дигән бу. Ә базардан дүрт хатынына да бүләкләр алып кайткан. Берсенә, аулакта гына яшереп, күк төймә тоттырган. «Менә сиңа төймә, тегеләрнең барыннан да артык яратканым өчен бирәм моны, берсенә дә күрсәтмә», – дигән. Сәүдәгәр, карт төлке, һәрберсенә тоттырган шундый күк төймәне. «Кемне күбрәк яратасың?» – дип сораганда, хәйләкәр сәүдәгәр: «Күк төймәм кемдәдер, күңелем минем шундадыр», – дип җавап бирә, ди. Хатыннары сөенешеп туя алмыйлар, имеш.
– Бу әкиятеңне башка бервакытта да сөйләмә, – диде Мөхәммәдәмин, – мин уен-муенны яратмыйм.
– Башка ишетмәссең, ханым, барысы да синеңчә булыр.
* * *
Михаил Кляпик юлга алданрак кузгалды. Олуг кенәз боерыгы буенча, ул Мөхәммәдәминне тәхеткә утыртырга, шул тамашаны оештырырга тиеш иде. Аргамаклары шәп, сагы ышанычлы. Бер җирдә тоткарлык кичермәде. Казанга килеп җитәргә кырык-илле чакрымнар калгач кына, Зөя тирәсендә, көн бозылып, бераз кәефен җибәрде. Иркенләп кенә әбәтләп алганнар иде. Атларына да ял бирделәр. Көр, чыдам елгырларга әлеге ара төкерек кенә, бер ыргымда калада булачакбыз, дип күңеленә беркетеп куйган иде илче.
Тик адәм әйткән түгел, алла боерган өскә чыга шул. Искәртмәстән генә офыкны томан шикелле аксыл болыт каплап алды.
Озак та тормый, атбашы илче каретасының тәрәзәсен какты.
– Хөрмәтле кенәз әфәнде, көннең рәте китеп тора, әллә тукталып торабызмы, адашуыбыз ихтимал, – дип хәбәр салды.
– Юлыңда бул, таң атканчы без Казанда булырга тиеш, – дип кырт кисте Кляпик.
Ә җилгә әмерең бармы да юкмы, тәмам тышавыннан ычкынды. Әйтерсең лә күкнең төбен алып ташладылар. Котыра буран. Февральнең энәле бөртекләре, ай-һай, кансыз икән: аяусыз рәвештә битне чәнчиләр, сагыз булып сакал-мыекларга, кашларга сыланалар. Карета эчендәгеләрнең генә буранда гаме юк. Әмер бирелгән, үтәгез, янәсе.
Алар икәү: илче Михаил Кляпик һәм Иван Телешев. Лакей әледән-әле эчемлек-кабымлыклар тәкъдим итеп тора, олы түрәләрне кызмача хәлендә тота.
«Ике чабата бер кием», дигән әйтем бар татарларда, – дип тезеп китте дьяк, – олуг кенәз Габделлатыйф урынына тәхеткә туганы Мөхәммәдәминне утыртып хата ясамадымы икән, илче әфәнде, ничек уйлыйсың?
Кляпик, ничек патшаның карарын шик астына алырга җөрьәт итәсең дигәндәй, йөзен чытып, ризасызлыгын белдерде. Ләкин бу ясалма кылану гына иде. Чөнки Телешев – олуг кенәзнең ышанычлы заты, моны бөтен сарай белә. Чыгышы буенча да калышмый, бик хөрмәтле ырудан. Кляпикның үзе кебек үк кенәз титулын йөртә. Казан ханлыгын, кешеләрен аннан да яхшырак белүчене башка таба алмыйсың.
Габделлатыйфны кенәз Звенигородский тәхеттән төшерде. Ә кара эше Телешевка калды. Ник дисәң, бу чит мәмләкәт хәлләренә тыкшыну лабаса! Ауропа, Балтыйк буе илләре, бигрәк тә Литвадан күп нәрсә тора.
Олуг кенәз Иванны беренче чиратта Литва белән булган мөнәсәбәтләрнең торышы кызыксындыра да, борчый да иде. Борчый, чөнки Литва – Рәсәйне дошман күрүче көчле дәүләт. Алар икәү иде. Шөкер, Алтын Урда яшәүдән туктады, вак-вак ханлыкларга бүлгәләнде. Ләкин Литва хәзерге көчендә булганда, ул ханлыклар, аның белән сүз куешып, Мәскәүне бик авыр хәлләргә дучар итәргә дә мөмкиннәр.
Шуларны искә алып, олуг кенәз 1492 елда Нарвага каршы яктагы Кыз тавы дигән җирдә кирмән-крепостька нигез салды, аны үз исеме белән Ивангород дип атады. Нәтиҗәдә Ливон немецлары Рәсәй белән ун елга солых төзергә теләк белдерделәр. Иван ике куллап риза булды. Чөнки немецлар Литваны көндәшләре дип саныйлар, үзара гел ызгышып торалар.
Ләкин, көтмәгәндә, алманнар белән ара бозылып китте. Солыхка кул куелып, берничә ай үттеме-юкмы, Ревель каласында бер рәсәйле адәмне бөтен халык алдында тере килеш учакта яндырдылар. Чыгырыннан чыккан Иван кала магистрын Мәскәүгә тотып бирүне таләп итте. Тыңламадылар. Шуңа үч итеп, ул Новгородта сату итүче ганзилы сәүдәгәрләрне кулга алырга боерды. Алар кырык тугыз кеше иде.
Бу вакыйга Алман җирендә җәнҗал куптарды. Мәскәүгә илчеләре дә килде. Иван ташламага бармады. Шуның белән зур хата ясады. Чөнки Ганзи сәүдәгәрләре Рәсәйдә бик кирәкле тауарлар белән сату итәләр, казнага күп керем бирәләр иде.
Аны барыбер сәүдәгәрләрне азат итәргә мәҗбүр иттеләр. Тик ул чакта ганзилыларның бер ише вафат иде инде, сәламәтлекләре какшау сәбәпле, исәннәренең дә шактые юлда үлде. Мал-мөлкәтләрен дә бирмәделәр. Ә теге учакта яндырган урыс кешесе җинаятьче булып чыкты. Баксаң, хак җәзасын гына алган икән, явыз.
Шул рәвешле, бик күптәннән килгән, теләсә нинди киеренке шартларда да сүнеп калмаган эшлекле сәүдә мөнәсәбәтләре үсешенә киртә куелды.
Иван Ауропа белән шаярырга ярамаганны аңлады аңлавын, ләкин соң иде инде. Англия дә, Франция дә аякларында нык басып торалар. Хәтта Испания дә, гарәпләрдән арынгач, сүзен бастырып әйтә башлады. Әле бит Бакчасарай да тәртәгә тибеп маташа. Янәсе, бу – законлы Габделлатыйф ханны бер сәбәпсез, көч кулланып, урыныннан алып ташлау.
Менә шундый авыр очракларда кирәк тә инде Телешев ише карт төлкеләр.
– Судан ничек коры чыгарга, юлын күрсәт, – дип мөрәҗәгать итте аңа Иван ул чакта да.
– Казан белән рәсми килешү төзү мәгъкуль булыр, минемчә, – диде кенәз, уйланып та тормыйча, әйтерсең лә кемдер аны алдан әзерләп куйган иде. – Бу безнең гамәлләргә, соңлабрак булса да, кануни төс бирәчәк. Кырым дулап әллә нәрсә кыра алмас, Литва күтәрелмәсен.
– Ауропасы да бар әле…
– Ауропага Казан ханлыгының хаҗәте бармы-юкмы, анысы караңгы, әмма дә ләкин безнең өчен бик әһәмиятле. Казанны уч төбендә тоту – бөтен Идел буен, Сибирияне йөгәнләү дигән сүз ул.
– Бу эшне үз кулыңа ал, бүгеннән үк юлга чык, – диде олуг кенәз.
Менә шулай дөрләп китәргә торган учак кабынмыйча калды. Тиздән Казанда баш карачы Кәлимәт җитәкчелегендә Мәскәү яклы хөкүмәт оешты, килешү үз көченә керде.
Кляпик, билгеле, болардан бик яхшы хәбәрдар. Телешев бу юлы да бер дә юкка гына аңа иярмәде, бер-бер яшерен шөгыле бардыр, мөгаен. Кыскасы, бу адәм белән каберең якын булмасын. Күрәсең, әлеге килде-китте сүзләре белән аның серен алмакчы. Алмый тор әле. Син тимер булсаң, мин – күмер.
– Мөхәммәдәмингә улына караган кебек карый олуг кенәз, ышана. Хан безнең сүздән чыкмас…
– Поганый татарин, яко с его взяти, – диде Телешев, бүртенгән иреннәрен ямьшәйтеп. Лакей тәкъдим иткән шәрабны бер йотым эчеп куйды да сүзен дәвам итте: – Алар утка пычак ташлауны зур гөнаһка саныйлар, кош-кортка тимиләр, җиргә сөт түкмиләр, авызга капкан ризыкны төкермиләр… Әмма кешеләрне үтерүне, мәмләкәтләрне тар-мар итүне бернәрсә урынына да күрмиләр, күңел ачуга гына исәплиләр.
Телешев, үзеннән-үзе канәгать булган хәлдә, мунчаладай салынып төшкән сирәк төкле сакалын сыпырып куйды. Шул чагында бармакларындагы асыл кашлы йөзекләре ялтыр-йолтыр җемелдәшеп китте. Купшылыкны ярата иде ул. Бармаклары гына түгел, муены да зиннәтле тәтиләргә уралган иде.
– Күрәм, Папа Иннокентий IV нең илчесе монах Иоанн Карпинның сәяхәтнамәсен энәсеннән җебенә кадәр үзләштергәнсең, кенәз, – дип, Кляпик та белдеклелеген күрсәтергә ашыкты. – Анда, дөрес, тәүге татарлар турында, монголлар белән килгән татарлар турында сүз бара, чөнки монах, ханның Ауропага мөнәсәбәтле ниятләрен ачыклау өчен, 1246 елда җибәрелә. Аңа кадәр Батый Ауропа анакайны дер селкетеп ала. Венгрияне, Польшаны, Далмацияне пыран-заран китереп, Әдрән диңгезгә чыга. Хан бөтен Ауропаны яулап алган булыр иде, ихтимал, тегеләрнең бәхете җиңә, Батый Монголия империясенең баш хакиме Үгәдәйнең вафаты турында хәбәр ала, гаскәрен Идел буена кайтарырга мәҗбүр була.
– Әйе, ауропалылар асларына җибәрә ул вакытта, – дип, авызын иләктәй ерды Телешев. – Фәкать Франция короле Людовик кына, Ходайның рәхмәтенә өмет итеп, кылычын һәрдаим кайрап тора.
– Шуңа күрә аны Изге Людовик дип йөртәләр дә. Аннан болай Иоанн Карпин татарларның бик күп яхшы сыйфатларын да санап үтә. «Татарларда зина кылу, азгынлык үлем җәзасы белән хөкем ителә, – дип яза илче монах. – Йозак кулланмыйлар, алар телендә ул сүз гомумән юк. Үзләре куркак, түрәләрне хөрмәт итәләр, эчкәндә дә талашмыйлар, хатын-кызларга карата бик тыйнаклар, сүгенүне җаннары сөйми, эссене дә, салкынны да, ачлыкны да зур түземлелек белән кичерәләр, бер-берләренә ярдәмчел…»
– Җитәр, кенәз, бу сүзләрдән косасы килә башлады инде, – дип бүлде әңгәмәдәшен Телешев, – татарларның элеккеләре дә, хәзергеләре дә шул бер чыбыктан куылган вәхшиләр инде алар. Иң яхшы татар – үле татар. Безнең олуг максатыбыз шуннан гыйбарәт. Ә дипломатия, илчелек, вәкиллек – бүгенге вазгыятьнең вакытлы уеннары гына, дөресрәге, күз буяу.
Чынлап сөйлиме, шаярта гынамы бу? Һич аңламассың, дип уйлап куйды Кляпик. Ә үзе итагатьлек белән башын иде. Лакейга да ым какты. Тегесе шәраб тулы бәллүр бокалларны хуҗаларына сузды.
Эчеп куйдылар. Беразга гына тынлык урнашты. Тышта буран чын-чынлап котырына башлаган иде, ахры, карета тәрәзәләренә туктаусыз лып та лып итеп кар бәрә. Ач бүре тавышлары чыгарып, җил уйный. Түрәләрнең генә хәбәрләрендә дә юк. Шәраб тәмам телләрен ачты.
– Хан куярга түгел, Казан ханлыгын Рәсәйгә кушарга кирәк, – дип, янә кызарынып-бүртенеп чыкты дьяк.
– Эш шуңа бара ич инде, – диде Кляпик бастырып кына, – күреп торасың ич, Казан-йортта Мәскәү сүзе сүз, бездән башка кыл да кыймылдамый. Татарларда «Сабырсызның эше тамырсыз» дигән әйбәт әйтем бар, түзик, атакайдан алдан мич башына менмик. Егылып, борынны канатуыбыз бар.
Телешев гаҗәпсенебрәк каш астыннан гына илчегә күз атып торды.
– Күрәм, ошбу сәяхәткә бик нык әзерләнгәнсең, кенәз,– дип хуплады аны дьяк.
– Олуг кенәзгә имтихан тотарга туры килде.
– Әйе, олуг кенәз Рәсәй өчен бик күп күркәм гамәлләр кылды, – диде Телешев, – кызганыч, картайды. Казан кулдан ычкынмагае.
Әңгәмә бүленде. Баш сакчы тәрәзәгә килде.
– Мөхтәрәм илче галиҗәнаплары, юлга көрт салды, барып булмый, кешеләр хәлдән тайды. Җитмәсә, бер атыбыз аягын сындырды. Ни боерасыз?
– Атны татарларга бирегез, тыгынсыннар, колакларын кисеп алырга гына онытмагыз, ха-ха-ха, – дип, тешләрен ыржайтты исерек Телешев. Бу аның мөселманнарны колак күрсәтеп мыскыл итү гадәтенә ишарә иде булса кирәк. Колак дигәндә, урыслар, билгеле, дуңгызны күз уңында тоталар.
– Дөрестән дә, җил чәчеп, давыл ургангаракка охшап тора әле бу, – диде Кляпик ризасыз гына.
– Это злой рок, милейший Михаил Андреевич, – диде дьяк, – бел, бүген дус, иртәгә дошман.
Бу Мөхәммәдәмингә турыдан-туры пычрак ату иде. Шуңа күрә Кляпик үзен үзе тотып кала алмады:
– Не каркайте, князь! – дип кычкырды, – это холопьи слова, хан достоин уважения.
Төнне кыр уртасында уздырдылар. Ә аксак атның йөрәгенә хәнҗәр батырдылар да үләксәсен кыргый җанварларга ташладылар, татарлар турында оныттылар, күрәсең.
