Kitabı oku: «Tom Soyerning boshidan kechirganlari»
Birinchi bob
TOM O‘YNAYDI, URUSH-TO‘POLON QILADI, YASHIRINADI
– Tom!
Hech kim javob bermadi.
– Tom!
Hech kim javob bermadi.
– Qayoqqa gumdon bo‘ldi ekan bu tirmizak?.. Tom!
Kampir ko‘zoynagini burniga tushirib, uning ustidan butun uyni ko‘zdan kechirib chiqdi; so‘ngra ko‘zoynagini peshonasiga ko‘tarib qo‘ydi-da, uning tagidan qaray boshladi. U, bolaga o‘xshagan kichik bir narsani qidirishga to‘g‘ri kelganda, hech vaqt ko‘zoynagi bilan qaramas edi, chunki bu, qalbidan sevgan birdan bir takallufli ko‘zoynagi bo‘lib, u chinakam zaruratdan emas, balki «olifta» ko‘rinish uchungina taqilar edi. Kampir pechkaning mo‘risidan ham xuddi shu taxlitda mo‘ralay olar edi. Dastlabki daqiqada u go‘yo hovliqib qolganday bo‘ldi va unchalik jahl bilan aytmasa ham qattiq ovoz bilan:
– Shoshma, qo‘limga tushib qolarsan, men seni…– deb qo‘ydi.
U so‘zini aytib tugatmadi, chunki xuddi shu vaqtda engashib olib pol yuvadigan cho‘tka bilan karavot tagini zo‘r berib axtara boshlagani uchun nafasi tiqilib qolgan edi. U karavot tagidan mushuk bolasidan boshqa hech narsa topa olmadi.
– Qanday yaramas bola ekan-a! Bunday bolani umrimda ko‘rgan emas edim.
U lang ochiq turgan eshik yoniga keldi va ostonada to‘xtab, bog‘dagi bangidevona o‘tlar hamda pomidor ko‘chatlari orasidan Tomni sinchiklab qidira boshladi. Tom u yerda yo‘q edi. Keyin yana bir marta qattiqroq tovush bilan:
– To-o-m! – deb qichqirdi.
Orqa tomonda bir narsa shitirladi. U qayrilib qararkan, endigina qochmoqchi bo‘lib turgan bolaning yengidan mahkam ushlab oldi.
– Ana, aytmadimmi! Men bir karra shu omborni qarashim kerak edi-ya! Hoy, sen bu yerda nima qilib yurib eding?
– Hech narsa.
– Hech narsa deysanmi? Qo‘llaringni qara, og‘zingni qara nimaga bo‘yab olgansan?
– Bilmayman, xola!
– Sen bilmasang, men bilaman! Murabbo yegansan, bildingmi! Men senga bu murabboga tegma, agar tekkuday bo‘lsang, xipchin bilan savalayman, deb qirq marta aytgan edim. Qani, xipchinni menga ber-chi!
Xipchinning shipillagan ovozi havoni yorib o‘tdi. Kaltak yeyish xavfi aniq edi.
– Voy, xola, ana uyoqqa qarang, orqangizda turgan narsa nima?
Kampir qo‘rqqansimon orqasiga endigina qayrilib qaragan va xavfli balodan qutulish uchun, etagini yig‘ishtira boshlagan ham ediki, bola lip etib qochdi-da, baland taxta devor ustidan oshib, yugurganicha ketdi.
Polli xola biroz hayron bo‘lib turdi-da, keyin sekingina kulib qo‘ydi.
– Obbo, tirmizagey! Nahotki, men uning bunaqangi ishlarini shu choqqacha fahmlamasam-a? U meni ozmuncha ahmoq qildimi? Ammo, ko‘rinib turibdiki, qari odam barcha ahmoqlardan ham ahmoqroq bo‘lar ekan. Qari itni yangi qiliqlarga o‘rgatib bo‘lmaydi, degan so‘z bejiz emas ekan. Biroq Tomning qiliqlari ham har xil: hech qaysisi bir-biriga o‘xshamaydi, shunday bo‘lgandan keyin, uning nima qilmoqchi bo‘lib yurganini bilib bo‘ladimi? U jahlim chiqqan choqda dumini xoda qiladi, yoki qanday qilib bo‘lsa ham meni kuldiradi va shundan keyin butun g‘azabim tarqaladi-yu, unga tirnog‘imni ham tegiza olmayman. Men zimmamdagi vazifani bajara olmayotirman, xudo gunohimni kechirar. Bolani kaltaklamagan odam uni halok qilishligi muqaddas kitobda aytilgan1.
Men uni sho‘x o‘stirganim uchun gunohkorman axir; buning uchun biz har ikkimiz ham jazolanajakmiz. Uning miyasi har xil yomon o‘ylar bilan band ekanligini bilganim bilan nima qila olar edim? Axir, u rahmatli singlimning o‘g‘li-da, shuning uchun uni kaltaklashga qo‘lim bormaydi! Har doim men uning ta’zirini bermay, qochirib yuborganimda, vijdonan azoblanamanki, uni aytib ham berolmayman, agar uni jazolasam, achinganimdan ko‘nglim pora-pora bo‘ladi. Muqaddas kitobda to‘g‘ri aytilgan, odamzodning umri kalta va g‘am-g‘ussa bilan to‘la. Xo‘p, mayli! U bugun saboqdan qochib, maktabga bormadi: tushki ovqat vaqtidan kechgacha tentirab yuradi, ertaga esa unga jazo berishga – uni qiyin bir ishga o‘tqazib qo‘yishga to‘g‘ri keladi. Yakshanba kunlari, bolalarning hammasi bayram qilib o‘ynab yurgan vaqtlarida, uni ishlashga majbur qilish – rahmsizlik bo‘lar, lekin boshqacha iloj yo‘q: uning yomon ko‘rgan narsasi – ish. Axir, men qachon bo‘lsa ham unga nisbatan o‘z vazifamni ado qilishim zarur-ku, aks holda bu tirmizak butunlay buzilib ketadi.
Tom chindan ham kun bo‘yi shataloq otib o‘ynab yurdi va vaqtini juda xushchaqchaqlik bilan o‘tkazdi. U, xizmatkor negr bolasi Jimga ertangi kun uchun o‘tin arralab, tutantiriqlar tayyorlab qo‘yish ishiga yordamlashishi yoki (aniqroq qilib aytganda) Jimga o‘zining boshidan kechirganlarini so‘zlab berishi kerakligi uchungina uyga qaytib kelgan edi. Tomning ukasi Sid (o‘gay ukasi), u kelgan vaqtda o‘z ishlarini bitirib qo‘ygan edi (unga tarasha va payrahalar to‘plab qo‘yish buyurilgan edi), chunki u itoatli, kattalar oldida hech vaqt sho‘xlik qilmaydigan bir bola edi.
Tom o‘zining kechki ovqatini yer va bir bo‘lak qand o‘g‘irlab olish uchun payt poylab o‘tirar ekan, Polli xola, Tom o‘z og‘zidan ilinib, qilgan ishlarini aytib berarmikan, degan umidda unga dudmol savollar berar edi. Ko‘p soddadil kishilarga o‘xshab, u ham hech mag‘rurlanmasdan, o‘zini juda hiylakor bir ayol hisoblardi va o‘zining eng sodda maqsadlarini ham o‘taketgan hiylakorlik, deb sanar edi.
– Tom deyman, – dedi u, – bugun maktab juda isib ketgan bo‘lsa kerak, shunday emasmi?
– Ha, xola, ancha issiq bo‘ldi.
– Rostanam isib ketdimi?
– Ha, xola juda isib ketdi.
– Daryoda cho‘milging kelgandir-a, Tom?
Tomning ko‘nglida shubha paydo bo‘ldi. U diqqat bilan Polli xolaning yuziga tikildi, lekin uning yuzlaridan hech narsa anglayolmadi. Tom esa javob berdi:
– Yo‘q, xola, cho‘milgim kelmadi.
Kampir qo‘lini cho‘zib, Tomning ko‘ylagini ushlab ko‘rdi.
– Har holda, – dedi kampir, – unchalik terlamabsan.
Kampir o‘z nazarida Tomning ko‘ylagi quruqligini qanday ustalik bilan bila olganiga va o‘z miyasida nimalar borligi to‘g‘risida hech kim hech narsani xayoliga ham keltirmaganligiga mag‘rurlanar edi. Biroq Tom shamolning qaysi tomonga qarab esayotganini payqagan edi. U bundan keyingi so‘roqlarning oldini olib:
– Maktabimizdagi bolalarning hammasi salqinlanish uchun boshlarini suvga tiqib oldilar. Ko‘rdingizmi, shuning uchun ham sochlarim haligacha ho‘l, – dedi.
Polli xola ranjigan edi: qanday qilib u, shundoqqina aybini fosh qilib turgan dalilni qo‘ldan berib qo‘ydi? Biroq shu zamon uning miyasiga yangi bir fikr keldi.
– Tom, boshingni ho‘llash uchun, yoqangdagi men tikib qo‘ygan yerni so‘kishga to‘g‘ri kelmadimi, axir? Qani, yoqangni ko‘rsat-chi?
Tomning yuzidagi qo‘rquv yo‘qoldi. U, nimchasining tugmalarini yechdi. Ko‘ylagining yoqasi mahkam tikilganicha turar edi.
– Ha, yaxshi, barakalla! Men seni maktabga bormay, cho‘milib yurgandirsan, deb o‘ylagan edim. Sen mug‘ombir bo‘lsang ham, ba’zan o‘ylagandan ham yaxshi bola bo‘lib ketasanki, asti qo‘yaber.
Polli xola o‘zining hiylalari chippakka chiqqanligidan juda xafa bo‘lsa hamki, ayni zamonda Tomning shu kundan boshlab gapga kiradigan bo‘lib qolganligi uchun juda xursand edi.
Shu orada Sid oraga suqildi.
– Agar men yanglishmasam, – dedi u, – siz uning yoqasini oq ip bilan tikkan edingiz, hozir esa unda qora ip ko‘rinadi.
– Ha, aytgandek, men oq ip bilan tikkan edim-a, Tom!
Biroq Tom, bu so‘zni oxirigacha tinglab o‘tirmadi, lip etib qochib, chiqib qichqirdi:
– Sid, ha, senimi, bu qilgan ishing uchun mendan ko‘rguligingni ko‘rarsan!
Tom bir pana yerga bekinib olib, nimchasining yoqasi ostiga qadab qo‘yilgan va iplar taqilgan ikkita katta ignani ko‘zdan kechirdi. Ignaning biridan oq ip, ikkinchisidan esa qora ip o‘tkazilgan edi.
– Shu Sid bo‘lmasa, xolam ham payqamas edi. Ha shayton, u axir, har xil ip bilan tikadi-da, goho oq ip bilan goho qora ip bilan, uning qanday ip bilan tikkani esimda turadimi? Koshki, u bir xil ip bilan tiksa!… Har holda bu qilgan ishi uchun Sidning ta’zirini beraman-a!
Tom ibrat bo‘ladigan odobli bola emas edi. Ammo kim ibratli bola ekanligini u yaxshi bilar va undaylarni ko‘ra olmas edi.
Oradan ikki daqiqa o‘tar-o‘tmas, u, o‘zining butun xafachiliklarini unutib yubordi. Bu xafachiliklar odatda katta kishilarni qiynaydigan xafachiliklarga qaraganda og‘ir bo‘lgani uchun emas, balki xuddi shu daqiqada uning boshiga katta qayg‘u tushib, xafachiliklarni siqib chiqargani uchundir. Katta kishilar biror narsa bilan qiziqsalar, ular ham shuningdek xafachiliklarni unutib yuboradilar.
Tomni hozirgi vaqtda ko‘rkam bir ish qiziqtira boshladi. U o‘ziga tanish bo‘lgan bir negrdan g‘alati qilib hushtak chalishni o‘rgandi, shu ish ustida bemalol mashq etishni xohlar edi. Negr qush ovoziga o‘xshatib hushtak chalar va u juda g‘alati chiqar edi. Buning uchun tilni tanglayga tez-tez tegizib olish kerak edi.
U, ko‘chada quvonib, shaxdam qadamlar bilan gurs-gurs yurib borar edi. Og‘zini to‘latib-to‘latib, yoqimli, ohangdor hushtaklar chalar va qalbi minnatdorchilik bilan to‘la edi. U o‘zini, osmonda yangi sayyora kashf etgan astronom kabi his qilar, ammo uning quvonchi o‘ziga xos edi.
Yoz kunlarining kechki paytlari ancha uzoq bo‘ladi. Hali kun yorug‘ edi. Tom birdan hushtagini to‘xtatdi. Uning oldida o‘zidan kattaroq, begona bir bola turar edi. Kichkina, qashshoq shaharcha – Sankt-Peterburgda2 paydo bo‘lgan har bir yosh-dagi yangi odam Tomni qiziqtirar edi. Buning ustiga bola, bayram bo‘lmasayam yaxshigina kiyingan! Mana shu ahvol kishini juda ham hayron qoldirardi-da! Uning boshida chiroyli qalpoqcha, ustidagi ko‘k movutdan tikilgan nimchasi ham shimiga o‘xshab qaddi-qomatiga juda kelishgan, butun tugmalari qadalgan, yap-yangi va ozoda edi. Oyoqlariga chiroylikkina kavush kiygan. Hattoki bo‘yniga och rang lentadan galstuk ham taqib olgan. Umuman, shaharning olifta yigitlariga xos qiyofasi bilan Tomning g‘ashini keltirar edi. Tom bu ajoyib qiyofali bolaga qancha tikilib qarasa, u shuncha tumshug‘ini yuqoriroq ko‘tarar va uning ustidagi kiyimlarini mensimagandek bo‘lardi, Tomga esa o‘zining kiyimlari avvalgisidan ham eskiroq ko‘rinar edi. Ikkov bola ham bir-birlariga churq etishmay turaverdilar. Biroq ularning biri bir qadam siljishi bilan, ikkinchisi ham uning yon tomoniga bir qadam qo‘zg‘alib qo‘yar edi. Shu zayilda ular, bir-birlarining ko‘zlariga tikilishib, yuzma-yuz turaverdilar. Nihoyat, Tom:
– Olishsam, seni urib tashlayman, – dedi.
– Qani, urib ko‘r-chi!
– Nima qilar eding, uraman!
– Urib bo‘psan!
– Uraman!
– Yo‘q, urolmaysan!
– Yo‘q, uraman!
– Yo‘q, urolmaysan!
Ular o‘rtasidan bir nafas g‘arazli jimjitlik hukm surdi. Nihoyat, Tom:
– Sening oting nima? – deb so‘radi.
– Ishing nima?
Shoshmay tur, men senga ko‘rsatib qo‘yaman!
– Kuching yetsa, nimaga qarab turibsan?
– Yana ikki og‘iz so‘z aytib ko‘r-chi, adabingni berib qo‘yaman.
– Ikki og‘iz so‘z! Ikki og‘iz so‘z! Ikki og‘iz so‘z! Ana, aytdim! Xo‘sh?
– Ajab chaqqon ekansanmi! Agar men seni urishni xohlasam, qo‘limning bittasini orqamga bog‘lab qo‘yib, bitta qo‘lim bilanoq urib tashlar edim.
– Xo‘sh, nega endi urmaysan?
– Shunday qilib g‘ashimga tegabersang, albatta, uraman-da!
– Eh-e-e! Sendaylarning ko‘pini ko‘rganmiz!
– Oliftagarchiliging bilan juda katta kishi bo‘lib ketdim, deb o‘ylaysanmi? Qalpog‘ingni qara-yu!
– Qani, kuching yetsa shu qalpog‘imni boshimdan urib tushir-chi? Keyin mendan ta’ziringni yeysan…
– Yolg‘on aytasan!
– O‘zing yolg‘onchisan!
– Po‘pisa qilishdan boshqani bilmaysan, o‘zing esa qo‘rqoqsan!
– Ha, yaxshi, jo‘na, jo‘nab qol!
– Hoy, menga qara: agar sen yana g‘ashimga tegsang, kallangni uzib tashlayman.
– Ohho, kallamni uzib bo‘psan!
– Albatta, uzib tashlayman!
– Qani, uzib tashlay qol, nimani kutib turibsan? Do‘q qilasan-u, qo‘lingdan hech narsa kelmaydi, bundan chiqdi qo‘rqoq ekansan-da!
– Qo‘rqish xayolimda ham yo‘q!
– Yo‘q, qo‘rqoqsan!
– Yo‘q, qo‘rqmayman.
– Qo‘rqasan!
Yana jimjitlik hukm surdi. Bolalar bir-birlari atrofida aylanishib, yana bir-birlariga qaray boshladilar.
Nihoyat, bir-birlariga juda yaqinlashib, yelkama-yelka kelib turdilar.
– Yo‘qol bu yerdan! – dedi Tom.
– O‘zing yo‘qol!
– Men ketmayman.
– Men ham ketmayman!
Shunday qilib, ular yuzma-yuz turishdi; har birlarining oyoqlari orasidagi oraliq bir xil burchak tashkil qildi. Ular bir-birlariga g‘azab bilan tikilishib, kuchlari boricha olisha ketdilar. Lekin ikkovlari ham bir-birlarini yenga olmadilar. Ular shunchalik uzoq mushtlashdilarki, yuzlari o‘t kabi yonib, qip-qizarib ketdi. Garchi ularning har biri xezlanib tursa hamki, endi ular biroz hovurlaridan tushdilar, shu paytda Tom:
– Sen qo‘rqoq laycha kuchuksan. Qarab tur hali akam kelsa chaqaman. U seni bitta jimjilog‘i bilan yerga yotqizib, sulaytirib qo‘ya qoladi, – dedi.
– Sening akangdan qo‘rqadigan yerim yo‘q! Mening ham akam bor, u sening akangdan ham kattaroq. Akangni hov anavi devorning naryog‘iga uloqtirib yubora oladi.
Haqiqatda esa har ikkovining ham akasi yo‘q edi.
– Yolg‘on aytasan!
– Sen yolg‘on deganing bilan yolg‘on bo‘laveradimi?
Tom, oyog‘ining boshmaldog‘i bilan tuproq ustini chizib qo‘ydi-da:
– Seni shu chiziqdan o‘tkazmayman, agar o‘tsang, shunday do‘pposlaymanki, o‘rningdan turolmay qolasan, – dedi.
Begona bola shu paytning o‘zidayoq chiziqdan o‘tishga shoshildi va:
– Qani, qanday qilib meni do‘pposlar ekansan! – dedi.
– Yo‘qol! Ko‘p yopishaverma, deyman!
– Seni do‘pposlayman, deb maqtangan o‘zing-ku! Nega endi urmaysan?
– Urishim aniq. Urolmaydi deysanmi? Ikki sent bersang uraman-da!
Begona bola cho‘ntagidan ikkita chaqa olib, kulimsirab Tomga uzatdi.
Tom uning qo‘lidagi chaqalarni bir urib, yerga tushirib yubordi. Bir damda ikkala bola mushuk singari yerda ag‘anadilar. Ular bir-birlarining sochlaridan, nimcha va shimlaridan tortishar hamda chang-tuproqqa belanishib bir-birlarining burunlarini chimchilashar, tirnashar edilar. Nihoyat shu xil urush-to‘palon ichida o‘z dushmanining ustiga minib olib, uni do‘pposlayotgan Tomning gavdasi ko‘rindi, Tom:
– Qalay, endi bo‘ldimi? – der edi.
Bola qanchalik chiransa ham, undan o‘zini ajrata olmas va ko‘proq kuchsizligidan achchig‘lanib, tovushining boricha baqirardi.
– Qalay, ta’ziringni yedingmi? Mana senga! Mana senga! – Tom mushtlashda davom etar edi. – Tovba qildim de, yaramas bola!
Nihoyat, begona bolaning bo‘g‘iq tovush bilan «qo‘yib yubor» degan ovozi eshitildi. Tom uni qo‘yib yuborar ekan:
– Bu senga saboq bo‘lsin, bundan keyin sinamaganga tega ko‘rma! – dedi.
Begona bola, o‘rnidan turarkan, ustidagi changlarini qoqdi va ho‘ngrab, burnini tortib, o‘z yo‘liga qarab ketdi; u yo‘l-yo‘lakay dam-badam orqasiga burilib, boshini qimirlatib qo‘yar va Tomga qarab: «Bir kun qo‘limga tushib qolarsan» deb do‘q qilar edi. Tom esa uni masxara qilib kularkan, o‘zining g‘alabasidan xursand bo‘lib, uyiga qarab jo‘nadi.
Biroq u yo‘liga qayrilib ulgurmagan ham ediki, haligi begona bola bir tosh bilan uning yelkasiga tushirdi-da, o‘zi kiyikdek sakrab-sakrab qochib ketdi. Tom uning izidan tushib, uyigacha quvlab bordi va uning uyini ko‘rib oldi. U o‘z dushmanini qaytadan urushga chaqirib, eshigining og‘zida ancha vaqt qarab turdi, lekin dushmani derazadan aft-basharasini burishtirib masxara qildi va uning oldiga chiqishni istamadi. Nihoyat, dushmanining onasi chiqib, Tomni axloqsiz, yaramas bola deb qarg‘ab, tezlikda bu yerdan ketishini buyurdi. Tom ketmoqchi bo‘ldi, ammo ketish oldida uni poylab yurishini bildirdi.
U uyiga juda kech qaytib keldi; tovush chiqarmaslik uchun, sekingina derazaga chiqdi. Lekin deraza tagida uni xolasi poylab turgan ekan. Xolasi uning ust-boshlarini ko‘rar ekan, bayram kuni qamab qo‘yish to‘g‘risida qattiq qarorga keldi.
Ikkinchi bob
USTA SUVOQCHI
Yakshanbaning ertasi ham kelib yetdi, yozgi tabiat esa – yangi, qaynoq hayot bilan bezandi. Hammaning qalbida ashula jaranglay boshladi. Hamma quvnoq, har kimda qanot paydo bo‘lgan.
Oq akatsiya daraxtlari gullarga burkangan, havoda atir hidi burqiraydi. Shahar chetidagi Kardif tog‘i ko‘m-ko‘k ko‘katlar bilan qoplangan.
Bu tog‘ xuddi shunday bir masofada ediki, go‘yo uzoqdan bir narsani va’da etgandek, mag‘rur va jilvagar, g‘alvasiz hamda xayolga cho‘mgan bir dunyo singari ko‘zga chalinar edi.
Tom bir chelak ohak bilan uzun dastalik bir cho‘tkani ko‘tarib ko‘chaga chiqdi. U devorga bir qarab qo‘yar ekan, o‘sha ondayoq tevarak-atrofni qorong‘ulik bosib, uning dilini chuqur xafachilik o‘rab oldi. O‘ttiz yard3 keng devor, balandligi to‘qqiz fut! Shu damda hayot uning uchun ma’nosiz bir narsa, keraksiz bir yuk bo‘lib ko‘rindi. Og‘ir bir entikib, cho‘tkani chelakka botirib oldi-da, yuqorigi taxtaga uzunasiga bir surkadi, yana bir surkadi, yana bir. Shundan keyin to‘xtab qaradi: uning oqlagan devori, oqlanmagan kattakon, uzun devorga nisbatan juda ham oz edi. U xafa bo‘lib, gul tuvakka kelib o‘tirdi. Jim, qo‘liga chelak ko‘targani holda sakrab-sakrab, «Buffalo qizlari» ashulasini aytib, darvozadan yugurib chiqib qoldi. Shahar qudug‘iga borib suv olib kelishni Tom har doim yomon ko‘radi. Biroq, hozir bu ishni jon-u dili bilan qilishga tayyor edi. U quduq yoniga suvga borgan vaqtlarini xotirlay boshladi. U yerga juda ko‘p kishilar yig‘ilishadi: negrlar, mulatlar4, oqlar, o‘g‘il bolalar, qizlar o‘z navbatlarini kutib, dam olib o‘tiradilar, bir-birlari bilan urishib ketadilar, qo‘g‘irchoqlarini ayirboshlash to‘g‘risida savdolashadilar, to‘rg‘aydek cho‘ldirashib ashulalar aytadilar. O‘z uyi bilan quduqning orasi yuz ellik qadam kelar-kelmas yer bo‘lsa hamki, Jim suvga borganida aqalli bir soatsiz qaytib kelmas, shunda ham uning orqasidan birov axtarib borishi lozim edi.
– Menga qara, Jim, agar xo‘p desang, sen bu yerda birpas devorni oqlab tur, sening o‘rningga men suvga borib kelayin, nima deysan?
Jim boshini chayqab qo‘ydi.
– Yo‘q, Tom boyvachcha, oyim meni suvga yuborayotganida: «To‘g‘ri bor, hech kim bilan yo‘lda so‘zlashma», – deb tayinlab qolgan. U menga «Tom boyvachcha seni devor oqlagani chaqirar, men buni yaxshi bilaman, sen uning so‘ziga quloq solmay, o‘z ishingga bor», deb qayta-qayta tayinlagan. U yana: «Tomning devor oqlayotganini o‘zim borib ko‘rib kelaman» ham dedi.
– Bo‘lmag‘ur gap! Qo‘yaver, u har doim ham shunday, og‘ziga kelganini so‘zlay beradi. Chelakni menga ber, men bir zumdayoq borib kelaman, u bilmay ham qoladi.
– Qo‘ysang-chi, men undan qo‘rqaman, juda ham qo‘rqaman, bilib qolgudek bo‘lsa, kallamni uzib tashlaydi, xudo ursin, uzib tashlaydi!
– Kim? O‘shami? U hech vaqt hech kimga qo‘lini ham tegiza olmaydi, uning qo‘lidagi angishvonasi bilan boshingga urishini aytasanmi? Shu ham kaltak yeyish bo‘ldimi, bunga kim e’tibor qilardi? To‘g‘ri, u og‘ziga kelgan vahimali so‘zlarni so‘zlab qo‘rqitaverdi, lekin uning goho yig‘lashini nazarga olmaganda, aytgan so‘zlari kishini sira ham achintirmaydi-ku! Jim, men senga marmar soqqa beraman. Senga o‘zimning oq bo‘r soqqamni ham beraman.
Jim ikkilana boshladi.
– Oq soqqamni deyapman, Jim bilasanmi, juda yaxshi oq soqqam bor-ku, o‘shani beraman!
– Bu aytganing to‘g‘ri, Tom boyvachcha, u o‘zi yaxshi narsa-ya, lekin shunday bo‘lsa ham, men oyimdan juda qo‘rqaman.
Jim, uning shunday vasvasalari ta’siriga berilib, chelagini yerga qo‘ymoqchi va qo‘liga bo‘r soqqani olmoqchi bo‘lgan ham ediki, biroq shu ondayoq chelagini qo‘liga mahkam ushlab, shaldiratib, yugurganicha chopib ketdi. Shu orada Tom g‘ayrat bilan devorni oqlashga kirishdi, Polli xola bo‘lsa, tuflisini qo‘liga ushlab, tantana bilan urush maydonidan o‘tib borar edi.
Tomning g‘ayrati uzoqqa bormadi. U bu kunni qanday xursandchilik bilan o‘tkazmoqchi bo‘lganini esiga tushirib, yana xafa bo‘ldi. Bugun bolalarning hammasi ko‘chalarda o‘ynab yuradilar. Ular albatta qiziq-qiziq o‘yinlar o‘ylab qo‘yganlar, ular hadeb Tomning shunchalik og‘ir mehnat ostida qolganidan kuladilar. Bu fikrning o‘ziyoq uni xuddi olovdek yondirib, tutoqtirib yubordi. U bor matohini chiqarib, ko‘zdan kechira boshladi. Ular singan qo‘g‘irchoqlar, marmar toshdan ishlangan soqqalar, xullas, shunga o‘xshagan arzimagan narsalar ediki, bularning hammasini yig‘ishtirib kelganda, yarim soat ozodlikka ham yetmas edi. U arzimagan narsalarning hammasini cho‘ntagiga joylab oldi-da, o‘rtoqlarini aldash fikridan qaytdi. Shunday og‘ir va umidsiz minutda birdan uning qalbida bir ilhom qaynab toshdi, miyasiga juda yaxshi, yorqin bir fikr keldi. U cho‘tkasini qo‘liga olib, tinchgina ishga tushdi. Uzoqdan Ben Rodjers ko‘rindi. Uning masxara qilib kulishidan Tom hammadan ham ortiqroq qo‘rqar edi. Ben to‘g‘ri yurib kelmay, dam irg‘ishlab, dam sakrab kelar, uning bunday harakati – ko‘nglining shodligi va shu kuni o‘zi uchun ancha xursandchilikning alomati edi. U olma yeb kelar hamda vaqti-vaqti bilan uzun, ohangdor hushtak chalib, bu hushtak orasida past ovoz bilan «din-don-don, din-don-don» deb qo‘yar, bu bilan u paroxod tovushini anglatmoqchi bo‘lar edi. U yaqinlashar ekan, qadamlarini sekinlatib, ko‘chaning o‘rtasida to‘xtadi-da, juda sekinlik va ehtiyotlik bilan burila boshladi; u mazkur harakatini butun kuchi bilan qilganligi sezilib turar, chunki u, o‘zini suv ichida to‘qqiz fut chuqurlikka botib turgan «Ulug‘ Missuri» kemasiga o‘xshatmoqchi bo‘lar edi. U o‘zini, ayni zamonda ham kema, ham undagi kapitan, ham signal berib turuvchi matrosdek his qilar, o‘z palubasida turib, o‘ziga-o‘zi buyruq berar va uni bajarar edi.
– Mashina to‘xtatilsin, ser! Din-dilini, din-dilindin!
U sekin-asta yo‘lning o‘rtasidan chiqib, chetga yaqinlashib kelar edi.
– Orqaga! Dilin-dilin-din!
U go‘yo boshlig‘i oldida turgandek, qaddini rostlab, qo‘llarini yoniga mahkam bosib turdi.
– Orqaga tisarib yurgiz! Chapga bur! Chish-chish-chish!
Uning o‘ng qo‘li katta-katta doiralar chizib ko‘rsatar, chunki u, go‘yo aylanasi qirq fut keladigan g‘ildirakdek bo‘lib ko‘rinardi.
– Chap yonboshi bilan yurgiz! O‘ngga bur! Dilin-din-din! Chish-chish-chish!
Endi u chap qo‘li bilan doiralar chizdi.
– To‘xta, o‘ngga bur! Dilin-din-din! To‘xta, chapga bur! Sekinroq hayda! To‘g‘riga, o‘nga yurgiz! Arqonni tashla! To‘xta! Tez bo‘l! Din-dilin-din! Hoy, qirg‘oqqa qarab yurgiz! Chau! Chau! Chau! Nega to‘xtab turibsan? Arqonni tort! Arqonning halqasini mana shu qoziqqa il! Arqonni to-o-rt! Qo‘yib yubor! Mashina to‘xtadi, ser! Dilin-din-din!
– Sht! Sht! Sht! – U go‘yo bu bilan, jo‘mraklardan chiqib kelayotgan sovugan bug‘ning chirtillashiga taqlid qilar edi.
Tom, paroxodga hech bir e’tibor bermay, devorni oqlashda davom etdi. Ben hayron bo‘lib unga biroz tikilib qarab turdi-da keyin:
– Ha, ha, tuzoqqa tushding-ku, – deb qo‘ydi.
Uning bu so‘ziga javob bo‘lmadi. Tom, go‘yo chinakam rassomlardek, o‘zining so‘nggi marta surtgan ohagi rangidan zavqlanib turdi; keyin qo‘lidagi cho‘tkasini sekingina yana bir yurgizib chiqqandan so‘ng, biroz orqaga chekinib, o‘zining qilgan ishiga tikilib qarab qo‘ydi. Ben o‘z kemasini yaqinroq olib kelib, uning bilan yonma-yon turdi. Uning qo‘lidagi olmasini ko‘rib Tomning og‘zidan so‘lakayi oqa boshlagan bo‘lsa hamki, u zo‘r berib ishlay berdi.
Nihoyat, Ben so‘z ochib:
– Do‘stim, kampir seni ishga solib qo‘ydimi? Iloj yo‘q, ishlash kerak, – dedi.
– Ey, sen Benmisan? Men sening kelganingni payqamay qolibman.
– Menga qara, hoy, men cho‘milishga ketayotirman! Sening ham cho‘milging kelayotgandir-a? Lekin sen bu yerda ishlashing kerak, shunday emasmi? Albatta shunday-da!
Tom unga qaradida:
– Sen ish deb nimani aytyapsan? – dedi.
– Axir, bu ish emasmi?
Tom qaytadan oqlash ishiga tutinar ekan, beparvolik bilan:
– Balki shundaydir, balki bunday emasdir, har holda bu ish, Tom Soyerning ko‘nglidagidek ish, – dedi.
– Qo‘ysangchi behuda gapni, har holda sen shu qilayotgan ishingni yoqtiraman deb ayta olmaysanku?
Tomning qo‘lidagi cho‘tka devor yuzida to‘xtovsiz yurib turar edi.
– Yoqtirmaysan deysanmi? Nega yoqtirmayin, bolalarga bunday devor oqlash ishi har kun nasib bo‘lavermaydi-ku?
Ish boshqacha tus oldi. Ben olma yeyishdan to‘xtadi. Tom qo‘lidagi cho‘tkasini yengillik bilan yurgizar va damba-dam orqaga tislanib borib, maroq bilan qilgan ishini kuzatar, chala yerlarini topgandek cho‘tkani yana u yer, bu yerga tekizib qo‘yar va o‘zining qilgan ishini yana qayta-qayta ko‘zdan kechirar edi. Ben esa, uning har bir harakatini kuzatar, borgan sari uning qiliqlariga berilib, ko‘zini uzmay qiziqib qarab turar edi.
Nihoyat, u Tomga:
– Menga qara, Tom cho‘tkangni ber, men ham biroz oqlab ko‘ray! – dedi.
Tom biroz o‘ylanib turgandan keyin, go‘yo rozi bo‘lgandek bo‘ldi, biroq keyin o‘zining bu fikridan qaytib:
– Yo‘q, yo‘q, Ben, bu ish qo‘lingdan kelmaydi, deb o‘ylayman. O‘zing bilasan-ku, mening Polli xolam aytganini qildiradigan xotin. Bu devor ko‘cha tomonga qaraydi, hovli ichida bo‘lganida ham bir gap edi. Bu ko‘cha tomon, shuning uchun buni juda hafsala bilan oqlash kerak. Mening fikrimcha, bir ming, hatto ikki ming bolaning ichidan ham buni tuzukkina qilib oqlay oladigan topilmas, deb o‘ylayman.
– Qo‘ysang-chi? Nahotki, shuni hech kim qilolmasa! Qani, menga ber-chi, ozgina urinib ko‘ray. Agar men sening o‘rningda bo‘lsam, darrov berar edim. Nima deding, Tom?
– Ben, men senga jonim bilan berar edim-u, Polli xolam bor-da… Ana, Jim ham shu ishni qilmoqchi bo‘lgan edi, xolam unga ruxsat bermadi. Sid ham so‘radi, unga ham yo‘l qo‘ymadi. Endi shu ishni birovning qo‘liga ishonib topshirib qo‘yish meninguchun qanday qiyin, o‘zing tushunasan-ku! Sen bu ishni qilsang-da, biror yerini yomon qilib qo‘ysang…
– Bekor gap! Men sendek ishlashga tirishaman. Kel, beraqol endi, bir ishlab ko‘ray-chi! Menga qara, agar xo‘p desang, senga olmaning bir bo‘lagini beraman.
– Ha, xo‘p kel! Yo‘q, yo‘q. Ben, qo‘y, shu gapni aytma, men juda qo‘rqaman…
– Men senga hamma olmamni beraman. Qo‘limda qolgan olmamning hammasini…
Tom, istar-istamas, lekin ichidan sevinib, qo‘lidagi cho‘tkani unga berdi. Avval «Ulug‘ Missuri» paroxodi bo‘lgan bola quyoshda kuyib, terlab, mehnat qilib turar ekan, Tom soyadagi gul tuvak ustida oyoqlarini o‘ynatib, olmani kavshab, tomosha qilar, bundan boshqa landavurlarni qo‘lga tushirishuchun tuzoq qo‘yib o‘tirar edi. Bunday qurbonlar esa juda ko‘p edi: bolalar devor yoniga kelib turishar, ular biroz tomosha qilib ketmoqchi bo‘lib kelganlari holda, shu yerda turib qolib, devor oqlashga kirishar edilar. Ben devor oqlay berib tamom charchagan vaqtda, Tom ishning ikkinchi navbatini Billi Fisher degan bolaga bir qog‘oz varaqqa sotdi. Fisher charchagandan keyin, uning o‘rniga Jonni Miller kelib, buning uchun bir o‘lik kalamush va uning dumidan bog‘lab osiltirib yurish uchun bir ip ham berdi. Shu tartibda, har bir soatda bu ishning havaskorlari o‘z-o‘zidan kelib, almashinib turdilar. Kun tush payti bo‘lganida, ertalab hech narsasi yo‘q bechora Tom, turli zeb-ziynat narsalarga ega bo‘lib, boyib ketdi. Yuqorida aytilgan boyliklardan tashqari unda endi: o‘n ikkita marmar soqqa, bir hushtak, ko‘zga tutib qarash uchun ko‘k shishaning sinig‘i, g‘altakdan ishlangan zambarak, hech bir qulfni ocha olmaydigan bitta kalit, bir parcha bo‘r, bir grafin qopqog‘i, qalayi soldatcha, ikkita itbaliq, oltita shaqildoq, bir ko‘zi yo‘q mushuk bola, eshikning mis dastasi, bir it bo‘yin bog‘i, – faqat itning o‘zi yo‘q edi, – bir pichoq dastasi, to‘rtta apelsin po‘stlog‘i va eski deraza romi bor edi. U ko‘pchilik o‘rtasida hech bir ish qilmasdan, vaqtini juda xursandchilik bilan o‘tkazdi, devor esa ohak bilan ustma-ust uch karra oqlandi! Agar uning ohagi yetadigan bo‘lsa, u shahardagi hamma bolalarning barcha narsalarini shilib olishi aniq edi.
Tom o‘z-o‘ziga: «Bu hayot deganlarini u qadar ma’nosiz va arzimaydigan narsa deb bo‘lmaydi», derdi. Odamlarning xulqi va atvoriga qarab buyuk qonuniyatni ochganini o‘zi ham bilmay qoldi: masalan, biror odam yoki biror bola biror narsaning egasi bo‘lmoqni orzu qilsa, u odam bu narsaga mumkin qadar qiyinlik bilan erishsin.
