Kitabı oku: «Ahmet Baytursınulı», sayfa 3

Ahmet Baytursınulı’nın Yayınlanan Makaleleri

Kirgizskiye primeti i posaovitsı, ‘Turgayskaya gazeta’ No 39, 24 sentyabrya 1895.

Kitaptar jayınan (Kol koyğan: Masa), ‘Aykap’ No.1, B.12-13, 1911.

Qazaqtıñ ökpesi, ‘Aykap’ No.2, B.12-14, 1911.

Jazuv tärtibi, ‘Aykap’ No.4, B.84-86, 1911.

Tağı da cer jayınan, ‘Aykap’ No.4, B.1-4, 1911.

Az uvakıtta köp bilüv jolınıñ bası (Kol k.:A.B.B.), ‘Aykap’ No.4, B.822-83, 1911.

Jazuv tärtibi (Jalğası, bası No4), ‘Aykap’ No.5, B.104-107.

Tağı da narodnıy sot hakında, ‘Aykap’ No 6, B.6-10, 1911.

Bastavış mektep, ‘Aykap’, No 6, 1911.

Kazak paydasındağı cerdi aluv tuvrasındağı nizamdar, buyrıktar, ‘Aykap’ No.9, B.9-13, 1911.

Kazak jerin aluv tuvrasındağı nizam (Jalğası, bası No.9), ‘Aykap’, No.10, B.14-16, 1912.

Şayziman mırzağa (Ş. Jiyaşevtin 1912-şi jılı No.6-7-ğı ‘Birge kozğalayık’ makalasına javabı), ‘Aykap’ No.9, B.212-214, 1912.

Şayziman mırzağa (Jalğası, bası ötken sanda), ‘Aykap’ No.10, B.229-233.

Kazak hem törtinşi Duvma, ‘Aykap’ No.12, B.259-262, 1912.

Kurmetti okuvşılar!, ‘Kazak’ No.1,2 akpan 1913. Jakın arada basılıp şıkkan kitapta ram şığatın kitaptar (‘Okuv kuralı’ kitabı tuvralı habar) // ‘Kazak’ No.1,3, 1913.

Qazaktıñ tariyhı (Türik balası), ‘Kazak’ No.4 aqpan 1913.

Kazakşa söz jazuvşılarğa, ‘Şora’ No. 4, B.110-113, 1913.

Bes mıñ desetina jer, ‘Kazak’ No.6, 1913.

Bas kosuv tuvrasında, ‘Kazak’ No.8, 1913.

Tağı da narodnıy sot hakında, ‘Kazak’ No 8-9, 1913.

Okuv cayı, ‘Kazak’ No.11, 21 sävir 1913.

Şayziman mızrağa (Jalğası, bası ötken sanda), ‘Aykap’ No.11, B.251-254.

Kazakşa okuv jayınan, ‘Kazak’ No.14, 16 mamır 1913.

Orıs ‘meyirmanşılığı’, ‘Kazak’, 1913.

Bilim jarısı, ‘Kazak’ No 16, 31 mamır 1913.

Bilim jarısı hakında, ‘Kazak’ 1913.

Bas kosuv tuvrasında, ‘Kazak’ No.18, 16 mavsım 1913.

Kırık mısal (Avdarma öleñ tuvralı), ‘Kazak’ No.18, 19, mavsım 1913.

Köşpeli ham otırıkşı norma, ‘Kazak’ No.20, 29 mavsım 1913.

Şaruva jayınan, ‘Kazak’ No.24, 31 şilde 1913.

Zemstvo, ‘Kazak’ No.25, tamız 1913.

Orısşa okuvşılar, ‘Kazak’ No.26, 15 tamız 1913.

Kazak jerin aluv tuvrasındağı nizam, ‘Kazak’ No.29-30, 1913.

Avruv jayınan, ‘Kazak’ No.27, 25 tamız 1913.

Okıtuv jayınan, ‘Kazak’ No.29, 7 qırkuyek 1913.

Kazak jerin aluv tuvrasındağı nizam, ‘Kazak’ No.29,30, 1913.

Javap hat (Kol k.: Ahmet) (Seydalin Jihanşanıñ siyez tuvralı makalasına javap), ‘Kazak’ No.30, 14 qırkuyek 1913.

Javap hat (Kol k.: Ahmet), ‘Kazak’ No.31, (Jalğası, bası ötken sanda), 21 kırküyek 1913.

Uvaq karız, ‘Kazak’ No 32, qazan 1913.

Egin egüv, ‘Kazak’ No 33, 9 qazan 1913.

Jer jaldav jayınan, ‘Kazak’ No 34, 1913.

Jazuv mäselesi (Kol k.: A:B.), ‘Kazak’ No 34, 16 kazan 1913.

Jazuv mäselesi (Kol k.: A:B.), ‘Kazak’ No 35, (Jalğası, bası No.34-te), 24 kazan 1913.

Bas qosuvğa ruqsat berilmedi, ‘Kazak’ No 35, 24 kazan 1913.

Jazuv mäselesi (Kol k.: A:B.), ‘Kazak’ No 36, (Jalğası, bası ötken sanda), 31 kazan 1913.

Orınbor am 13 oktiabir, ‘Kazak’ No 36, 31 kazan 1913.

Kazaktıñ bas aqını ‘Kazak’ No 39, 23 karaşa 1913.

Kazaktıñ bas akını, ‘Kazak’ No 40, (Jalğası, bası ötken sanda), 30 karaşa 1913.

Alaş azamattarına (M. Dulatovpen birge), ‘Kazak’ No 42, 15 jeltoksan 1913.

Bas kosuv tuvrasınan, ‘Kazak’ No.42, 15 celtoksan 1913.

Kazaktıñ bas akını, ‘Kazak’ No 43, (Jalğası, bası ötken sandarda), 22 celtoksan 1913.

Musılmandar üşin Peterborda bolatın kenes jıyılısı (Kol k.:A.B.), ‘Aykap’ No.7, b.112-114, 1914.

Jaña kitaptar (‘Okuv kuralı’ kitabınıñ 2-ret basıluvı tuvralı), ‘Aykap’ No.9, B.153-154, 1914.

Ğulama, ‘Kazak’, 20 qantar 1914.

Roman ne närse?, ‘Kazak’, No.48, 31 kantar 1914.

‘Andaspağan mäsele’ tuvrasında (Kol k.: A.B.), ‘Kazak’, No.48, 31 kantar 1914.

Kazak okırmandarına arnav söz, ‘Kazak’, No.49, 2 akpan 1914.

Kazak är türli mäseleler, ‘Kazak’, No.49, 1914.

Gubernatordıñ özgertilüvleri (Kol k.: A.B.), ‘Kazak’, No.50, 14 akpan 1914.

Dosmayıl kacığa aşık hat (M. Dulatovpen birge), ‘Kazak’, No.52, 28 akpan 1914.

Navrız kuttı bolsın!, ‘Kazak’, No.53, 9 navrız 1914.

Kazak häm türli mäseleler, ‘Kazak’, No.59, 23 sävir 1914.

Bastavış mektep, ‘Kazak’, No.61, 9 mamır 1914.

Mektep kerekteri, ‘Kazak’, No.61, 9 mamır 1914.

Än, öleñ häm onıñ kuralı, ‘Kazak’, No.67, 23 mavsım 1914.

Soğısuvşı patşalar (Kol k.:A.B.), ‘Kazak’, No.72, 31 şilde 1914.

Bu zamannıñ soğısı (Kol k.: A:B.), ‘Kazak’, No.73, 8 tamız 1914.Alaşka (Kol k.: Ahmet, Mircakıp, Kır balası), ‘Kazak’, No.78, 16 kırküyek 1914.

Zakon jobasınıñ bayandaması (Jalğastı material), ‘Kazak’, No.79-80, 1914. ‘Til-kural’ (Okuvlık tuvralı), ‘Kazak’ No 87, 1914.

B.L.Burtsev, ‘Kazak’, 1915.

Bu kalay?, ‘Kazak’ No.91, 13 kantar 1915.

Kazakşa aşık hat, ‘Kazak’, No.100, 1915.

‘ov’ tuvralı, ‘Kazak’ No.102, 8 akpan 1915.

Järdem komiteti, ‘Kazak’ No.107, 25 akpan 1915.

Järdem komiteti (Jalğası, bası ötken sanda), ‘Kazak’ No.108, 28 akpan 1915.

Gazetimizge ştraf, ‘Kazak’ No.115, 31 navrız 1915.

Erjan Aymanulı (Kol k. A.B.), ‘Kazak’ No.129, 23 mamır 1915.

Eki kajı (Kol k.:A:B.), ‘Kazak’ No.139, 30 mavsım 1915.

Avqattı Alaş azamattarına, ‘Kazak’ No.151, 30 kırküyek 1915.

Dağdarıs (Öleñ, Kol k.: Baykavşı), ‘Kazak’ No.161, 16 celtoksan 1915.

Koyan (Öleñ. Kol k.: Baykavşı), ‘Kazak’ No.163, 31 celtoksan 1915.

Tuvğan tilim (Öleñ. Kol k.: Baykavşı), ‘Kazak’ No.167, 31 kantar 1916.

Şekispey bekispeydi, ‘Kazak’ No.167, 31 kantar 1916.

Kazakka aşık hat (Alihan, Mircakıptarmen birge), ‘Kazak’ No.174, 23 navrız 1916.

Älippe basılıp şıktı. (‘Okuv kuralınıñ’ üşinşi ret basıluvı), ‘Kazak’ No.184, Navrız 1916.

Kazak jurtına (Alihan, Mircakıptarmen birge), ‘Kazak’ No.192, 11 tamız 1916.

Alaş azamattarına! Musılman fraktsiyasına Petrograd hatı. (Alihan, Mircakıptarmen birge), ‘Kazak’ No.192, 11 tamız 1916.

Torğay ham Irğız halkına (Mircakıp, Seyitkazım, Muhamediyarlarmen birge), ‘Kazak’ No.207, 1916.

Orınbor, 2-şi peviral, ‘Kazak’ No.216, 9 akpan 1917.

Bostandık karızı (Alihan, Mircaqıptarmen birge), ‘Kazak’ No.227, 26 sävir 1917.

Alaş azamattarına (M. Duvlatovpen birge), ‘Kazak’ No.233, 11 mavsım 1917.

Şoray İslam. Jalpı musılman siyezi (Ahmet, Alihan, Mirjakıp, Kadirbayev

Seydazim, Omarov Eldes, Alimbekov İmam, Begimetov Nısanali, Ujımdık ma-kala), ‘Kazak’ No.233, 11 mavsım 1917.

Bu zamannın soğısı, ‘Kazak’, 1917.

‘Alaş’ partiyası, ‘Kazak’ No.244, 5 kazan 1917.

‘Alaş’ partiyası, ‘Kazak’ No.250, 14 karaşa 1917.

‘Alaş’ partiyası proğıramasının cobası, ‘Kazak’ No.251, 21 karaşa 1917.

‘Alaş’ partiyası, ‘Kazak’ No.253, 2 celtoksan 1917.

Revolyutsiya , kirgizı, ‘Cizn’ natsional’nostey’ No. 29, 3 avgusta 1919.

Zayavleniye o vstuplenñ v clenı RKP (6), İzvestiya Kirgizkogo kraya, 15 aprel’ 1920.

Leninniñ elüv jası, ‘Uşkın’ No.22, sävir 1920.

Ulı cjıyın, ‘Uşkın’ No.7-8, 11 kazan 1920.

Yaşce o golode v Kirgizii (Kazahstan), ‘Cizn’ natsional’nostey’, 25 oktyabrya 1921.

Rec’ (Zam. Narkomprosa KSSR na I Vsekirgizskiy s’yezde rabotinkov narodnogo obrazovaniya 18 may 1922 goda), ‘Stepnaya pravda’, 21 may 1922.

Kalam kayratkerleri jayınan, Eñbekşi Kazak, No:29, 8 şilde 1922.

Kazaqtı ağartuv hâlimizden, ‘Akjol’ 14 şilde 1922.

Vstupleniye k otkrıtiyu ‘Doma pecati’ v Orenburge 24 sentyabrya 1922 goda, ‘Stepnaya pravda’, 26 sentyabrya 1922.

Prosveşceniye i golod, ‘Stepnaya pravda’, 28 sentyabrya 1922.

Täni savdıñ – janı sav, Kazak küntizbesi, Orınbor 1922.

Kazak arasında okuv jumıstarın kalay jürgizüv kerek, ‘Kızıl Kazakstan’ No:14, B.12-13, aqpan 1923.

Altı millîon kazakka altı at, ‘Kızıl kazakstan’ No.14, B.12-13, akpan 1923.

Kazakşa jazuv tuvralı jaña ereceler (E. Omarovpen birge), ‘Eñbekşi Kazak’, 19 akpan – 22 navrız 1923.

Kazakşa jazuv takırıptı jana jazuv ereceleri (E. Omarovpen birge), ‘Kazak tili’, 22 navrız 1923.

‘Jaña mektepti’ şığaruv kerek boldı, ‘Jaña mektep’ No.1 B.3-6, 1925.

Bavluv mektebi, ‘Jaña mektep’ No.1 B.22-27, 1925.

Endi ‘kazak’ demey bolmaydı, ‘Akjol’, 17 savir 1925.

Kazakstan men Kazağıstan’ tuvralı, ‘Eñbekşi kaza’, 19 mamır 1925.

Kara-Özek avdanında ‘Cetilik’ bazar bolsa eken (Kol k.: A.B.), ‘Eñbekşi Kazak’ No.364, 7 kırküyek 1925.

Jokşığa derek, ‘Eñbekşi Kazak’, 14 celtoqsan 1925.

1924 jılı Kazak bilimpazdarınıñ tunğış siyezinde emle jöninde söylegen sözi, Kazak bilimpazdarınıñ tunğış siyezi. Orınbor, 1925. -118 b., B.27-31, 44; 47-48, 49; 53-55; 71-72.

1924 jılı Kazak bilimpazdarınıñ tunğış siyezinde alfavit jöninde jasağan bayandaması, Kazak bilimpazdarınıñ tunğış siyezi. Orınbor, 1925. -118 b., B.55-65.

Älip-biy takırıptı bayandaması: jobası, Kazak bilimpazdarınıñ tunğış siyezi. Orınbor, 1925. -118 b., B.55-65; 71-73.

Latın älippesiniñ kereksizdigi, ‘Eñbekşi Kazak’, 19 celtoqsan 1926.

Latın älippesin aluv tuvralı, ‘Eñbekşi Kazak’, 30 celtoqsan 1926.

Türikşeler qurıltayı, ‘Jaña mektep’ No.7-8, B.43-50, 1926.

Jelkek, Jaña mektep’ No.7-8. 1926.

Tezisı o terminologii na tyurkskih yazıkah, Byulten’ organizatsionnoy komissii po sozıvu I-go Vsesoyuznogo tyurkologiceskogo s’yezda No.2, C.20-22. –Baku, 1926.

Vıstupleniya v preniyah: Ob orfografii, Pervıy vsesoyuznıy tyurkologiceskiy s’yezd. Obşcestvo Obsledovaniya i İzuceniya Azerbaydjana, (stenograficeskiy otcet). –Baku, B. 167-168; 286-289, 26 marta 1926.

Doklad o printsipah kazahskoy terminologii, Pervıy vsesoyuznıy tyurkologicaskiy s’yezd. Obşcestvo Obsledovaniya i İzuceniya Azerbaydjana, (stenograficeskiy otcet). –Baku, B. 203-208, 26 marta 1926.

Zaklyucitel’noe slovo kak dokladcika, Pervıy vsesoyuznıy tyurkologiceskiy s’yezd. Obşcestvo Obsledovaniya i İzuceniya Azerbaydjana, (stenograficeskiy otcet). –Baku, B. 395-396, 26 marta 1926.

Kazakstan kurılısınıñ jaña däviri, ‘Eñbekşi Kazak’ No.225-226, 12-13 qazan 1926.

Arap älip-biyin jaktağan bayandaması (A. Baytursınulı), Älippe aytısı. B. 16-29., -Kızılorda, 1927.

Tüzetilgen ärip, ‘Jaña mektep’ No.1, B.32-36, 1927.

Dıbıstardı jiktev tuvralı, ‘Jaña mektep’ No.5, B.65-70, 1927.

Ana tiliniñ ädisi, ‘Jaña mektep’ No.9, B.23-31, 1927.

Jalqılav (ayırıñqı) ädis, ‘Jaña mektep’ No.11-12, B.45-49, 1927.

El mektebi, 29 jeltoksan 1927.

Jalkılavlı-jalpılav ädisi, ‘Jaña mektep’ No.1, B.31-37, 1928.

Kay ädis jaksı, ‘Jaña mektep’ No.4, B.3-11, 1928.

Kazak arasında okuv jumıstarın kalay jürgizüv kerek?, ‘Kızıl Kazakstan’ No.4, B.3-11, 1928.

Sabitke javap, ‘Enbekşi Kazak’ No 21, 26 qantar 1928.

Tağı da jat sözlerdi koldanuv tuvralı, ‘Eñbekşi Kazak’ No 109, 17 mamır 1928.

Kazak universitetiniñ aşıluvı (K. Baytursınulı kuttıktav sözi), ‘Eñbekşi Kazak’ No 225, 4 karaşa 1928.

Emle tuvralı, ‘Enbekşi Kazak’ 27 navrız 1929.

‘Javğa tüsken can sözi’, ‘Karkaralı kalasına’, ‘Jurtıma’, ‘Sarıarka samalı’, 28 kantar 1933.12.

ALAŞ’IN AYDINLATICI ÖNDERİ: AHMET BAYTURSINULI ⁸

Kazak Türklerinin bağımsızlık hareketi olarak da adlandırılan Alaş Orda, 20. yy. başlarında, önce bir parti olarak kurulmuşken daha sonra kültürel yönüyle ağırlık kazanmıştır. ‘Alaş Orda’nın asıl hedefi, Kazak halkının eğitim ve kültür seviyesini yükseltip Rus baskılarına karşı millî uyanışı gerçekleştirerek millî kimliği korumaktır.

Aydınlanmacılık eğitimle geleneksel kültürden aydınlanmacı kültüre geçiş sürecidir. Özünde eleştiri yer alır. Modern yaşama düzenini adaletle kurmak, aklın ve bilimin yol göstericiliğini benimsemek, yaşama geçirilmemiş olan bir toplumsal düzen oluşturmak gibi idealleri gerçekleştirmeye çalışan aydınlanma hareketi, bir süreçtir. İnsanoğlu yaşadığı müddetçe aydınlanma da gelişecektir (Çotuksöken 2013: 72).

Aydınlanma hareketi, Kazaklar arasında 19. yüzyılın ikinci yarısında başlar. Velihanov (1835-1865) ile Altınsarin (1840-1889)’in desteklediği, sonra da halk arasında yayılan bu hareketin öncüsü, doğunun klasik düşünürleri ile liberal Rus aydınlarının fikirlerini birleştiren Abay Kunanbayev olarak kabul edilir. Onun görüşleri doğrultusunda eserler veren Baytursınulı, şiirleri ve makalelerinde Kazakları çalışmaya, ilme önem vermeye teşvik eder. Baytursınulı, bu çalışmaları sebebiyle Abay’la birlikte Kazak yazılı edebiyatının kurucusu olarak kabul edilir (Kara 2002: 40). Bu çabalar sonucunda 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başında Kazaklar arasında bir aydın sınıfı oluşmaya başlar ve Usul-i Cedid okullarında veya Rusların açtığı okullarda öğrenim gören Kazak gençleri yetişmeye başlar.

XX. yüzyıl başında Abay’ın başlattığı yolda ilerleyen Kazak aydınları, mücadele fikriyle güçlenerek sömürgeciliğe karşı çıkar, toplumun hizmetinde hareket eder, manevî silkinişi harekete geçirir. Kazakların hürriyet ve bağımsızlığı için mücadele eden yazar ve şairler, sömürgeci sistemi eleştirir, halkı bağımsızlığa çağırır. Bu millî hareketin öncüsü Ahmet Baytursınulı ve Mirjakıp Duvlatulı’dır (Koç vd. 2007: I – 332-333).

Ahmet Baytursınulı (1873-1937): 1873 yılında sosyal karışıklar içindeki bir toplumda doğan, güçlüklerle dolu bir hayat geçiren, Türkolog, edebiyat tarihçisi, dilbilimci, derlemeci, yazar, tercüman, gazeteci, şair ve tercüman Baytursınulı, halkı bilinçlendirmek için en zor iş olan eğitim öğretimle uğraşmayı, hür, bağımsız, kalkınmış ve güçlü bir Kazakistan için çalışmayı seçer.

Ahmet Baytursınulı’nın Aydınlanma Alanındaki Düşünceleri ve Çalışmaları

1. Eğitim sistemi, eğitim kurumları, eğitimciler ve eğitim araçları ile ilgili görüşleri ve çalışmaları

Baytursınulı’nın eğitim veya aydınlanma ile ilgili fikir ve çalışmalarını kendi içinde sınıflandırmak mümkündür. Bunlardan ilk grubu eğitim kurumları ve eğitim sistemi hakkındaki çalışmaları, eğitimcilerle ilgili görüşleri ve çalışmaları, eğitim araçları ile ilgili görüşleri ve çalışmaları oluşturmaktadır.

Eğitim sistemi hakkındaki çalışmaları: Baytursınulı, öğretmenlik de yapan bir edip olması hasebiyle savunduğu fikirleri kendi ülkesinin çocuklarına ve halkına anlatabilmek, onları aydınlatmak, bilinçlendirmek amacıyla daha çok eğitim ve öğretim konusunda çalışmalar yapar. Bu yolla hür, bağımsız, kalkınmış bir Kazakistan’ın imarını sağlayabilecektir.

O, ana dilin önemine, eğitimin sosyolojik ve psikolojik boyutuyla ilgili konulara, kendi dilini de (Kazak Türkçesi) yabancı dilleri de (öncelikle Rusça, vs.) öğrenmek ve öğretmek için eğitim yöntemlerinin oluşturulması gerektiğine dair görüşlerini, 1913 yılında Kazak gazetesinin 11. sayısında ‘Okuma Sebebi’ adlı yazısında dile getirir. İlerlemenin ilk ve en önemli şartının eğitim olduğunu, cehaletin tedavisinin eğitimle olacağını belirtir. Ama bunun geleneksel eğitim metoduyla olması mümkün değildir. Yeni gelişen ve bütün Türkistan’ı saran Cedidcilik hareketinin öne sürdüğü usul-i cedid⁹ ve usul-i savtiye¹⁰ metotları uygulanmalıdır.

Halkın geri kalması, okuryazarlık seviyesinin düşük olması Rusya’nın uyguladığı sömürü siyaseti ve bu uygulamaların getirdiği ekonomik zayıflık ve devrin olaylarının etkisine bağlı olması yanında halkın tembelliği ile de ilgilidir. Bu alışkanlığı bir an önce terk etmek gerekir. ‘Söz İyesinen’ ve ‘Masa’ adlı şiirlerinde bu görüşleri işlediğini görürüz (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 297, 378).

Baytursınulı; okuma, yazma, din, ana dili, millî tarih, matematik, çiftçilik eğitimi, el sanatları, coğrafya, fen bilgisi gibi derslerin ‘ilköğretimlerde okutulmasının şart’ olduğunu söyler, bu onun aydınlanma konusundaki düşüncelerinin ve devrindeki birçok yenilik yanında Usul-i Cedid adlı Türk eğitim sisteminin etkisinin de bir göstergesidir.

Eğitim Kurumları ile ilgili görüşleri ve çalışmaları: Baytursınulı’na göre mücadele öncelikle aydınlanma ile olacak, milletin ve vatanın diğer ilerlemiş milletlerin seviyesine gelebilmesi ilim yoluyla gerçekleşecektir. Cahillikten kurtarılıp eğitilecek olan ilk kesim, ülkenin geleceği olan çocuklar ve gençlerdir. Bu eğitimin gerçekleştirilebilmesi için onun önderliğini yaptığı okullar kurulur. (‘Tartuv’ ve ‘Okuvğa şakıruv’ şiirleri) (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 306, 384; 375, 435).

Eğitimciler ile ilgili görüşleri ve çalışmaları: Fiilen öğretmenlik de yapan Baytursınulı’na göre toplumda köklü değişiklikler yapılmalı, bu da iyi yetiştirilmiş öğretmenler tarafından gerçekleştirilmelidir. Böylece ilim, irfan, marifet ve fazilet de yaygınlaşacaktır. Onların yetiştireceği gençler, milletin geleceğine ümitle bakan bir nesil olabilecektir.

Geri kalmışlığın had safhada olduğu bir toplumda yaşayan yazar, okuryazar ve ilim adamlarının görevinin halkı aydınlatmak, onları okumuş birer birey hâline getirmek, kendi dilini ve kültürünü öğretmek, ders kitapları yazmak olduğu görüşündedir. Bu görüşten hareketle Kazak okullarının kuruluşu ve ders kitaplarının yazılışını ilk olarak o gerçekleştirir (‘Sibir Ulı Kart Potanin’) (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 312, 388).

Eğitim Araçları ile ilgili görüşleri ve çalışmaları: Baytursınulı, çağdaş Kazak dili ve edebiyatının temellerini atan çalışmaları sebebiyle Kazak dil biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Araştırmaları, genellikle öğretime yöneliktir. Baytursınulı’nın dil çalışmaları alfabe ile ilgili olanlar, okullar için ders kitapları, yazı, imlâ ve terminoloji ile ilgili çalışmalar, halk eğitimi ve kültürle ilgili çalışmalar şeklinde gruplandırılabilir (Türk 1999: 2).

Okuv Kuralı (Okuma Kitabı), Kazak Türkçesi ses bilgisi özelliklerine uygun olarak düzenlenen ve Gaspıralı’nın Türk dünyasında bir eğitim seferberliğine dönüştürdüğü Usul-i Cedid sisteminin etkilerini gösteren Arap harfli bir alfabedir ve 1912 yılında Orenburg’da yayımlanır (Alibekiroğlu 2005: 27-28).

‘Til Kural’ adlı çalışmasında dilbilgisi ve terim çalışmalarına yer verir.

Baytursınulı, aydınlanmanın yolunu eğitim olarak görür, öğretim yöntemleri üzerine de çalışır. 1920’de Kazan’da yayımlanan ‘başlangıç veya yöntem kitabı’ diyebileceğimiz Kazakça Älipbiyge Bayanşı (Kazakça Alfabeye Giriş) adlı eserde alfabe ve alfabe öğretimi konusunda yöntemin ne olacağı anlatılır (Alibekiroğlu 2005: 31).

Bir okuma kitabı da olan Til Tanıtkış (Dil Bilgisi 1925, Orenburg), cümle bilgisi, isim ve isim çekimi konularını ele alınır, örneklerle açıklar (Türk 1999: 5).

‘Älip-biy’ (Alfabe), Savat aşkış (Okuma Yazma Kitabı), Ädebiyet tanıtkış (Edebiyat Bilimine Giriş), ‘Til Jumsar’ (Dilin Kılavuzu) da bu tür ilmî eserler ve ders kitapları arasında sayılabilir. ‘Kızıl Kazakistan Dergisi’nde Kazakistan’daki eğitim öğretim işleriyle, ‘Eñbekşi Kazak’ gazetesinde imla ve yazı konularıyla ilgili makaleleri yayımlanır.

2. Gazetecilik yoluyla halkın aydınlatılması konusundaki görüşleri ve çalışmaları

Baytursınulı, gazete bir yana okuryazarlığı bile olmayan halka, gazetenin bir toplum için önemini ve gazetenin toplumsal hayattaki yerini göstererek Kazak basın ve yayın hayatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır.

O, ‘Türkistan Valayatı’(1870-1918), ‘Dala Valayatı’ (1888-1902), Ak Jol ve Kazak () gazetelerindeki yazılarıyla toplumun düşüncelerini etkiler. 2 şubat 1913 yılındaki ‘Kazak’ gazetesinin ilk sayısında gazeteyi ‘Halkın gözü, kulağı ve dili’ olarak tanımlar. ‘Yeni Mektep Dergisi’, ‘Türkçüler Kurultayı’, ‘Jelkek’ ve ‘Eñbekşi Kazak’ gazetesinde Kazakistan’daki gelişmeler, yeni oluşum ve Latin harfleri, 1927’de ıslah edilmiş Arap harfli Kazak alfabesi, ana dilin öğretim yöntemleri gibi konularda yazılar kaleme alır. Bu dönemde yayımlanan ‘Aykap’ (1911-1915) dergisi ve ‘Kazak’ (1913–1917) gazetesi, sosyal, tarihî, ekonomik tartışmaları sayfalarına taşır, bilim ve sanatın halk arasında yayılması için mücadele eder, yazılarıyla topluma yol gösterirler. Bunlarda yayımlanan makaleler, edebî eleştirinin ve gazeteciliğin ilk örnekleri olarak da kabul edilir (Koç vd. 2007: I-339).

‘Alaş’ın resmi yayın organına dönüşen ‘Kazak’ gazetesi etrafında toplanan aydınlar, memleket meseleleri, eğitim öğretim problemleri ve siyasî gelişmeleri yazıp tartışmak yanında Çar idaresinin sömürü siyasetini eleştirir, demokrasi konusunu gündeme taşır, siyasî düşüncenin gelişmesini sağlarlar. Halk arasında birlik sağlanması da gazete sayesinde mümkün olur.

3. Halka hitap ederek veya şiirleriyle halkı aydınlatmak için yaptığı çalışmalar

Baytursınulı, şairin ve uyuyan milleti uyandırmaya çalışan aydınların sembolü olarak kullandığı ‘Masa’ (Sivrisinek) adlı ilk şiir kitabını 1911’de Orenburg’da yayımlar. ‘Masa’da kendi hayatını anlattığı gibi Kazak halkının yaşadığı eziyet, sıkıntı, kıtlık, hürriyet ve bağımsızlık hasreti gibi temaları da işler. Diğer şiirlerde ise halkı için, milletin bağımsızlığı ve özgürlüğü için çalışan, kendini feda eden kahramanlar tasvir edilir. Eserde, Puşkin ve Krilov’dan tercüme edilmiş şiirler de yer almaktadır. ‘N. K. Hanımğa’, ‘Masa’, ‘Söz İyesinen’ (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 308, 385; 297, 378; 297, 378) şiirlerinde, 1920’li yılların kıyasıya mücadelesi içinde halkı uyandırmaya çalışmak için seslenişi yer almaktadır.

4. Mollalar ve halkın eğitilmesi konusundaki görüşleri ve çalışmaları

Halkın eğitiminde mollaların (hocaların) önemli bir rolü vardır ama ne yazık ki onlar eğitimsizdirler. Türkistan topraklarında, hürriyet ve istiklalini kaybeden milletin bu hâle gelmesinde dönemin din adamlarının yaptığı yanlışların çok etkisi vardır. Baytursınulı, bu kesimi ‘Jıyğan Tergen’ şiirinde sert sözlerle eleştirir. O, cehaletin tedavisini eğitimde görür. ‘Aykap’ Dergisi ve ‘Kazak’ Gazetesi gibi yayın organlarında bu konuları dile getirdiği yazılar yayımlar. Yeni usuldeki okulların çoğalması onun amaçlarına hizmet edecektir.

5. Millîyetçilik, hürriyet ve vatana hizmet konusundaki görüşleri ve çalışmaları

Bütün dünyayı ve Türkistan’ı etkileyen değişime kayıtsız kalamayan Baytursınulı, ‘millîyetçi, cedidci, aydınlanmacı’ bir yazar ve şairdir. O, devrimin Çarlık Rusyasının baskılarından kendilerini ve bütün Türkistan’ı kurtaracak bir kurtarıcı olacağını düşünür. Bu gelişmeler, ona göre millî değerlere tekrar dönmenin bir fırsatıdır. Onun amacı halkı cahillikten kurtarmak, aydınlatmak ve bu büyük adımdan sonra medenî, hür ve millî bir toplum yaratmaktır. Uluslararası değerlerin yüceltilmesi anlayışı da onun fikirleri içinde yer almaktadır. Okul yapımı, dil öğretimi, alfabe, aydınlanma, mahkemelerdeki kanunsuzluklar, rüşvet, tarım, toprak yasası gibi konuları içeren birçok yazısı bu alandaki çalışmalarına örnek verilebilir.

Şiirlerinde sosyal ve bireysel hürriyeti işleyen Baytursınulı, her ikisinin gerçekleşmesinin birbirine bağlı olduğunu ve sonunda milletin bağımsızlığını elde edeceğine olan inancını dile getirir. İnsanın düşünce özgürlüğü bireysel hürriyet anlamına da gelir ve sosyal hürriyeti sağlar. Birey, rahatça düşündüğü, kararlarını kendi verebildiği, düşüncelerini çekinmeden açıkça ifade edebildiği zaman sosyal konular üzerinde de düşünecek ve fikirler üretecektir. Bu, toplumun istiklaline kavuşmasını sağlayacak bir gelişmedir. Yaşadığı devirdeki zorluklar, şiir ve yazılarda açık ifadelerin kullanılamaması Baytursınulı’nı ferdî ve sosyal hürriyeti birlikte ele almaya yönlendirir. Bu duygu ve düşüncelerini yaşadıkları olaylarla birlikte fabl tercümelerinde hayvan kahramanlarına söyletir. ‘Altın Äteş’ bu fabllerden biridir.

Baytursınulı, vatana hizmet konusunda ‘bu yol hizmet yoludur ve bu yolda hizmet etmek bir vatan evladı için en mukaddes görevdir’ anlayışındadır. Bu görüşlerini ‘Sibir Ulı Kart Potanin’ (Baytursınulı 1991; Biray 2011: 312, 388) şiirinde de dile getirir.

6. Birlik ve beraberlik konusundaki görüşleri ve çalışmaları

Türkistan’daki diğer Türk boyları da Kazaklar da birlikte hareket edememektedir. Baytursınulı ‘Jurtıma’ şiirinde bundan kurtulmanın ve halkın kendine sahip çıkmasının yolunun birlikten geçtiğini vurgular. Toplumda hâkim olan ‘Bana dokunmayan yılan bin yaşasın’ denebilecek ruh hâlinin, zenginlerin mal, okumuşların makam mevki peşinde koşmasının hemen terk edilmesi gerekmektedir. ‘Kazak saltı’nda söylendiğine göre durum vahimdir.

7. Siyasî alandaki fikirleri ve çalışmaları

Baytursınulı’nın ilk siyasi hareketi, 1905 yılında halkla birlikte kaleme alıp imzaladığı ve Rus idaresine verdiği dilekçe ile başlar. Daha sonra 1917 yılı Temmuz’unda Orenburg’da yapılan ‘I. Genel Kazak Kurultayı’nda Kazakların ilk partisi olan ‘Alaş’ kurulur. Aralık 1917’de Orenburg’da yapılan ve Baytursınulı’nın da katıldığı ‘II. Genel Kazak Kurultayı’nda geçici meclis kurulur, adı ‘Alaş-Orda’ olarak belirlenir. Böylece hükûmet de kurulmuş olur (Alibekiroğlu 2005: 78).

Bu dönemde Sovyet hükûmetinin bilgili, okuyan, yerli, millî kadrolara ihtiyacı vardır. Kazaklar, bu fırsatı değerlendirir ve kendi vekillerini idarî sisteme sokarlar. Kazaklar, Bolşeviklerle birlikte olsalar da halka hizmet etmek, millî hedeflerini gerçekleştirmek için eğitim, süreli yayın, ilmî merkezler kurma, her alanda yayın merkezlerinden üst düzeyde faydalanma yollarını ararlar. Bu çalışmalarını, Stalin’in ‘Aydın Kıyımı’na kadar büyük ölçüde gerçekleştirirler. Baytursınulı, bu dönemde Lenin’in isteği üzerine 1920–1923 yılları arasında Kazakistan’ın eğitim bakanlığı görevini üstlenir.