Kitabı oku: «Azərbaycan səfəvilər dövləti», sayfa 4

Ərdəbil feodallarının türkdilli tayfalarla əlaqələri tarixindən

Səfəvilərin Kiçik Asiyanın türk tayfaları ilə əlaqələri hələ XIII əsrin sonu-XIV əsrdə yaranmışdı. “Tarix-i Əmini”nin yaxşı məlumatlı müəllifi olmuş Fəzlullah Ruzbihan qeyd edirdi ki, Talış əmirləri onun (Səfiəddinin – O.Ə.) mənzilini özlərinin sığınacaqlarına çevirmişdilər və Rumun böyük adamları ona baş çəkirdilər”¹⁵⁰. Bu əlaqələrə dair daha qəti işarələr Şeyx Xacə Əlinin (Sultan Əlinin) dövrünə aiddir. Kiçik Asiya yürüşündən sonra geri qayıdarkən Teymurun Ərdəbildən keçməsi barədə rəvayət də məlumdur. İstilaçı, şeyxin xahişi ilə Kiçik Asiyadan olan əsirləri azad etmiş və onları Səfəvi şeyxlərinə xidmət etmək üçün Ərdəbil ətrafında yerləşdirmişdi.

Teymurun fərmanına əsasən Rum hökmdarlarına əmr edilirdi ki, özlərinin Ərdəbildə yaşayan mürşidinin görüşünə gəlmək istəyən Anadolu müridlərini sıxışdırmasınlar və bu işə maneçilik törətməsinlər. Şeyx bütün Kiçik Asiya tayfalarına öz nümayəndələrini (xəlifə və pirə) təyin etmişdi¹⁵¹. Həmin əsirlərin nəsilləri sonralar “rumlu sufiləri” (“sufiyan-i rumlu”)¹⁵² adlandırıldı.

XV əsrin birinci yarısında – Şeyx Cüneyd və Şeyx Heydər zamanında Səfəvilərin Kiçik Asiya və Şimali Suriya tayfaları ilə əlaqələri möhkəmlənmişdi. 1449-cu ildə Cahanşah Qaraqoyunlu tərəfindən Ərdəbildən sıxışdırılıb çıxarılan Cüneyd Kiçik Asiyaya – Qaramana getmişdi¹⁵³. O, Kilikiyada ikən türkdilli varsaq tayfası daxilində ciddi fəaliyyət göstərmişdi. Yerli hakim tərəfindən qovulan şeyx Suriyanın ən şimal hissəsinə – Misirin məmlük sultanının hakimiyyəti altında olan Mərəş, Antakya və Kilis bölgələrinə gəlib çıxmışdı. Cüneyd bu bölgədə adı çəkilən başqa bir türkdilli, zülqədər tayfasının daxilində şiəlik təbliğatı apardı. 1456-cı ildən 1459-cu ilədək Cüneyd, o vaxt hələ az tanınan Diyarbəkir hakimi Ağqoyunlu Uzun Həsənin yanında olmuşdu. Uzun Həsən öz düşməni Cahanşahla mübarizədə Səfəvi şeyxlərinin köməyini təmin etmək arzusu ilə öz bacısını Şeyx Cüneydə ərə verdi. Tarixçilərin göstərdiyi kimi, bu nigahın sorağı Kiçik Asiyanın və Suriyanın ən uzaq guşələrinə yayıldı və “əvvəlki şeyxlərin” xəlifələri Cüneydin görüşünə gəldilər¹⁵⁴.

Şeyx Heydəri (1460-1488) əvvəlcə Rum, Talış və Qaracadağ sakinləri müdafiə etdilər. 1488-ci ilin yazında, Dağıstana sonuncu yürüşü zamanında isə onun qoşununda şamlı tayfası da var idi¹⁵⁵.

Ağqoyunlu Rüstəmin tərəfində Baysunqur¹⁵⁶ əleyhinə çıxış edən Şeyx Sultan Əlinin (Heydərin böyük oğlu) silahdaşları arasında türkdilli qacar (Qarapiri bəy Qacar), şamlı (Hüseyn bəy Lələ Şamlı) və qaramanlı (Rüstəm bəy Qaramanlı)¹⁵⁷ tayfalarının adları çəkilir. Sonuncu iki nəfər sağ cinaha başçılıq edirdi. Sultan Əli həlak olmazdan (1494) əvvəl İsmayılı təriqət şeyxi vəzifəsinə təyin etdi və onu özünün ən yaxın silahdaşları ilə Ərdəbilə göndərdi.

Sultan Əlinin həlak olmasından sonrakı hadisələr ədəbiyyatda kifayət qədər əks olunmadığı üçün, onların üzərində bir qədər ətraflı dayanaq.

Heydərin oğlanlarının Ərdəbilə qaçması. Onların həyatının Gilan dövrü

Sultan Əlinin qızılbaşları Ərdəbil yaxınlığındakı Şəmasi adlı yerdə darmadağın edildikdən sonra sədaqətli sufilər Şeyx Heydərin oğlanları İsmayıl və İbrahimə Ərdəbildə gizlənməyə kömək etdilər. Onların ardınca Heydərin oğlanlarını hər vasitə ilə tutmaq və məhv etmək tapşırığını almış Eybə Sultanın dəstələri şəhərə daxil oldular. Eybə Sultanın dəstələri şahid təfsilatı ilə həmin hadisələri danışan anonim salnaməçinin dediyinə görə, “Ərdəbil əhalisinə münasibətdə zorakılığa və təzyiqə əl atdılar, qətl və qarətlərə başladılar”. İsmayıl, anası Aləmşah bəyimin ilk vaxtlar onları gizlətdiyi Şeyx Səfiəddin məqbərəsini tərk edərək, Qazi Əhməd Kakuli adlı Səfəvi müridlərindən birinin evinə köçdü və üç gün ərzində orada qaldı. Sonra isə yeddi yaşlı oğlan Xancan¹⁵⁸ adlı qadının himayəsinə verildi. İsmayıl, Şeyx Cüneydin qızlarından biri olan və burada ona baş çəkən bibisi Paşa xatun (Məhəmməd bəy Türkmanın arvadı) istisna olmaqla hamıdan gizlənərək bir ay həmin qadının himayəsində qaldı¹⁵⁹. Paşa xatun İsmayılı zülqədər tayfasından olan Übayi-cərrahə adlı qadının yanına gətirdi. Həmin qadının evi “rumluların məhəlləsində” (“məhəlleyi rumiyan”), Şeyx Xacə Əlinin azad edərək Ərdəbilə yerləşdirdiyi Teymurun türk əsirlərinin nəsilləri yaşayan məhəllədə idi. Eybə Sultan Rüstəmdən İsmayılı və onun qardaşını hər vasitə ilə tapmaq barədə təkidli göstərişlər alırdı. O, Ərdəbili “məhəllə-məhəllə, ev-ev” axtarırdı, lakin bunun nəticəsi olmurdu. Eybə Sultanın adamlarının onun məhəlləsində axtarışlara başladığından xəbər tutan Üba, İsmayılı ehtiyatla öz evindən çıxarır, və Ərdəbilin Cümə məscidinə gətirərək Allahvermiş ağanın dəfn edilmiş olduğu sərdabədə yerləşdirir. Üba hərdənbir Aləmşah bəyimin yanına gəlir və ona oğlu İsmayılın sağ-salamat olduğunu xəbər verirdi¹⁶⁰. Lakin bir qədər keçdikdən sonra Üba İsmayılın olduğu yeri dəyişdirməyin zəruriliyini yenidən hiss etdi. Həmin məsciddə Eybə Sultanla döyüşdə yaralanmış qızılbaşlardan biri də gizlənmiş və həkim köməyi üçün Übaya müraciət etmişdi. Üba müridi İsmayılla görüşdürdü. Mürid İsmayıla xəbər verdi ki, “Şəmasi kəndindəki döyüşdən qaçmaqla canını qurtarmış 80 sufi Ərdəbilin ətrafındakı Baqrov dağında gizlənərək ona xidmət etmək üçün fürsət axtarır”. Mürid, Übanın məsləhəti ilə Ərdəbili tərk etdi və sağ qalmış qızılbaşların arasında olan Rüstəm bəy Qaramanlıya İsmayıl barədə məlumat vermək üçün həmin dağa tərəf yola düşdü.

Rüstəm bəy gecə yarısı öz adamları ilə gizlicə şəhərə gəldi. İsmayılı məsciddən götürüb adı çəkilən dağa yola düşdü və oğlanı Kərkan kəndində xətib Fərruxzadın evində gizlətdi. Mənsur bəy Qıpçaği, Hüseyn bəy Lələ, Qırx Seyyidi Əli, Çulban bəy, Xadim bəy Xəlifə, Dədə bəy, Göy Əli bəy və digər sufilər özlərinin gənc rəhbərini təhlükədən harada daha yaxşı qorumağın mümkünlüyü barədə məsləhətləşməyə başladılar. Qərara alındı ki, İsmayıl Məhəmməd bəy Türkmanla (İsmayılın bibisi Paşa xatunun əri) və onun qardaşı Əhməd bəylə çoxdan bəri yaxşı münasibətdə olan Rəşt hakimi Əmirə İshaqın evinə aparılsın¹⁶¹. Bu səfər zamanı İsmayılı Rüstəm bəy Qaqmanlı, Əhməd bəy və onun qardaşı Məhəmməd bəy Türkman 80 nəfərlik qızılbaş dəstəsi ilə müşayiət edirdilər. Onlar əvvəlcə Tulunav hakimi Əmirə Müzəffərin evinə gəldilər. Bundan xəbər tutan Eybə Sultan Əmirə Müzəffərə qasidlə məktub göndərərək Heydərin oğlanlarını təslim etməyi tələb etdi. Onlar Xalxal hakimi Cagir bəy Pornakdan da eyni məzmunlu məktub aldılar. Bu tələblərə əhəmiyyət verməyən Əmirə Müzəffər qardaşları Kəskərə göndərdi. Ondan bu barədə müvafiq tapşırıq almış yerli hakim Əmirə Səyavuş onları öz evində qəbul etdi. Dördüncü gün İsmayılın dəstəsi Rəştə doğru hərəkət etdi. İsmayılın tərəfdarları Rəşt hakiminin dəvətinə baxmayaraq, onu “Ağ məscid” deyilən yerdə yerləşdirməyi üstün tutdular. Rəştdə olduğu zaman İsmayıla daim məscidin qonşuluğunda yerləşən zərgərlik dükanının sahibi olan Əmirə Nəcm adında yerli sakin qulluq etmişdi¹⁶².

Rəşti də təhlükəsiz hesab etməyən sadiq müridlər İsmayıla Lahicana, Gilanın Biyepiş vilayətinin hakimi Karkiya Mirzə Əlinin sarayına keçməkdə kömək etdilər¹⁶³. Lahicanda İsmayılı və onu müşayiət edənləri mehribanlıqla qarşıladılar və Key Əfridun mədrəsəsi ilə üzbəüz binada yerləşdirdilər. Karkiya Mirzə Əli özünün hörmətli qonaqlarına hər cür diqqət göstərirdi. Tanınmış yerli alimlərdən biri – Şəmsəddin Lahici ərəb və fars dillərini öyrətmək, Quranı oxumaq üçün İsmayılın və onun qardaşının tərbiyəçisi təyin olundu¹⁶⁴.

Bununla belə, Ağqoyunlu Rüstəm İsmayılla hesablaşmaq ümidini itirmirdi. İsmayıl Gilana qaçdıqdan az sonra Eybə Sultan Übanı həbs etməyə və ondan İsmayılın Ərdəbildə qaldığı yeri öyrənməyə nail oldu. Üba Rüstəmin əmri ilə Təbrizin bazar meydanında edam edildi. İsmayılın qaçırılmasının təşkilinə kömək etmiş Məhəmmədi bəyin və onun qardaşı Əhmədi bəyin əmlakı hökumət tərəfindən müsadirə olundu¹⁶⁵. Rüstəm padşah İsmayılı qaytarmaq tələbi ilə Karkiya Mirzə Əliyə dəfələrlə hədələyici məktublar göndərir, lakin Lahican hakimi hər dəfə üzürlü bəhanələr gətirməklə onun tələblərini rədd etdi.

İsmayıl Lahicanda təqribən 6 il qaldı. Bu, həddi-buluq yaşına çatmaq və yeni çıxışa hazırlaşmaq üçün zəruri idi. Bütün məsələləri həll edən qızılbaş əmirlərinin hesablamalarına görə, Ağqoyunlu şahzadələri arasındakı ara müharibələri və onların dövlətinin dağılması İsmayılın qalibiyyətli yürüşünü asanlaşdırmalı idi. Bura, İsmayılın yanına itaətkar olduqlarını bildirmək üçün, xüsusilə Rum, Qaracadağ və Əhərdən çoxlu tərəfdarlar gəlirdi¹⁶⁶.

Ərzincana yürüş

1499-cu ilin avqustunda, Şeyx Heydərin 13 yaşlı oğlu İsmayıl Lahicandan Ərdəbilə yola düşəndə onu yeddi nəfərdən ibarət ən yaxın şəxslər müşayiət edirdi; Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli bəy Dədə (Dədə bəy), Xadim bəy Xüləfa, Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy Qaramanlı, İlyas bəy Ayğut oğlu Xunuslu və Qarapiri bəy Qacar. Onlar Deyləmdən keçib Taroma gəldilər. Müasirin xəbər verdiyi kimi, dayanacaqlar zamanı İsmayılın dəstəsinə “Rum və Şam” tayfalarından tərəfdarlar qoşulurdular. Artıq Taromda sayı 1500 nəfərə çatmış qızılbaş qüvvələrinə baxış keçirildi.

Nəticə etibarilə, İsmayıl Gilandan birbaşa Ərdəbilə gəlməyib, cənuba və cənub-qərbə doğru – Xalxal tərəfə dolama yolla kiçik bir dövrə vurdu. İsmayılın anonim tarixçisi xəbər verir ki, yerli hakim Əmir Hüsaməddindən ehtiyat edən İsmayıl Taromu tərk etdi və Xalxala doğru irəlilədi. Birinci dayanacaq Bərəndik kəndində oldu. Sonrakı gün o, “Şam-i Qızılüzən” adı ilə tanınan və şamlı tayfasına mənsub olan şumluq torpaqlarda dayandı¹⁶⁷.

Həm də şamlı tayfasının Xalxal rayonunda Qızılüzən çayının sahillərində cəmləşdiyi qeyd edilir. Deməli, göstərilən dolama yolu gedib dövrə vurmaq burada yaşayan şamlı tayfasını qızılbaşların bayrağı altına toplamaq məqsədi ilə edilmişdi.

Göstərilən məlumatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, rumlu və şamlı etnonimləri ilə tanınan türkdilli tayfalar Azərbaycanda XVI əsrdən xeyli əvvəl yaşamışlar.

İsmayıl və onun dəstələri hicri 905-ci (1499-1500) ilin qışını Xəzər dənizi yaxınlığında, Astara ərazisindəki Ərcüvan adlı yerdə keçirmişdilər¹⁶⁸. Onlar burada Azərbaycanın cənub hissəsindən olan Səfəvi tərəfdarlarına qoşunla birləşdirmək üçün vaxt qazandırmaq məqsədilə dayanmışdılar. Qızılbaş rəhbərlərinin müşavirəsində Kiçik Asiyaya – Ərzincana hərəkət etmək qərarı verildi. Qızılbaş rəhbərləri belə hesab edirdilər ki, İsmayıl orada Kiçik Asiya və Suriyada olan tərəfdarlarına yaxın olacaqdır. Onlar İsmayılın yürüşündən xəbər tutub onun bayrağı altına toplanacaqlar¹⁶⁹.

1500-cü ilin yazında İsmayıl Ərcüvandan Araz çayının şimalındakı dağlıq rayona, Göyçə gölünün cənub sahillərinə doğru hərəkət etdi. İbrahim Əmininin verdiyi məlumata görə, bu vilayətdə İsmayılın qoşunu tərkibində ərəşli və zülqədərli tayfaları çıxış edirdilər¹⁷⁰.

Deməli, İsmayıl Azərbaycan hüdudlarını tərk edərək Kiçik Asiyaya daxil olmazdan əvvəl onun qoşunu tərkibində şamlı, rumlu, ərəşli, zülqədər tayfalarının, həmçinin də Qaradağ, Əhər və Talış sufilərinin adları çəkilir. Həmin vaxtda qoşunun sayı haqqında mənbələrdə, yürüşə başlarkən (Taromda) 1500 rəqəmindən başqa digər məlumat yoxdur. Mənbələrdə göstərilir ki, Azərbaycandan keçən yollarda (Xalxal, Ərcüvan və başqa yerlər) İsmayıla çoxsaylı tərəfdarlar qoşulmuşdu. Belə düşünmək məntiqli olar ki, Anadoluya daxil olarkən İsmayılın qoşunu xeyli artmış və bir neçə min nəfərə çatmışdı.

Bəzi müəlliflər¹⁷¹ belə fikirdədirlər ki, İsmayıl Səfəvinin qoşun hissələrinin əsas kütləsini Kiçik Asiyadan (Anadoludan) və Suriyadan olan qızılbaşlar təşkil etmiş və guya Azərbaycan sakinlərinin İsmayılın yürüşündə iştirakı çox cüzi olmuşdur. F.Sümerin təbirincə deyilsə, “Səfəvilər təriqətinin başı Azərbaycan şəhəri olan Ərdəbildə, bədəni isə Anadoluda yerləşmişdi”. İsmayılın Ərzincana hərəkət etməsi sayəsində, “baş bədənlə birləşdi”. Halbuki elə yuxarıda şərh etdiyimiz mənbə məlumatlarından çıxardığımız nəticələr bu fikri təkzib etmək üçün kifayətdir.

İsmayıl Çuxursəədi keçdikdən sonra Doqquz Ulam adlı yerə gəldi. Burada Kiçik Asiya qızılbaşları dəstəsinə başçılıq edən Qaraca İlyas ona qoşuldu¹⁷². İsmayıl daha sonra öz dəstəsi ilə Kiçik Asiyaya doğru hərəkət etdi və “Arazın mənbəyindəki ustaclı¹⁷³ tayfasının yaşadığı Mingöl yaylağına gəldi. O, Tərcan ərazisindəki Kağızmandan və Sarıqaya yaylağından keçərək son məqsədə – Ərzincana çatdı. Mənbələrin məlumatına görə, burada yayın sonu və payızın əvvəlində (hicri 906-cı ilin əvvəli) İsmayılın bayraqları altında türkdilli şamlı, ustaclı, rumlu, təkəli, zülqədər, əfşar, qacar, varsağ tayfalarından, həmçinin “Qaradağ sufilərindən” ibarət 7000 qazi toplanmışdı¹⁷⁴.

Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Ərzincanda, qızılbaş ağsaqqallarının müşavirəsində hərbi yürüşün istiqaməti məsələsi müzakirə olunmuşdu. Bəziləri qüvvələrin kifayət qədər olmamasını əsaslandırıb, qarşıdan gələn qışı Ərzincanda keçirməyi və əlavə qüvvələr gəlməsini gözləməyi, yaz gəldikdə (1501-ci il) isə Azərbaycana, Əlvəndə qarşı yürüşə başlamağı, digərləri qarşıdan gələn qışda Gürcüstanda cihad həyata keçirməyi, üçüncülər isə, Çuxursəd ərazisinə yola düşməyi və orada qışlamağı təklif edirdilər. Lakin bu təkliflərdən heç biri qəbul olunmadı.

Qərara alındı ki, təxirə salmadan mövcud qüvvələrlə başlıca zərbə Səfəvilərin qəddar düşməni olan şirvanşah Fərrux Yəsara qarşı yönəldilsin¹⁷⁵.

Şirvanşah Fərrux Yəsarla vuruşma

1500-cü ilin sonunda, Gülüstan qalası yaxınlığında, Cəbani adlı yerdə İsmayılla Şirvanşah arasında döyüş başlandı. Qızılbaş qoşununun sağ cinahında şamlı, solunda isə ustaclı tayfalarının üzvləri durmuşdular. İsmayıl özü isə mərkəzdə mövqe tutmuşdu: təkəli, rumlu və zülqədər tayfaları gözətçi dəstələri (çərxçiyan) təyin edilmişdilər. Döyüşdə iştirak etmiş qızılbaş başçıları sırasında tayfa əlamətləri göstərilməklə aşağıdakı dövlət sütunlarının adları çəkilir: Abidin bəy Tavaçı Şamlı, Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Məhəmməd bəy Ustaclı, Əhməd bəy Sufi oğlu Ustaclı, Bayram bəy Qaramanlı, Qılınc bəy Qaramanlı, Qaraca İlyas Bayburtlu, Çuş Mirzə, İlyas bəy Xunuslu, Sultanşah bəy Əfşar, Dana bəy Əfşar, Xəlil bəy Möhddar, Hüseyn bəy Süfrəçi Əfşar, Piri bəy Pərvanəçi Əfşar, Lələ Məhəmməd Təkəli, Bəkir bəy Cagirli, Piri bəy Qacar, Salman bəy Həzin Zülqədərli¹⁷⁶.

Döyüşün əvvəlində İsmayılın özünün olduğu mərkəz istisna olmaqla qızılbaşların döyüş nizamı hər iki cinahda pozuldu. Şirvanlılar sanki üstünlük əldə etmişdilər. Lakin onların piyada qoşununun hücumunu Səfəvi süvarisi qarşıladı. Salnaməçilər xəbər verirlər ki, hələ 14 yaşı tamam olmamış İsmayıl ön sıralarda vuruşur, şəxsi nümunəsi ilə öz tərəfdarlarının döyüş ruhunu artırırdı. Şirvan qoşunu məğlub olub qaçmağa üz qoydu. Tək qalan şirvanşah Fərrux Yəsar atını Buğurt qalası istiqamətində çapmağa başladı. Onun şirvanşah olduğunu bilməyən bir dəstə qızılbaş, atlını təqib edərək Gülüstan qalasından bir qədər aralıda ona çatdılar. Fərrux Yəsar anonim tarixçinin Hüseyn bəy Lələnin “cilovdarı” adlandırdığı Şahgəldi ağa adlı qızılbaş tərəfindən vurulub atdan salındı. O, şirvanşahın başını kəsərək İsmayıla gətirdi. Fərrux Yəsarın meyiti onun atını tanımış əsir şirvanlılar tərəfindən tanındı. Ölənlərin başlarından “minarələr ucaldıldı”, ələ keçirilmiş qənimət qızılbaşlar arasında bölüşdürüldü. İsmayıl üç gün döyüş meydanında qaldı, sonra isə Şamaxıya qayıtdı və şəhər əyanları tərəfindən ehtiramla qarşılandı¹⁷⁷. Fərrux Yəsarın oğlanlarından biri – təsvir olunan döyüşdən salamat çıxmış İbrahim (Şeyxşah) Xəzər sahilindəki Şəhrinov şəhərinə¹⁷⁸ gələrək atasının qoşunundan sağ qalanlarını toplamağa başladı. Lakin Xadim bəy Xüləfanın (Xüləfa bəy) yürüşündən xəbər tutaraq, gəmilərə oturub Gilana üzdü. Şeyxşahın ardınca gəlmiş İsmayıl bir neçə gündən sonra Şəhrinovu tərk edib hicri 906-cı (1500-1501) ilin qışını keçirmək məqsədilə Muğandakı Mahmudabada yola düşdü¹⁷⁹. Salnaməçilərin xəbər verdiyi kimi, burada İsmayıla bildirdilər ki, Bakı əhalisi Səfəvilərin nümayəndələrinə itaət etməkdən və “xərac verməkdən” imtina edir. Belə olduqda, İsmayıl, Məhəmməd bəy Ustaclını və İlyas bəy Xunuslunu Bakını tutmaq üçün göndərdi.

İsmayılın Bakını mühasirəyə alması və tutması

XV əsrdə Bakı Azərbaycanın iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzi və Xəzər dənizindəki ən mühüm limanı idi. Şamaxı ilə yanaşı Bakı da Şirvan hökmdarlarının iqamətgahı sayılırdı. Böyük sərvətləri ilə məşhur olan Şirvanşahlar sarayı burada yerləşirdi, qızılbaş rəhbərlərinin planlarında bu sərvətlərə sahib olmağa səy göstərilməsi əhəmiyyətli yer tuturdu.

Bakı möhkəm qala idi və onu tutmaq çox da asan iş deyildi. Salnaməçilər xəbər verirlər ki, qızılbaş sərkərdələri onlara Makedoniyalı İsgəndərin səddi kimi görünən Bakı qalasının əzəmətli mənzərəsinə, onun yüksək divarlarına və qüllələrinə valeh olmuşdular¹⁸⁰. Anonim tarixçinin məlumatına görə, qala üç tərəfdən Xəzər dənizinin suları ilə əhatə olunmuşdu, qurudan isə qala divarları boyunca “həqiqətən də dənizə bənzəyən”¹⁸¹ geniş və dərin xəndək uzanırdı. Bu onu göstərir ki, xarici təhlükə zamanı Bakının qala xəndəkləri su ilə doldurulurdu. İbrahim Əmini yazır ki, qala xarici aləmlə dörd qapı ilə əlaqə saxlayırdı ki, onlardan üçü də dənizə və yalnız biri quruya çıxırdı.

Bakı sakinləri IX əsrdən Şirvanşahların təbəələri idilər və hakimiyyətləri dövründə şəhərin müəyyən iqtisadi inkişaf səviyyəsinə nail olduğu Dərbəndilər sülaləsinə xüsusilə sadiq idilər. Müasirləri bakılıları igid və qorxmaz, mahir döyüşçülər kimi səciyyələndirirdilər¹⁸². Mühasirəyə alınanlar qala istehkamlarının keçilməzliyinə, çoxlu silah ehtiyatına, döyüş sursatı və ərzaq bolluğuna da xüsusi ümid bəsləyirdilər. Onlar qala divarlarına yaxınlaşan qızılbaşların üzərinə minlərlə oxdan, həmçinin tüfənglərdən ölüm yağışı yağdırırdılar.

Qalanı ələ keçirmək üçün sərkərdələrinin göstərdiyi cəhdlərin müvəffəqiyyətsizliyini görən İsmayıl 1501-ci il yazın əvvəlində özünün başlıca qüvvələri ilə Mahmudabaddan Bakıya hərəkət etdi¹⁸³. Anonim tarixçi göstərir ki, əmirlərin müşayiəti ilə şəhərə yaxınlaşan İsmayıl qala divarlarını, qüllələri, qapıları və xəndəyi bir-bir gəzib nəzərdən keçirdi. Qalaya hücumun çətinliklərlə bağlı olacağını və itkilərlə nəticələnə biləcəyini başa düşən Səfəvilər bakılıları dilə tutub şəhəri təslim etməyə razı salmağı qərara aldılar. Qalanın müdafiəsinə, təəssüf ki, mənbələrin adını bizim üçün saxlamadığı Fərrux Yəsarın oğlu olan Qazı bəyin arvadı başçılıq edirdi¹⁸⁴. Digər mənbələrdən fərqli olaraq, anonim tarixçi, Qazı bəyin arvadının nadir təsvirini verir. O (Qazı bəyin arvadı) “həmin ölkənin idarə olunması işlərində tam iqtidara və səlahiyyətə malikdir, Qazı bəy isə hakimiyyətə malik deyildi və arvadının qorxusundan heç bir işə qarışmırdı”¹⁸⁵.

Anonim tarixçi məlumat verir ki, İsmayıl öz səfirini “Qazı bəyin və onun arvadının” hüzuruna göndərmişdi¹⁸⁶. Qızılbaş səfirinin təslim olmaq haqqında tələbinə cavab olaraq Qazı bəyin arvadı onun edam olunmasını əmr etdi. Belə olanda Bakı darğası Əbülfəth bəy¹⁸⁷ onu İsmayılın qəzəbi ilə qorxudaraq bu addımı atmaqdan çəkindirməyə cəhd göstərmişdi. Lakin hökmlü və qətiyyətli qadın darğanın da edam olunmasını əmr etmişdi.

Mühasirəyə alınanların inadlı müqaviməti qızılbaş əmirlərini qalanı hücumla almaq üçün hazırlıq görməyə məcbur etdi. İbrahim Əmini qeyd edir ki, İsmayıl döyüşçülərin bir hissəsinə özlərinə torpaq təpələri (murçal)¹⁸⁸ düzəltməyi və onlardan mühasirədə olanlara atəş açmağı əmr etdi. Digər qrup isə qoşunların qala xəndəklərindən asanlıqla keçə bilməsi üçün onları torpaq və daşla doldurmaq barədə göstəriş aldı. “İstehkamçılar” (nəqəbçiyan) qala bürcünün altından lağım atdılar və onun özülündən böyük bir daşı vurub parçalayanda bürc uçdu, divarda iri yarıq əmələ gəldi. Hətta bundan sonra da bakılılar silahı yerə qoymadılar; onlar divardakı yarığı keçə çadırla (yaxud xalça ilə) tutdular və daha üç gün davam gətirdilər¹⁸⁹. Nəhayət, qızılbaşlar qalaya daxil ola bildilər. Həsən bəy Rumlunun yazdığına görə, şəhərliləri hamılıqla məhv olmaqdan qorumaq arzusu ilə, sayı 70 nəfər olan Bakı əyanları əllərində Quran İsmayılın ayağına gələrək ondan şəhərə aman verməsini xahiş etdi. Anonim tarixçinin məlumatına görə, İsmayıl qətl və qarətlərə son qoyulmasını əmr etmişdi ki, bu da qızılbaşlar şəhərə girdikdən sonra da mübarizənin davam etdiyini göstərirdi. Şəhər başçıları (kələntərlər, qazılar və şeyxlər) Bakının qapılarını Səfəvilərin üzünə taybatay açdılar. İsmayılın əmrinə əsasən, Xadim bəy Xüləfa şəhər hakimiyyəti nümayəndələrinin müşayiəti ilə qalaya daxil oldu və “həyatlarının bağışlanması” müqabilində sakinlərdən “peşkəş” və “savəri” yığdı¹⁹⁰. O, həmçinin Şirvanşahların qızıl, qiymətli daş-qaş, nağd pul, ləvazimat və digər sərvətlərlə çox zəngin xəzinəsini də apardı. Bunların çox hissəsi qızılbaşlar arasında bölüşdürüldü¹⁹¹. Bundan əlavə, Xadim bəyin əmri ilə Şeyx Cüneydin həlak olmasının səbəbkarı, Fərrux Yəsarın atası şirvanşah Xəlilin (I Xəlilullah) meyiti (sümükləri) qəbirdən çıxarıldı və yandırıldı. Onun sərdabəsinin qülləsi altında çoxlu qızıl (pul) aşkara çıxarıldı¹⁹². Anonim müəllif xəbər verir ki, Şirvanşahların mavzoleyi də dağıdılıb yerlə yeksan edilmişdi¹⁹³. İsmayılın Cəbani yaxınlığında darmadağın etdiyi Şirvan qoşunun bir hissəsi Gülüstan, Buğurt və Surxab qalalarında müqavimət göstərməkdə davam edirdi. Buna görə də İsmayıl Bakını tutduqdan sonra Gülüstan qalasına doğru hərəkət etdi. Mühasirəyə alınanlar ərzaq ehtiyatına və qala divarlarının möhkəmliyinə bel bağlayaraq müvəffəqiyyətlə müdafiə olunurdular. Qızılbaşlar mühasirəni aradan qaldırmağa məcbur oldular. Buna bənzər hallarda İsmayıl öz qərarını guya yuxusunda ona əyan olmuş, yuxarıdan gələn hökm kimi izah edirdi. Həqiqətdə isə İsmayıl, Əlvənd Ağqoyunlunun böyük qüvvələrlə Təbrizdən hərəkətə başlaması barədə qorxulu xəbərlər almışdı. Anonim tarixçi xəbər verir ki, İsmayıl “dövlətin sütunlarını” – Hüseyn bəy Lələni, Məhəmməd bəy Ustaclını, Əbdi bəy Şamlını, Xadim bəy Xüləfanı, Qara Piri bəy Qacarı yanına çağırdı və onlardan soruşdu: “Siz Azərbaycan səltənətinimi (taxtgah), yoxsa Gülüstan qalasınımı istəyirsiniz?” Onlar cavab verdilər: ”Azərbaycanı”. Sonralar Ə.Ə.Rəhmani Həsən bəy Rumlunun, həmçinin də İsgəndər Münşinin götürdükləri bu xəbərə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, İsmayıl və qızılbaş əyanları Azərbaycanda öz hakimiyyətlərini qurmağı, Təbriz taxtını “Ağqoyunlu kafirlərin” əlindən geri almağı başlıca vəzifə hesab edirdilər¹⁹⁴.

Beləliklə, qızılbaşlar Şirvan hüdudlarını tərk etdilər. Şirvanşahlar dövlətinə ağır zərbə vuruldu, lakin onun mövcudluğuna son qoyulmadı; biz Səfəvilərin və Şirvanşahların (sonuncular devrilənə qədər) qarşılıqlı münasibətlərindən aşağıda bəhs edəcəyik.