Kitabı oku: «Azərbaycan səfəvilər dövləti», sayfa 5

Ağqoyunlu Əlvəndin məğlub edilməsi

Gülüstan mühasirədə olarkən Təbrizdən Musa xəlifənin göndərdiyi çapar gəlib xəbər gətirdi ki, Əlvənd böyük bir qoşunla paytaxtdan çıxmışdır. O, Şirvanşah qoşunlarının qalıqları ilə birləşmək və qızılbaşlarla vuruşmaq üçün Şirvana hərəkət edir¹⁹⁵. İsmayıl Çuş Mirzəyə əmr etdi ki, Kür və Araz çaylarının qovuşduğu yerə – Cavada getsin, bərə körpüsü quraraq əsas qüvvələrin təcili qaydada çayı keçməsini təmin etsin, Əlvənd çayın şimal sahilinə keçməyə cəhd göstərməzdən əvvəl onun üzərinə hücuma başlasın. Vəziyyəti öyrənmək üçün Qaracadağa göndərilmiş qızılbaş kəşfiyyatçısı Məhəmməd Xəlifənin yolladığı çapar xəbər gətirdi ki, Azərbaycan hakimi Əlvənd Mirzə 30 minlik qoşunla Naxçıvana gəlmiş, İsmayılın Kürü keçməsinə yol verməmək üçün Mahmud Qaracanı Gəncə və Qarabağa, Kərçiqay Məhəmmədi Ərdəbil bölgəsinə, Həsən bəy Şükür oğlunu isə Qaradağa göndərmişdi¹⁹⁶. Halbuki İsmayıl Cavadda Kürü keçmiş və Qara Piri bəy Qacarın dəstəsini Naxçıvana geri çəkilmiş Həsən bəy Şükür oğluna qarşı yeritmişdi. Kərçiqay Məhəmməd qızılbaşların Kürü keçdiyini bilib Qarabağa yollandı və Mahmud Qaraca ilə birləşdi. Onlar birlikdə Əlvəndin yanına – Naxçıvana geri çəkildilər.

İsmayıl, Qara Piri bəy Qacarı (ləqəbi “Toz qoparan” idi)¹⁹⁷ və İlyas bəy Halvaçı oğlunu irəlidə gedən qoşun hissəsinin başçıları təyin edərək Naxçıvana hərəkət etdi. İlyas bəy, Əlvəndin qızılbaşların qarşısını almaq üçün göndərdiyi Osman bəy Mosullunu məğlub etdi və onu əsir tutdu¹⁹⁸. Əlvənd İsmayıla məktub göndərib Şirvana qayıtmağı və həmin vilayəti idarə etməklə kifayətlənməyi tələb etdi, lakin rədd cavabı aldı¹⁹⁹. Belə olduqda, Ağqoyunlu hökmdarı Naxçıvandan çıxıb şimal-qərbə doğru getdi və Şərur düzündə dayanaraq döyüşə hazırlaşmağa başladı. İsmayıl Arazın cənub sahili boyunca hərəkət edərək Naxçıvan bölgəsində çayı keçdi və düşməni qarşılamağa tələsdi. Elə buradaca, Şərur düzündə hicri 907-ci ilin əvvəlində (1501-ci ilin ortaları) İsmayılla Əlvənd arasında həlledici döyüş baş verdi. Salnaməçilərin məlumatına görə, Əlvəndin 30 minlik ordusu olduğu halda, qızılbaşların sayı 7 min nəfərdən çox deyildi²⁰⁰.

İsmayıl mərkəzdə mövqe tutaraq Hüseyn bəy Lələ, Əbdüləli bəy Dədə, Xadim bəy Xüləfa, Məhəmməd bəy Ustaclı, Bayram bəy Qaramanlı, Əbdi bəy Şamlı, Qaraca İlyas Bayburtlu, Qara Piri bəy Qacar, İlyas bəy Halvaçı oğlu (əmirşikar), İlyas bəy Xunuslu, Sarı Əli bəy Təkəli (möhrdar), Əli bəy Rumlu (Div Sultan ləqəbi almışdı) kimi sərkərdələrini cinahlarda yerləşdirmişdi. Özünün sayca üstün olan qüvvələrinin döyüş bacarığına əmin olmayan Əlvənd öz döyüşçülərinin vuruş meydanından qaçmasına mane olmaq üçün dəvələri arxada düzməyi və onları bir-birinə zəncirləməyi əmr etmişdi. O, özü mərkəzdə mövqe tutaraq Lətif bəy, Sidi Qazi bəy, Musa bəy, Kərçiqay bəy, Qulabı bəy, Xəlil bəy və Qaraca Mahmud bəy kimi Ağqoyunlu əmirlərini cinahlara təyin etmişdi²⁰¹.

Bu döyüşdə İsmayıl, Kərçiqay bəyi və bir çox rəqiblərini qılıncla öldürməklə sərkərdəlik məharəti və şəxsi hünər göstərirdi. Qızılbaşların ardıcıl ümumi hücumu zamanı Lətif bəy, Sidi Qazi bəy, Musa bəy, Qaraca Mahmud bəy öldürüldü. Öz sərkərdələrinin başlarını qızılbaş qazilərini nizələrində görən Ağqoyunlu qoşunları vahimə içərisində qaçmağa başladılar. Əlvənd döyüş meydanından Ərzincana qaçmaqla güclə canını qurtardı. Qızılbaşlar zəngin qənimət ələ keçirdilər (atlar, dəvələr, qatırlar, qiymətli mallar, qızıl və gümüş əşyalar və s.)²⁰². Elə həmin – 1501-ci ilin payızında, Şərur qələbəsindən dərhal sonra İsmayıl təntənə ilə Təbrizə daxil oldu və şahlıq taxt-tacına yiyələndi²⁰³.

Ağqoyunlu Muradın məğlubiyyəti Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin genişlənməsi

1503-cü ilin yazında I Şah İsmayıl Qənbər ağa adlı müridini məktubla Muradın yanına göndərib, ondan itaət etməsini tələb etdi.

Səfəvilərlə Ağqoyunluların qohumluq əlaqələrini xatırladan qızılbaş rəhbəri onun hakimiyyətini tanıdığı təqdirdə İraqi Əcəmin bir hissəsini Murada təklif edirdi. Ağqoyunlu Muradın cavabı mənfi oldu²⁰⁴. Belə olduqda İsmayıl 12 min nəfərlik qoşunla Təbrizdən çıxaraq, Qızılüzən çayını keçdi və cənuba – Həmədana doğru hərəkət etdi. Murad 70 min nəfərlik böyük qoşun topladı²⁰⁵.

İsmayılın Muradla döyüşü 1503-cü il iyunun 21-də (hicri 908-ci il zilhiccə ayının 24-də), Həmədan yaxınlığındakı Alma Qulağı adlı yerdə baş verdi. Xüləfa bəy və Mənsur bəy Qıpçaği irəlidə hərəkət etmək üçün başçı təyin edildilər. Qara Piri bəy Qacar isə 1500 süvari ilə ehtiyatda saxlanıldı. Qalan qızılbaş əmirləri – Dədə bəy Talış (Əbdüləli bəy Dədə də odur), Hüseyn bəy Lələ, Məhəmməd bəy Ustaclı, Bayram bəy Qaramanlı, Əbdi bəy Şamlı, Yeqan bəy Təkəli, Sarı Əli (möhrdar) cinahlarda, İsmayıl özü isə mərkəzdə mövqe tutdular. Qarşı tərəfdə Sultan Murad Əli bəy Türkmanı sağ, Murad bəyi isə sol cinaha təyin etdi. Qum hakimi İslamış bəy düşmənin irəlidə gedən dəstəsinə başçılıq edirdi. O, başlanan döyüşdə qızılbaş ön dəstəsinin hücumunu müvəffəqiyyətlə dəf edərək, onu mərkəzə doğru geri çəkilməyə məcbur etdi. Lakin bu vaxt Qara Piri bəy Qacar ona hücum etdi. İslamış bəy ələ keçirildi, onun dəstəsi isə tamamilə məhv edildi.

Şah İsmayıl döyüşə girərək, şəxsən çoxlu düşmən öldürdü. Ağqoyunlu qoşunu darmadağın olundu. Əli bəy Türkman 10 min nəfərlik dəstəsi ilə məhv edildi. Gözəl Əhməd Bayandur (Eybə Sultanın qardaşı), həmçinin də İslamış bəy və başqaları əsir düşdülər, qətlə yetirildilər. Muradın özü qaça bildi²⁰⁶.

Əgər Əlvənd üzərində qələbə İsmayılı Azərbaycanın sahibi etmişdisə, Muradın qoşunlarının darmadağın edilməsi Farsın və İraqi-Əcəmin böyük hissəsinin qızılbaşların əlinə keçməsinə gətirib çıxardı.

Muradı təqib edən İsmayıl İranın içərilərinə doğru irəlilədi. Qızılbaşlar müqavimət göstərməyən Şiraz şəhərini tutdular²⁰⁷. 1503-cü ildə İsmayıl İsfahan, Kaşan və Qum şəhərlərini də ələ keçirdi. 1504-cü ildə Gülxəndan, Firuzguh, Usta qalaları və Yəzd şəhəri ələ keçirildi²⁰⁸. 1508-ci ildə bütün İran (Xorasan istisna olmaqla), İraqi-Ərəb İsmayıl tərəfindən tutulmuşdu²⁰⁹. 1510-cu ildə Şah İsmayıl Mərv yaxınlığındakı döyüşdə özbək hökmdarı Məhəmməd Şeybani xanı məğlub etməsi nəticəsində Xorasan vilayəti və Ceyhun çayına qədər uzanan torpaqlar qızılbaşların tabeliyi altına keçdi.

Qızılbaş hərəkatının ideologiyasına dair

1499-cu ildə İsmayılın rəhbərliyi altında başlanan şiə-qızılbaş hərəkatı Səfəvilərin əvvəlki çıxışlarından (Cüneyd, Heydər, Sultan Əli) əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. İ.P.Petruşevski yazırdı: ”Əgər Şeyx Heydər yalnız Azərbaycanı birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdusa, İsmayılın müridlərinin və tərəfdarlarının məhz qonşu ölkələrdə fəal çıxışları onun qarşısında daha geniş vəzifələr qoydu. O, Azərbaycanı birləşdirdi (1502-ci il) və öz hüdudlarına bir sıra ölkələri də daxil edə biləcək böyük şiə dövləti yaratmağa səy göstərən məsləkdaşlarının arzularını da yerinə yetirməyə məcbur oldu”²¹⁰.

İsmayılın hərəkatı, Ağqoyunlu dövləti ərazisində xalqın narazılığının artmasından və hakim təbəqə daxilindəki nifaqın kəskinləşməsindən doğmuş tam dağılma dövründə başlanmışdı. Bu hərəkat əvvəlki çıxışlardan daha geniş ictimai zəminə malik olması ilə səciyyələnirdi. Bu hərəkatda qızılbaş tayfalarından başqa, yerli (oturaq) feodallar, tacirlər də fəal iştirak edirdilər. Hərəkatın xalq – kəndlilər və sıravi köçərilər tərəfindən dəstəklənməsi, onun müvəffəqiyyətini təmin edən həlledici amil oldu. Sonuncular öz ümidlərini şiəlik hərəkatları ilə bağlamağa adət etmişdilər. Hekayə üslubunda olan mənbələr qızılbaş hərəkatının ideologiyası, yəni onun iştirakçılarının ictimai və siyasi məramı haqqında mühakimə yürütməyə imkan vermir. Bu cəhətdən Şah İsmayıl Xətainin öz divanı (şeirlər külliyatı) böyük əhəmiyyət kəsb edir. V.F.Minorski yazırdı: “Yalnız “Divan”, ilk Səfəvilərin sirli bidətinə açar ola bilər. Bu dinamik, zahirən mistik və dini ideyalar bilavasitə fəaliyyətdə asanlıqla öz ifadəsini tapır. Onlar hərəkatın zərbə qüvvəsini təşkil edən həmin ünsürlərin siyasi xəttini təmsil edirlər”²¹¹. Xətainin “Divan”ında öz əksini tapmış qızılbaş nəzəriyyəsinə görə, Xəlifə Əli imamdır və kim bunu qəbul etmirsə, o, kafirdir. Məhəmməd peyğəmbərdirsə, Əli “Allah həqiqətinin təzahürüdür” (“məzhər-i həqq”dir). İsmayıl özünün Əli və Fatimədən başlanan “mənşəyi” ilə fəxr edir. O, Əlidə ilahi mahiyyətin başqa şəklə düşdüyünə inanır. Əvvəlcə o (İsmayıl), Əli ilə bir olmuş, indi isə yenidən zühur etmişdir. Peyğəmbərin və imamın keyfiyyətləri onun simasında təcəssüm etmişdir. İnsan Allahın təcəssümü ola bilər. İsmayıl – insan qiyafəsində olan Allahdır (adam donuna girmiş xuda). O, bu dünyaya “Allahın nuru” (nuri xuda), “peyğəmbərlərin möhürü” (ənbiya xətmi), “kamil rəhbər” (mürşid-kamil), “aparıcı imam” (imam-rahnema), mütləq həqiqət – Allah (həqq-i mütləq) kimi gəlmişdir. O, özünün “qazi”, “sufi”, “əxi”²¹² adlandırdığı tərəfdarlarından təkidlə pərəstiş, təzim, kor-koranə itaət (səcdə) tələb edirdi.

Əlinin və onun nəslindən olanların ilahiləşdirilməsi, Allahın əlamətlərinin insanda görünməsi, Allahın dönə-dönə təcəssüm etdirilməsi ifrat şiə təriqətləri üçün xasdır. Onlar istər sünnilərdə, istərsə də mötədil şiələrdə islama bidət və yad sayılır²¹³. V.A.Qordlevski “əhl-i həqq” (“həqiqət əhli”) təriqətinin təlimini nəzərdən keçirərkən belə bir maraqlı nəticəyə gəlir ki, “mücərrəd fəlsəfi ideyalar yalnız xalq içərisində Əlinin ilahiləşdirilməsi formasında öz ifadəsini tapa bilər”²¹⁴. Məlum olduğu kimi, XX əsrə qədər Kiçik Asiyada ifrat şiə “Əli ilahi” (“Əlini ilahiləşdirənlər”), yaxud “əhl-i həqq” (“həqiqət əhli”) təriqətinin tərəfdarlarını qızılbaşlar adlandırırdılar.

Deyilənlərdən aydın olur ki, qızılbaş hərəkatının yuxarı təbəqələrinin şiəliyi ifrat şiələrin (xalq kütlələri ideoloqlarının) güclü təsirinə məruz qalmışdı. Bu, sadə xalqın hərəkatda fəal iştirakının göstəricisidir. Qızılbaşlar Şah İsmayılı çox sevir və onu ilahiləşdirirdilər. Venesiya səyyahlarının təsdiq etdiyi kimi o, xalq içərisində də böyük şöhrət qazanmışdı²¹⁵. Şah İsmayıla xilaskar, imam Mehdi kimi baxırdılar²¹⁶.

V.Qordlevski bununla əlaqədar olaraq yazmışdı: “…XVI əsrdə xalq təfəkkürü yenə də coşqun gərginlik içərisində çırpınırdı. Şiə ideyaları yenidən ortaya çıxmışdı: xalq, həsrətində olduğu xilaskar – Mehdi, yaxud imam intizarı ilə yaşayırdı. Kiçik Asiyada güclü təşviqat aparılırdı. Dərviş dəstələri ölkəni gəzib-dolaşır, əhalini həyəcana salır və aldadırdılar”²¹⁷. Səfəvi şeyxlərinin uğurla istifadə etdikləri, Azərbaycanda əlverişli zəmin tapan dini yüksəliş türkdilli tayfalarla məskunlaşmış Kiçik Asiyanın Şərq hissəsini də bürüdü.

Osmanlı feodallarının qəsdlərindən öz istiqlaliyyətini qorumaq və dövlət yaratmaq üçün bu tayfaların bir hissəsi hərbi-siyasi ittifaqlarda birləşməyə başladı. N.D.Mikluxo-Maklay yazır: ”Sonralar qızılbaşlar adlanmış bu tayfalar öz dilinə və mənşəyinə görə XV əsrdə ardıcıl surətdə Azərbaycanın və İranın böyük hissəsinin sahibi olmuş, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərini yaratmış Azərbaycan tayfaları ilə qohum idilər”²¹⁸.

Şiə islahatı və onun əhəmiyyəti

Məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın ən mühüm tədbirlərindən biri dini islahat keçirilməsi idi.

Təbrizə daxil olmanın ilk günlərindən, yəni 1501-ci ilin payızında islamın şiə təriqəti, dəqiq deyilərsə, imamilər (on iki imamın – ər “isna əşəri”) təriqəti dövlət dini elan edildi.

Anonim tarixçinin məlumatına görə, tacqoyma ərəfəsindəki gecədə İsmayıl bu barədə əmirlər və şiə üləmaları ilə məsləhətləşmişdi. Onlar İsmayılı ifratçılıqdan çəkindirməyə çalışmış, Təbrizdə xalq həyəcanlarının başlana biləcəyini iddia etmişdilər. Lakin İsmayıl şiəliyə keçməyi qəti qərara alaraq cavab vermişdi: “Əgər rəiyyət bir söz belə desə, mən böyük Allahın köməyilə qılınca əl ataram və bir nəfəri də sağ qoymaram”. “Yuxarıdan” təlimat alan İsmayıl Təbrizin Cümə məscidinə gəldi və oranın tanınmış şiələrindən olan xətibinə əmr etdi ki, minbərə qalxsın və xütbə oxumağa başlasın. İsmayıl özü minbərin aşağısında, məscidə gəlmiş təbrizlilərin başları üzərində, qılıncını qaldırmış halda durmuşdu. Onun silahdaşları hər cür müqaviməti boğmağa hazır vəziyyətdə yaxınlıqda dayanmışdılar²¹⁹.

Pul dövriyyəsinə şiə etiqad rəmzini bildirən yeni sikkələr buraxıldı: “Allahdan başqa tanrı yoxdur; Məhəmməd Allahın elçisidir; Əli Allahın dostudur”. Pulların üstündə on iki şiə imamın adları və “Müqəddəs Şahın (yəni Əlinin – O.Ə.) qulu” ifadəsi ilə, kiçildilmiş formada Şah İsmayılın adı göstərilmişdi²²⁰. Pul islahatı da imami şiəliyin təbliğat məqsədlərinə, onun Səfəvilər dövlətində hakim mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi.

Müasir İran tarixşünaslığında Səfəvilər dövlətinin yaranmasında şiəliyin rolu və əhəmiyyəti məsələsi yanlış və təhrif olunmuş şəkildə təqdim edilir. Belə bir təsəvvür yaradılır ki, guya XVI əsrin əvvəlində, Səfəvilər və qızılbaşlar İranı istila etməzdən əvvəl İran əhalisinin əsas hissəsi şiəliyə gizli, yaxud aşkar surətdə etiqad edirdi və və buna görə də yeni rəsmi dini etiraz etmədən qəbul etmişdi.

Məsələn, N.Şeybaninin fikrincə, İranın siyasi və milli birliyini şiəlik təriqətinin köməyilə qaytarmaq mümkün olmuşdu, şiəliyin sayəsində “iranlıların azadlıq hərəkatı dini çalar almışdı”, şiəlik iranlıların milli və siyasi birliyinin möhkəmlənməsinə kömək etmişdi²²¹. Tarixçinin yazdığına görə, İsmayıl Səfəvinin çıxışı guya qədim zamanlardan (ərəb istilaları dövründən) rəsmi sünnilik əleyhinə üsyan qaldırmaq istəyən İran əhalisi arasında əlverişli zəmin tapmışdı. Bu cəhət İsmayılın istilaçılıq hərəkatına və onun təsis etmiş olduğu dövlətə “milli xarakter” vermək üçün mühüm amillərdən biri hesab edilir²²². Bununla təsdiq edilir ki, şiəlik islahatı keçirildikdən sonra o, iranlıların ciddi müqaviməti ilə qarşılaşmamışdı²²³.

Əslində tarixi mənbələrdə həmin məsələ tamamilə başqa cür təsvir edilir. İş ondadır ki, XVI əsrin əvvəli üçün İran əhalisinin əksəriyyəti İran tarixşünaslığında tez-tez təqdim edildiyi kimi şiəliyə deyil, sünniliyə etiqad edirdi. Tədqiqatçılar (İ.P.Petruşevski, V.F.Minorski, N.D.Mikluxo-Maklay və b.) göstərmişlər ki, XIV-XV əsrlərdə İranda şiələr azlıq təşkil etmişlər. Feodallar və şəhərlərin əksəriyyətinin əhalisi sünnilərdən ibarətdi. Mazandaran və Gilan şiə əmirlikləri istisna olmaqla sünnilik İranda bütün dövlət birləşmələrinin hakim dini sayılırdı²²⁴. Hətta Azərbaycanda – şiə-qızılbaş hərəkatının beşiyində də sünnilər əhalinin əksəriyyətini təşkil edirdilər. Məsələn, anonim tarixçinin məlumatına görə XVI əsrin əvvəlində əhalisinin sayı 300 min nəfərə çatan Təbrizdə sünnilər sakinlərin 2/3 hissəsini təşkil edirdilər²²⁵. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, S.Rəhimzadə bu dövrdə Təbrizdə yaşamış sünnilərin və şiələrin nisbətini aşkar surətdə təhrif edir: onun irəli sürdüyü 1/2 nisbəti heç bir dəlillə əsaslandırılmır²²⁶.

Məlumdur ki, Ərdəbil şeyxləri tərəfindən idarə olunan şiə təbliğatı N.Şeybaninin və S.Rəhimzadənin iddia etdikləri kimi İranda deyil, Azərbaycanda və Kiçik Asiyada, irandilli mühitdə deyil, türkdilli əhali arasında daha çox tərəfdarı və ardıcılı özünə cəlb etmişdi. Belə ki, Venesiya səyyahlarının məlumatlarına əsasən XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində Kiçik Asiya əhalisinin 4/5 hissəsi şiəlik tərəfdarı idi²²⁷. Azərbaycanda və Kiçik Asiyada məskunlaşmış, şiə təriqətinə mənsub olan türkdilli tayfalar Ərdəbil şeyxlərinin mübariz zərbə qüvvəsini təşkil edir, onların bütün siyasi və hərbi tədbirlərini həyata keçirirdilər.

Buna görə də İranda fəthlər və şiəliyin yayılması çox zaman İran müəlliflərinin təsvir etdiyi kimi o qədər də “dinc səciyyə” daşımırdı.

Mənbələrdən məlum olur ki, İsmayıl Azərbaycandan İranın daxili bölgələrinə daha çox irəlilədikcə xeyli sünni (əsasən feodal əyanlar və ruhanilər) ölkəni tərk etmiş və qonşu sünni dövlətlərinin ərazisində məskunlaşmışdı. Bəzi yerlərdə (məsələn, İsfahanda, Şirazda, Kazerunda, Yəzddə) sünnilər şiələşdirməyə hətta açıq müqavimət göstərməyə cəhd etdiklərinə görə kütləvi edamlara məruz qalmışdılar²²⁸. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu dövrdə qızılbaşlar sünnilərə tam əsasla özlərinin siyasi rəqibləri – onların devirdiyi Ağqoyunlu sülaləsinin ardıcılları, Osmanlı Türkiyəsinin və Şeybanilər dövlətinin tərəfdarları kimi baxırdılar və bu, gerçəklik idi. Bu dövrdə şiəliyə mücərrəd dini nəzəriyyə, təlim kimi deyil, daha çox Ağqoyunlulara və digər sünni dövlətlərinə müxalifət təşkil edən siyasi mübarizə vasitəsi kimi əhəmiyyət verildiyini XVI əsr tarixçisi Həsən bəy Rumlunun məlumatı da təsdiq edir. 1501-ci ildə şiəlik Təbrizdə dövlət təriqəti elan olunduğu zaman yeni təriqətin əsaslarını möhkəmləndirmək barədə məsələ qalxdı və məlum oldu ki, şiəliyin nəzəriyyəsi ilə səthi tanışlığı olan bir nəfər də yoxdur. Hətta şiə dini təliminə dair kitab da yox idi. Şiəliyə dair rəhbərlik üçün Şeyx Cəmaləddin Mütəhhər Hillinin (1250-1325) “Qəvaid-i islam” (“İslamın qaydaları”) kitabı yeganə rəsmi ədəbiyyat kimi qəbul edildi²²⁹.

Çaldıran vuruşması və onun nəticələri

Çaldıran vuruşması Səfəvilər dövlətinin hərbi-siyasi tarixinin mühüm mərhələsi oldu. Şah İsmayılın dövlətinin taleyi üçün bu vuruşmanın həlledici nəticələri olmasa da, Səfəvilərin Kiçik Asiya şiələrindən zərbə qüvvəsi kimi istifadə etmək niyyətlərinin mənasızlığını göstərdi. I Sultan Səlim hələ müharibə başlamazdan əvvəl arxadan – Anadolu şiələri tərəfdən olan təhlükəni ləğv edə bildi²³⁰.

Qızılbaş ordusunun vuruşma ərəfəsindəki hərbi hazırlıq vəziyyəti belə idi: mərkəzdə Nizaməddin Əbdülbaqinin, Məhəmməd Kəmunənin və Şərəfəddin Əlinin başçılığı altında qızılbaşların dəstəsi yerləşirdi; sağ cinaha Durmuş xan Şamlı, sol cinaha isə Diyarbəkir hakimi Məhəmməd xan Ustaclı başçılıq edirdi. Ərzincan hakimi Nurəli Xəlifə Rumlu, Təbriz hakimi Məntəşə Sultan, Fars hakimi Xəlil Sultan Zülqədər, Hüseyn bəy Lələ, Xüləfa bəy (Xadim bəy), Pirə bəy Çavuşlu və Sultanəli Mirzə Əfşar cinahlarda mövqe tutdular. Sarı Piri (qorçibaşı) və Yusif bəy Varsaq öndə duran hissəyə (çərxçiyan) təyin olundular. Şah İsmayıl özü seçmə hissələrlə sağ cinahda dururdu²³¹.

Osmanlı ordusunun döyüş qüvvələri Avropa nümunəsi üzrə qurulmuşdu. Sağ cinaha Anadolu bəylərbəyisi Sinan paşa, sol cinaha isə Rumeli bəylərbəyisi Həsən paşa başçılıq edirdilər. Mərkəzdə artilleriyaya – 300-ə yaxın top yerləşdirilmişdi. Düşmənin topları görə bilməməsi üçün onların qarşısında xüsusi hissələr (əzablar) saxlanırdı. Artilleriyanın arxasında piyada nişançılar – yeniçərilər dururdular. İş heyvanlarını – dəvələri və qatırları bir-birinə zəncirlərlə bərkidilmiş arabalarla birlikdə yeniçərilərin qarşısında və ətraflarında yerləşdirmişdilər. Bu, müdhiş qızılbaş süvarisinin yolunda maneə olmalı idi. Elə həmin məqsədlə də topların sıraları zəncirlərlə bağlanmışdı. Sultan Səlim özünün şəxsi hərbi dəstəsi ilə yeniçəri qüvvələrinin arxasında mövqe tutmuşdu. Osmanlı ordusunun arxa hissəsində vəzifəsi düşmənin arxadan vura biləcəyi zərbəni dəf etməkdən ibarət olan Şadi bəy durmuşdu²³².

Çaldıran vuruşması 1514-cü il avqustun 23-də səhər, qızılbaş ön süvari dəstəsinin – Sarı Piri Ustaclının başçılıq etdiyi qorçilərin şiddətli hücumu ilə başlandı. Türklər ağır itkilərə məruz qalsalar da, Osmanlıların ön dəstəsi Səfəvi süvarisinin hücumunu dəf edə bildi.

Salnaməçilərin məlumatlarına görə, bu döyüşdə I Şah İsmayıl və qızılbaş döyüşçüləri xeyli hünər və qəhrəmanlıq nümunələri göstərdilər. Məsələn, döyüşün qızğın çağında İsmayıl Osmanlı ordusunda özünün bahadır gücü və igidliyi ilə tanınan Əli bəy Malquçoğlu ilə üz-üzə gəldi. İsmayıl qılıncla onun başına elə bir zərbə endirdi ki, baş dəbilqə ilə birlikdə iki hissəyə parçalandı, şahın qılıncı isə onun sinəsini dəldi²³³.

Vuruşmanın ən böhranlı anında top mərmiləri İsmayılın döyüşçülərinin sıralarını seyrəltdiyi bir vaxtda Fars hakimi Xəlil Sultan Zülqədər özbaşına döyüş meydanını tərk etdi və öz dəstəsi ilə birgə qaçdı. Lakin şah düşmənin məhvedici atəşi qarşısında geri çəkilmədi və döyüşçülərini topların üzərinə hücuma apardı. O, qılıncı ilə bir-birinə zəncirlənmiş topların arasından özünə yol açdı, lakin dəvələrin və qatırların “divarı” qarşısında dayanmağa məcbur oldu²³⁴. Bu zaman Şah İsmayılın atı müvazinətini itirdi və üzərindəki döyüşçü ilə birlikdə yerə sərildi. Türk əsgərləri İsmayıla tərəf atıldılar. Lakin şahın həyatı üçün bu çətin anda o, şaha “zahirən və geyimi” ilə çox oxşayan Sultanəli Mirzə Əfşar tərəfindən xilas edildi. O, “mənəm şah” – deyə qışqıraraq irəli qaçdı və düşmənin əsgərlərini də öz arxasınca apara bildi. Bu zaman özünü yetirən Xızır ağa Ustaclı adlı bir qızılbaş İsmayıla başqa bir at gətirdi. Şah həmin atın üzərində döyüşə atıldı²³⁵.

Səfəvi salnaməçilərinin məlumatlarına görə, Çaldıran vuruşmasında hər iki tərəfdən 5 min nəfər döyüşçü həlak olmuşdur. Onlardan 2 min nəfərinin qızılbaş, 3 min nəfərinin isə türk olduğu göstərilir²³⁶. Lakin biz bu rəqəmin düzgünlüyünə heç cür inana bilmərik. Məsələn, Şərəfxan Bidlisi yalnız qızılbaşların itkisinin 5 min nəfər süvari olduğunu göstərir ki, bu, həqiqətə daha yaxındır²³⁷. Osmanlı tarixçiləri əksinə, bu rəqəmləri həddən artıq şişirdirlər. Onlardan bəziləri türklərin 30-40 min nəfər, qızılbaşların isə bundan iki dəfə artıq itki verdiyini göstərirlər. Səfəvilər özlərinin bir sıra istedadlı sərkərdələrini – Məhəmməd xan Ustaclını, Sarı Piri Ustaclını, Hüseyn bəy Lələni, Xadim bəy Xüləfanı itirdilər. Osmanlı sərkərdələrindən Həsən paşa, Malquç oğlu, Üveys bəy, Süleyman bəy həlak oldular²³⁸.

Qızılbaş ordusunun Çaldıran vuruşmasında məğlubiyyətini müasirləri müxtəlif səbəblərlə izah edirlər. Burada əvvəlki qələbələrdən arxayın düşən və tərslik edərək öz sərkərdələrinin ağıllı kəlamlarını eşitməyən Şah İsmayılın cəngavər xasiyyətini, şahın gecə həmləsi fikrindən daşındırmış Durmuş xanın özünə güvənərək, keflənib lovğalanmasını və s. göstərmək olar. Bu baxımdan Sultan Səlimlə türklərin əsir aldığı Şah İsmayılın oxşarı Sultanəli Mirzə Əfşar arasında olmuş söhbət maraqlıdır. Sultan Şah İsmayıldan soruşur: “Məgər sən bilmirdin ki, mən iki yüz min döyüşkən kişi, artilleriya və yeniçərilərlə gəlmişəm, sən niyə belə miskin qüvvələrlə mənimlə döyüşə girib, öz adamlarını ölümə məhkum etdin, özün isə əsir düşdün”. Cavab belə oldu: “Mən bilirdim ki, sənin böyük ordun var, lakin bilmirdim ki, sən toplardan düzəldilən istehkama atılıb bununla da özünü bu dünyada da, o dünyada da rüsvay edəcəksən…”²³⁹ Göründüyü kimi, I Şah İsmayıl odlu silah tətbiqini insanlıqla bir araya sığışdırmır, qorxaqlıq və cəsarətsizlik təzahürü sayırdı. Şah İsmayıl yalnız canlı qüvvə baxımından deyil, texniki təchizat cəhətdən, silahlanma cəhətdən Sultan Səlimdən geri qalırdı. Səfəvilərdə artilleriya demək olar ki, tamamilə yox idi. Səfəvilərin əsas qüvvəsi olan qızılbaş tayfa süvari qoşunu topların və yeniçəri nişançılarının atəşi qarşısında aciz idi. Bundan əlavə, Osmanlı ordusu hərbi nizamın və döyüşün aparılması taktikasında Avropa sistemini də mənimsəmişdi. Deməli, İsmayılın məğlubiyyətini şəxsi səbəblərlə deyil, sultan ordusunun o dövr üçün qabaqcıl olan təşkili və silahlanması, onun odlu silahı, artilleriyanı geniş tətbiq etməsi ilə əlaqələndirmək lazımdır²⁴⁰.

Çaldıran Səfəvilər dövlətinin hərbi-siyasi nüfuzuna ciddi zərbə endirdi və son nəticədə onun Kürdüstanda geniş əraziləri itirməsinə gətirib çıxardı. Kürd tayfaları və əyanları o vaxta qədər I Şah İsmayılın və onun canişinlərinin hakimiyyətini qismən tanısalar da, Çaldırandan sonra kömək üçün I Sultan Səlimə müraciət edərək, açıq-aşkar qızılbaş hakimlərinə qarşı çıxış etməyə başladılar. Kürdüstanın əsarət altına alınmasına yönəldilmiş Osmanlı ilhaqçı siyasətinin sadiq nümayəndəsi və yayıcısı İdris həkim Bidlisi kürd tayfalarının sultanın tərəfinə keçməsində çox böyük rol oynadı. Kürdlərin siyasi təmayülünün dəyişməsində onların Osmanlı türkləri ilə ümumi olan sünnilik ideologiyası heç də az rol oynamadı²⁴¹.

Hicri 920-ci (1514-1515) ilin qışını Amasyada keçirən Səlim İstanbul istiqamətində hərəkət etdi. O, yolüstü Kəmaxı tutdu²⁴². Ərzincanın qızılbaş hakimi Nurəli Xəlifə Rumlu Trabzonun Osmanlı hakimi Bıyıklı Məhəmmədin (farsdilli mənbələr onu Mustafa paşa Bığlı Çavuş adlandırırlar) qoşunları ilə döyüşdə məğlubiyyətə uğradı və həlak oldu. Ərzincan isə türklər tərəfindən tutuldu²⁴³.

Çaldıran vuruşmasından sonra Diyarbəkir əhalisi Sultan Səlimə itaətini bildirdiyinə görə I Şah İsmayıl şəhəri geri almaq üçün Qara xanı (Çaldıran yaxınlığında həlak olmuş Məhəmməd xan Ustaclının qardaşı) ora göndərdi. Lakin qızılbaşlar qiyamçıların müqavimətini heç cür qıra bilmədilər. Mühasirə bir ildən artıq çəkdi. İdris Bidlisinin başçılığı altında kürd dəstələri ilə möhkəmləndirilmiş Bıyıklı Məhəmməd paşanın qoşunlarının yaxınlaşması Qara xanı məcbur etdi ki, mühasirədən əl çəksin və Mardinə geri çəkilsin. 1516-cı ilin əvvəlində Mardinin cənubunda Koçhisarın yaxınlığında tərəflər arasında baş verən qəti döyüş Osmanlı türklərinin xeyrinə qurtardı. Qara xan öldürüldü, qızılbaş qoşunu darmadağın edildi. Nəticədə, şimalda Harputdan və Bidlisdən başlayan, cənubda isə Rəqqə və Mosula qədər uzanan geniş ərazi Osmanlı türklərinin əlinə keçdi²⁴⁴.