Kitabı oku: «Azərbaycan səfəvilər dövləti», sayfa 6

Səfəvilər və Gürcüstan Şah İsmayıl və Şəki xanlığı

Sultanın barışmaz mövqeyi ilə qarşılaşan I Şah İsmayıl Cənubi Qafqaz ölkələrində, xüsusilə də Gürcüstanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün ciddi tədbirlər gördü. Səfəvilərin vəziyyəti onun hesabına yüngülləşmişdi ki, Gürcüstan XVI əsrin əvvəlində bir-birilə düşmənçilik edən bir sıra müstəqil çarlıqlara parçalanmışdı.

Qızılbaşların Gürcüstana yürüşləri üçün formal bəhanə gürcü çarlarının kömək üçün özlərinin müraciəti oldu. Mesxi (Samtsixi) çarı IV Kvarkvare (1516-1535) digər gürcü çarı “Başı Açıq” (İmeretiya) hökmdarı Mənuçöhr (?) tərəfindən məğlub edilərək İsmayılın Naxçıvandakı qış düşərgəsinə gəldi və müdafiə olunmasını xahiş etdi. Şah İsmayıl Div Sultan Rumlunun başçılığı ilə bir neçə qızılbaş sərkərdəsini Gürcüstana göndərdi²⁴⁵. Onlar Şuragöl yolu ilə buraya gəldilər. Yürüş nəticəsində Mənuçöhrün ordusu darmadağın edildi və o, yardım almaq üçün Ruma (Türkiyəyə) qaçdı. Kvarkvare isə taxt-tacı özünə qaytardı²⁴⁶.

Sonrakı ildə Mənuçöhr Qızıl Əhməd oğlunun komandası altında Osmanlı türk dəstəsi ilə Türkiyədən qayıtdı və yenidən Kvarkvarenin mülklərinə basqın etdi. Div Sultan Rumlu ikinci dəfə Gürcüstana göndərildi. Dəbil (Dvin) rayonunda baş verən döyüşlərdə qızılbaşlar Osmanlı türklərini darmadağın etdilər. Onların başçısı isə öldürüldü. Mənuçöhr meşələrə qaçmaqla canını qurtardı²⁴⁷.

Div Sultan Rumlunun başçılığı ilə qızılbaşların üçüncü yürüşü hicri 927-ci (1521) ilə təsadüf etmiş və Kaxetiya gürcü çarı Ləvənd xanın (Levanın – 1520-1574) Şəki xanlığına basqını ilə əlaqədar olmuşdu. Şəki hakimi Həsən bəy kömək üçün Naxçıvanda qışlayan I Şah İsmayıla müraciət etdi. Div Sultan Qanıq (Alazan) və Qabırrı (İori) çaylarını keçərək Zəyəm və Qərəm qalalarına hücum etdi. Ləvənd xan günahını etiraf edərək Div Sultanın hüzuruna gəldi. Gürcüstanın digər hökmdarları – Kvarkvare, Davud bəy²⁴⁸ və Mənuçöhr də bu cür hərəkət etdilər. Onlar Div Sultanla birlikdə Naxçıvanda qışlayan Şah İsmayılın yanına gəldilər. Burada gürcü çarları Səfəvilərə hər il vergi (bac-xərac) verməyi öhdələrinə götürdülər və öz mülklərinə qayıtdılar²⁴⁹.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Səfəvilərlə əlaqədar Şəki hakimi barəsində daha ilkin məlumat yalnız Budaq Qəzvinidə vardır. Burada hicri 925-ci (1519) ildə Şah İsmayıl Təbrizdəki qış mənzilində olarkən onun yanına qonşu hakimlərin bütöv bir dəstəsinin gəldiyi xəbər verilir. Şirvan əhalisi Şeyxşah, Müzəffər Sultan Rəşti, Xan Əhməd Gilani, Mirəbdülkərim Mazandarani, Məlik Kavus Rüstəmdari, Məlik Bəhmən Rüstəm Abbasi, Ləvənd bəy Gürcü, Həsən bəy Şəki və Kvarkvare Gürcü “bir xalçanın üstündə əyləşmişdilər”²⁵⁰. Başqa sözlə, adları çəkilən hakimlər bununla I Şah İsmayıla itaət etdiklərini və ona tabe olduqlarını bildirirdilər²⁵¹.

Hicri 930-cu (1524) ilin yazında İsmayıl Naxçıvandan Şirvana hərəkət etdi. Salnaməçilər yürüşün səbəbini izah etmirlər. Şah Kür çayına çatanda şirvanşah II Şeyxşahın vəfatı haqqında xəbər alındı. Şirvan taxtına onun oğlu, İsmayılın kürəkəni (qızı Pərixan xanımın əri) Xəlilullah çıxdı. Sonra şah Şəki tərəfə döndü və burada Həsən bəy və yerli əyanlar onu təntənə ilə qarşıladılar. İsmayılın Şəki ilə Gürcüstan arasındakı ərazidə təşkil etdiyi çox böyük ovda, ”qazilər” və Şəki əyanları iştirak etdilər²⁵². Şəkidən Ərdəbilə qayıdarkən İsmayıla xəbər verdilər ki, Kaxetiya hökmdarı Ləvənd xan böyük bir qoşunla Şəkiyə hücum etmişdir. Vuruşmada şəkililər məğlub olmuşdular və Həsən bəy öldürülmüşdü. Bu xəbər I Şah İsmayılı qəzəbləndirdi və o, dikbaş gürcü çarını cəzalandırmağı qərara aldı. Lakin İsmayılın vəfat etməsi buna mane oldu²⁵³.

Bu faktlar göstərir ki, Şəki hakimi Həsən bəy Şah İsmayılın simasında öz himayədarını görür və qərb qonşuları-gürcü çarları ilə mübarizədə onun köməyinə arxalanırdı.

I Şah İsmayılın şirvanşah II İbrahim Şeyxşahla qarşılıqlı münasibətləri

Şirvanşah Fərrux Yəsar həlak olduqdan sonra Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyulmadı. Şirvan taxtında onun oğlanlarından biri, bir ilə qədər hakimiyyətdə olmuş Bəhram bəy əyləşdi. Onun vəfatından sonra isə qardaşı Qazı bəy hakimiyyətə gəldi. Bir neçə ay sonra o, taxt-tacı ələ keçirmiş oğlu Sultan Mahmud tərəfindən öldürüldü. Mənbələrin məlumatlarına görə, hakimiyyəti qəsb etmiş bu adamın qəddarlığından hədsiz əziyyət çəkən Şirvan əhalisi onun əmisinin, Gilan hakimi Hüsaməddinin²⁵⁴ ölkəsində olan Şeyx İbrahim Şeyxşahın ardınca elçi göndərdi. Şeyxşah 1502-ci ildən II İbrahim adı ilə taxta çıxdı. Sultan Mahmud kömək almaq ümidi ilə I Şah İsmayılın sarayına qaçdı.

I Şah İsmayıl Sultan Mahmudu müdafiə etməyi lazım bildi. Münəccimbaşının verdiyi məlumata görə, Sultan Mahmud qızılbaşlardan hərbi kömək alaraq Şirvana hərəkət etdi. Şeyxşah Gülüstan qalasına çəkildi. Qalanın mühasirəsi üç aya qədər davam etdi. Mühasirədə olanların vəziyyəti təhlükəli hal alırdı. Lakin bu zaman gözlənilməz hadisə baş verdi: Mahmud yatdığı yerdə xidmətçisi tərəfindən öldürüldü. Gecə zülmətində onun başı qalaya çatdırıldı. Bundan ruhlanan şirvanlılar gecə həmləsi təşkil etdilər və özlərini itirmiş qızılbaşları qılıncdan keçirdilər²⁵⁵. Münəccimbaşının məlumatında bu hadisənin tarixi göstərilməmişdir.

Qızılbaşların Şirvana yuxarıda təsvir edilən yürüş tarixinə münasibətində Y.A.Paxomov maraqlı müşahidələr aparmışdır²⁵⁶. 1935-ci ildə Gəncə yaxınlığında Çaykənd kəndində Şirvanşahların və I Şah İsmayılın sikkələrindən ibarət pul dəfinəsi tapılmışdır. Y.A.Paxomov tərəfindən siyahıya alınmış bu dəfinədə I Şah İsmayılın Şamaxıda və Şabranda zərb edilmiş, hicri 911-ci (1505-1506) il tarixli pullar vardır. Halbuki bu dövrdə Şirvanın hökmdarı II İbrahim Şeyxşah idi. Digər tərəfdən Y.A.Paxomovun fikrincə, istər bu dəfinədə, istərsə də Şeyxşahın pulları olan başqa məlum kolleksiyalarda hicri 911 və 912-ci (1505-1507) illərdə zərb olunmuş pulların tamamilə olmaması müşahidə edilir. Y.A.Paxomov bu faktların əsasında belə bir nəticəyə gəlir ki, göstərilən illərdə Şamaxı, Şabran və Şirvanın bir hissəsi İsmayılın tabeliyinə keçmişdi; Şeyxşah yalnız hicri 913-cü (1507-1508) ildə Şamaxını özünə qaytarmış, artıq öz adından pul zərb etdirmişdi. Tədqiqatçı deyilənlərə belə yekun vurur: “Birincisi, Sultan Mahmuda kömək etmiş Səfəvilər nəinki Şamaxını, həm də Şirvanın şimal hissələrini, məsələn, Şabranı tuta bilmişdilər; ikincisi, bu köməyin əvəzində Sultan Mahmud özünü Şah İsmayılın təbəəsi saymağı və onun adından pul zərb etdirməyi öhdəsinə götürmüşdü”²⁵⁷.

Y.A.Paxomovun numizmatik məlumatlara əsaslanan həmin nəticələri, əsasən narrativ mənbələrin məlumatları ilə düz gəlsə də, aşağıdakı faktlar onların bir qədər dəqiqləşdirməsini tələb edir.

İbrahim Əmini xəbər verir ki, I Şah İsmayıl Hüseyn Kiya Çəlavinin qorunduğu Usta qalasını mühasirəyə alanda Qazı bəyin oğlu Sultan Mahmud şah qərargahına gəldi və Şirvan taxt-tacına öz hüquqlarını təsdiq etdirdi²⁵⁸. Biz bilirik ki, Usta qalasının mühasirəsi və alınması hicri 909-cu (1504-cü ilin yazında) ildə²⁵⁹ baş vermişdir. Deməli, Sultan Mahmudun qızılbaş hissələri ilə yürüşü yalnız həmin müddətdən sonra ola bilərdi. Biz elə həmin hicri 911-ci (1505-1506) ildə qızılbaşların Şirvana yürüşü haqqında da məlumatlar əldə etmişik. Həsən bəy Rumlu xəbər verir ki, həmin ildə Şah İsmayıl “hökm vermişdi ki, Sultan Heydərlə döyüşdə onun düşmənlərinin tərəfində olanların hamısını öldürsünlər. O bu işi təhqiq etməyi qorçibaşı Əbdül bəy Dədəyə tapşırdı. Bu səbəbdən xeyli adam öldürüldü”²⁶⁰. Anonim müəllif bu hadisənin bəzi təfsilatlarını göstərir. O yazır ki, Əbdül bəy Dədə I Şah İsmayılın əmri əsasında qoşunla Şirvana yollandı, çoxlu “türkman”ı, Təbərsaran və Şirvan sakinini qırdı²⁶¹. Bu haqda digər mənbələr də məlumat verirlər²⁶².

Mənə elə gəlir ki, yuxarıda göstərilən I Şah İsmayılın adı olan pulların (hicri 911-ci ildə Şamaxı və Şabranda zərb edilmiş) məhz Əbdül bəy Dədənin başçılığı ilə qızılbaşların həmin yürüşü zamanı zərb edildiyinə şübhə etməyə əsasımız yoxdur.

Qeyd olunan faktlar Sultan Mahmudun və Əbdül bəy Dədənin Şirvana yürüşləri arasında əlaqənin olması fikrinə gətirib çıxarır. Belə güman etmək məntiqi olar ki, söhbət müxtəlif vaxtlarda olmuş iki yürüşdən deyil, Sultan Mahmudun da iştirak etdiyi bir yürüşdən gedir.

I Şah İsmayılın ilk yürüşündən sonra Səfəvilərin Şirvan hökmdarları ilə siyasi münasibətləri məsələsi hələ az öyrənilmişdir. “Azərbaycan tarixi”ndə bu münasibətlərin xarakterinə düzgün qiymət verilmişdir: “1500-1501-ci illərdə qızılbaşların yürüşündən sonra Şirvan, əsasən Səfəvilərin vassal asılılığı altına düşdü”²⁶³.

Aşağıda verdiyimiz yeni material həmin səciyyəni nəinki təsdiq edir, həm də onu mühüm təfərrüatlarla tamamlayır və bu münasibətlərin mahiyyətini dəqiqləşdirir. Bizim əlimizdə 1501-ci ildə qızılbaşlar Şirvandan getdikdən sonra, orada Səfəvilərin nümayəndələrinin qalması barədə mötəbər məlumat vardır. Məsələn, bizə məlum olur ki, İsmayılın ən nüfuzlu silahdaşlarından biri və onun tərbiyəçisi Hüseyn bəy Lələ Şamlı Şirvana canişin təyin olunmuşdu. Sonuncu, özünün xidmətçisini (“cilovdar”) – darmadağın edilmiş Şirvanlıların təqib edilməsi zamanı Fərrux Yəsara çatması, onu vurub atdan salması və şirvanşahın başını İsmayıla gətirməsi ilə fərqlənmiş Şahgəldi ağanı öz yerinə təyin etmişdi²⁶⁴. Sonra məlumat verilir ki, Şeyxşah Gilandan qayıtdı, boş qalmış Şirvan taxtına sahib oldu və “həmin vilayət tutulduqdan sonra oranı Lələ bəyin müavini kimi idarə etmiş” Şahgəldi ağa Şirvan hüdudlarını tərk etməyə məcbur oldu. İlk vaxtlar Şeyxşah öz adamlarını hədiyyələrlə Şah İsmayılın sarayına göndərmiş, özünün sadiq olduğuna onu inandırmış və İbrahim Əmininin sözləri ilə desək, İsmayılın “Şirvanın idarə olunmasını ona bağışlamasına nail olmuşdu”²⁶⁵. Şeyxşahın öz mövqeyi möhkəmlənəndən sonra Şirvan qalalarının möhkəmliyinə və qoşunların sayca çoxluğuna arxalanaraq, Səfəvilərin asılılığından tamamilə azad olmağa cəhd göstərdi. O, İsmayılın nümayəndələrinin üzünə “hörmət və ehtiram qapılarını bağlayaraq”, “bac-xərac” verilməsini dayandırdı. Elə bu vəziyyət də hicri 911-ci ilin qışında (1509-cu ilin sonu) Şah İsmayılın Şirvana təkrar yürüşünə səbəb olmuşdu²⁶⁶. Qızılbaş qoşunları Cavad yaxınlığında bərənin köməyilə çayı keçərək Şirvana daxil oldular. İsmayılın üstün qüvvələri ilə toqquşmaqdan ehtiyat edən Şeyxşah Buğurd qalasında gizləndi. Qoşunların bir hissəsini Şamaxıya göndərən İsmayıl Bakıya hərəkət etdi. Bakı və Şabran şəhərlərinin hərbi rəisləri şəhər və qala qapılarının açarlarını qızılbaş hökmdarına təqdim etdilər. Şirvanın digər qalalarının rəisləri də belə hərəkət edərək hədiyyələrlə İsmayılın yanına gəldilər. Yarəhməd və Ağa Məhəmməd bəy istisna olmaqla Dərbənd hakimləri qala divarlarının hündürdə yerləşməsinə və möhkəmliyinə ümid bağlayaraq, nəinki özləri şahın yanına gəlmədilər, hətta ənənəvi “peşkəşi” belə ona göndərmədilər. Belə olduqda qızılbaşlar Dərbəndə hərəkət etdilər və onu mühasirəyə aldılar. Beş gün ərzində qala divarlarının altından 12 lağım atıldı. Öz vəziyyətlərinin çıxılmaz olduğunu görən şəhər müdafiəçiləri silahı yerə qoydular. Anonim müəllif göstərir ki, “Şirvan ölkəsinin idarə olunması yenidə Hüseyn bəy Lələyə tapşırıldı”.

Deyilən şərhlərdən görünür ki, İsmayıl Şirvanşahları lap əvvəldən vassallığı qəbul etməyə məcbur etmişdi. Bizim hər il Şirvanşahların İsmayıla ödədikləri verginin – “bac-xəracın” miqdarı və xarakteri haqqında məlumatımız yoxdur. Güman etmək olar ki, Şirvanşahlar Şah İsmayıla münasibətdə öz üzərlərinə müəyyən öhdəliklər götürmüşdülər. Əks təqdirdə, Şirvanda qızılbaş nümayəndələrinin olması səbəbini izah etmək çətindir. Təəssüf ki, bizim bu barədə konkret məlumatımız yoxdur. Yəqin ki, Şirvanın idarə olunmasının Hüseyn bəy Lələyə tapşırılmasını Səfəvilərin bu vilayəti həmişə özlərinin qanuni mülkü hesab etdiklərini təsdiq edən aşkar, formal əmək kimi başa düşmək lazımdır. Səfəvi nümayəndələrinin Şirvanın daxili işlərinə qarışmasının dərəcəsi və xarakteri haqqında fikir yürütmək də bizim üçün çətindir. Ehtimal etmək olar ki, bu, Şeyxşah üçün kifayət qədər sıxıntılı olmuşdu. Onun həmin asılılıqdan qurtulmaq üçün göstərdiyi cəhdlərdən də bunu sezmək olar.

III FƏSİL
I TƏHMASİBİN DÖVRÜNDƏ SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN VƏZİYYƏTİ

Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi I Şah İsmayılın müxtəlif xalqları birləşdirən geniş vahid dövlətin əsaslarını möhkəmləndirmək sahəsindəki fəaliyyəti onu ən görkəmli dövlət xadimi kimi səciyyələndirir. Azərbaycan (qızılbaş) əyanları mühitində tərbiyə almış, bu mühitlə ayrılmaz tellərlə bağlı olan I Şah İsmayıl mülki və dini rəhbər kimi şəksiz nüfuzundan istifadə edirdi. Qızılbaş əmirlərinin itaətsizliyinin ən xırda əlamətlərinin qarşısını amansızlıqla alan I Şah İsmayılın ağıllı siyasəti sayəsində əsrin ilk rübündə mərkəzi hökumətin nüfuzu kifayət qədər yüksək idi. Buna görə də hicri 930-cu il rəcəb ayının 19-u (1524-cü il mayın 23-də)²⁶⁷ onun 37 yaşında ikən vaxtsız və qəfil ölümü mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsinə və tayfa başçılarının ara müharibələrinə gətirib çıxardı.

I Şah İsmayılın vəfatından sonrakı birinci onillikdə dövlətdə feodal özbaşınalığı

İsmayılın oğlu Təhmasib Mirzə formal olaraq şah elan edildi²⁶⁸. Lakin on yaşlı oğlan yüksək gəlirli dövlət vəzifələri, zəngin və məhsuldar torpaqlar ələ keçirmək uğrunda bir-birilə mübarizə aparan qızılbaş tayfa əmirlərinin əlində oyuncağa çevrildi. Dövlət işləri üzərində əməli nəzarəti rumlu tayfasının rəhbəri, I Təhmasibin lələsi (atabəyi) Div Sultan ələ keçirdi. Lakin ustaclı tayfasının Köpək Sultan və Abdulla xan kimi qüdrətli əmirləri onun hakimiyyətinin güclənməsinə yol vermək istəmirdilər. Təbrizdə ustaclı əyanlarının çıxış edəcəyindən qorxan Div Sultan özbəklərin Xorasana basqınını dəf etmək bəhanəsi ilə paytaxtdan çıxdı və guya xarici düşmənə qarşı qoşun toplamaq üçün Təbəristanla sərhəddə yerləşən Lar yaylağına yola düşdü. İsfahan hakimi Çuxa Sultan Təkəli, Həmədan hakimi (tiyuldarı) Qaraca Sultan Təkəli, Məşhəd hakimi Burun Sultan Təkəli, Şiraz hakimi Əli Sultan Zülqədər və başqaları onun çağırışı ilə öz qoşunları ilə bura gəldilər²⁶⁹. Div Sultan hədiyyələr və vədlər verməklə onları öz tərəfinə çəkdi və Köpək Sultan Ustaclı əleyhinə ittifaq bağladı. Şamlı tayfasının iki görkəmli əmiri – Herat hakimi durmuş xan və Astrabad hakimi Zeynal xan şəxsən Div Sultana qoşulmasalar da, onun vəkilliyə olan iddialarını müdafiə etdilər²⁷⁰. Ustaclı tayfasından olan əmirlərin bəziləri, məsələn, Məntəşə Sultan, Div Sultanın tərəfində durdular. Mövqeyinə və sayına görə başqa qızılbaş tayfalarından üstün olan ustaclı tayfa əmirlərinin əksəriyyəti Div Sultanı tanımaqdan imtina etdi²⁷¹. Hicri 931-ci (1525) ilin payızında özünü kifayət qədər güclü hiss edən Div Sultan Köpək Sultana məktub göndərərək mərhum şahın iradəsinə tabe olmağa və onun vəkalət hüquqlarını tanımağa çağırdı. Özü isə əmirlərlə birlikdə Təbriz istiqamətində hərəkət etdi. Köpək Sultan ustaclı əmirlərinin müşavirəsində münaqişəni dincliklə həll etmək ruhunda çıxış edərək Div Sultanı qarşılamağa yollandı. Görüş Türkmənkəndi adlı yerdə baş verdi. Onlar birlikdə Şah Təhmasibin Təbrizdəki sarayının yaxınlığında yerləşən Çərəndaba gəldilər. Lakin tayfalar arasında müharibə yenidən başlandı²⁷².

Div Sultan Köpək Sultanla birlikdə paytaxta daxil olan kimi, ilk növbədə ixtilafa təhrik edənləri cəzalandırmaq bəhanəsi ilə Qərincə bəy Ustaclını və Narın bəy Qacarı edam etdirdi. Ustaclı əmirləri dövlət işlərini idarə etməkdən uzaqlaşdırıldılar. Köpək Sultan sağ-salamat Təbrizdən çıxıb getməyi “xoşbəxtlik” hesab etdi və özünün keçmiş vilayəti (ölkəsi) olan Naxçıvan və İrəvan tərəfə hərəkət etdi²⁷³. Div Sultan Rumlu və Çuxa Sultan Təkəli bütün hakimiyyəti ələ keçirdilər. Fərmanlarda Div Sultan “məlik əl-üməra” (“əmirlərin rəhbəri”), Çuxa Sultan isə “rükn əs-səltənə” (“səltənətin dayağı”) adlandırılırdı²⁷⁴. Köpək Sultan paytaxtdan çıxan kimi Div Sultan Çuxa Sultanla birlikdə tiyul (iqta) hüququnda ustaclı tayfasına məxsus olan torpaqların çox hissəsini öz aralarında bölüşdürdülər²⁷⁵.

İsgəndər bəy Münşi Azərbaycan tayfaları arasında düşmənçilik və müharibə törətmiş Div Sultanın hərəkətlərini pisləyir²⁷⁶. Köpək Sultan ustaclı, rumlu və təkəli tayfaları ilə mübarizə aparmaq üçün hicri 932-ci il rəcəbin əvvəlində (1526-cı ilin əvvəli) Xalxaldan Sultaniyyəyə gəldi. Ona qoşulmuş ustaclı əmirləri, o cümlədən Qılıc xan, Məntəşə bəy Şeyxlər qorçibaşının qardaşı Sarı Piri, Bədr bəy Qorçibaşı və Kürd bəylə birgə Köpək Sultan şah qərargahına hərəkət etdi. Div Sultan barışmağa cəhd göstərdi və vasitəçilik etmək üçün Qasım xəlifə Varsağı Köpək Sultanın yanına göndərdi. Lakin onlar Div Sultanın sözlərinə və vədlərinə inanmadılar.

Mayın 26-da (şaban ayının 14-də) Səksəncik adlanan yerdə düşmən tərəflər arasında döyüş baş verdi. Əvvəlcə ustaclı əmirləri öz rəqiblərinə üstün gəldilər. Belə olanda Div Sultan və Çuxa Sultan “əlacsızlıqdan” gənc şahı ata oturdaraq onunla birlikdə döyüş meydanına çapdılar²⁷⁷. Ustaclı əmirlərinə qarşı döyüşə şahın xüsusi hərbi dəstəsi (qorçilər) daxil olduqda üstünlük rumlu və təkəli əmirlərinin tərəfinə keçdi. Ustaclı qoşunu qaçmağa üz qoydu və Əbhərdən keçərək Taroma – Rəşt hakimi Müzəffər Sultanın mülklərinə gəldi²⁷⁸. Həmin vaxtda mərhum Qara xanın oğlu Abdulla xan Ustaclı Kirman hakimi Əhməd Sufi oğlu Ustaclı ilə birlikdə rumlu və təkəli tayfalarına qarşı çıxdı və Xərzavil adlı yerdə onların arasında döyüş baş verdi²⁷⁹. Gilanlıların köməyinə baxmayaraq, ustaclı dəstələri yenidən ağır məğlubiyyətə uğradılar və Qəzvində onların başlarından “minarə ucaldıldı”²⁸⁰.

Sonrakı hicri 933-cü (1526-1527) ildə Köpək Sultan öz qoşunlarını Xalxaldan keçərək, Rəştdən Ərdəbilə gətirərək yerli hakim Badəncan bəy Rumlunu məğlub etdi və öldürdü. Sonra o, Çuxursəədə, rumlu tayfasının köçdüyü yeni yerə hərəkət etdi. Bundan xəbər tutan Div Sultan, Çuxa Sultan və Məhəmməd xan Zülqədər oğlu səkkiz min nəfərlik qorçilər dəstəsi ilə Qərbi Azərbaycana yollandılar. Tərəflərin üz-üzə gəldiyi Naxçıvanda Araz çayı yaxınlığında, hicri 933-cü il ramazanın 29-da (1527-ci il iyunun 30-da) onların arasında həlledici döyüş baş verdi. Ustaclı qoşunu darmadağın edildi, Köpək Sultan isə öldürüldü²⁸¹.

Qızılbaş tayfaları arasında gedən ara müharibələri nəticəsində mərkəzi hakimiyyət əslində fəaliyyətdən qalaraq iflic vəziyyətinə düşdü. Ölkədə özbaşınalıq hökm sürürdü. Məsələn, Xorasanın bir çox qızılbaş tayfaları vətəndaş müharibəsinə cəlb olundu. Hürşah məlumat verir ki, Xorasanda və Astrabadda torpaqlara (iqta) sahib olan əmirlərin çoxu öz tayfaları ilə (il-u-ulus) İraqa yola düşdülər. Məsələn, Nişapur hakimi Çərəkə Sultan, İsfərain hakimi Pirqulu Sultan, Astrabad hakimi Zeynal xan, Damğan və Bistam tiyuldarı Ələş Sultan öz vilayətlərini tərk edərək Rey və Xarda məskunlaşdılar. Özbək əmirləri budan dərhal istifadə etdilər. Hicri 933-cü ilin əvvəlində (1526-cı ilin sonu) onlar Xorasana soxuldular, maneəsiz olaraq onu ələ keçirərək qarət etdilər və viran qoydular²⁸².

Üçüncü rəqibdən yaxalarını qurtaran Div Sultan Rumlu və Çuxa Sultan Təkəli özləri bir-birilə vəkillik (vəkalət-i əmir əl-ümərai) vəzifəsi uğrunda toqquşmağa başladılar. Hicri 933-cü (1527-ci il iyul) ilin əvvəlində Div Sultan Çuxa Sultanın təhriki ilə öldürüldü. Şərəfxan Bidlisinin məlumatlarına görə, Çuxa Sultan gənc şahı inandıra bilmişdi ki, Div Sultan tayfalararası ədavətin və toqquşmaların səbəbkarıdır və o, divana daxil olanda şah, Div Sultanı oxla vurmuş, sonra isə şahın xidmətçiləri onu qətlə yetirmişdilər²⁸³. Bununla da rumlu əyanlarının hakimiyyət dövrü sona çatdı.

Dövlət işlərinə rəhbərlik təkbaşına vəkil olmuş Çuxa Sultanın şəxsində təkəli əyanlarının əlinə keçdi. O, elə hakimiyyət sahibi olmuşdu ki, I Təhmasibə “yalnız şahın adı qalmışdı”. O, “vilayətlərin çoxunu təkəli tayfasından olan qohumlarının arasında bölüşdürmüş və (onlardan) hər birini xan rütbəsinə, sultan dərəcəsinə yüksəltmişdi”²⁸⁴. Lakin tezliklə Çuxa Sultanın və təkəli tayfasının nüfuzu son dərəcə azaldı. Bu, hicri 935-ci (1529) ildə, Zirabad yaxınlığında özbəklərlə vuruşmadan sonra baş verdi. Burada təkəli əmirləri döyüş meydanından qaçdıqlarına görə Səfəvi qoşunu az qala məğlubiyyətə uğrayacaqdı²⁸⁵.

Bu zaman özbəklərlə döyüşdə böyük şücaət və cəsurluq nümayiş etdirmiş şamlı tayfasının başçısı Hüseyn xan əvvəlki mühasirə zamanı ağır vəziyyətə salınmış, ərzaq cəhətdən korluq çəkən Heratın²⁸⁶ hakimi vəzifəsini tutmuşdu. Qızılbaş qoşunu Xorasanı tərk edən kimi, Übeydulla xan yenidən bura hücum etdi və Hüseyn xanın azsaylı qızılbaş dəstəsi ilə qoruduğu Heratı mühasirəyə aldı. Çuxa Sultan qızılbaş qoşununu Heratda mühasirəyə düşənlərə köməyə göndərməyi yubandırdı. Çuxa Sultanın, onun özbəklərin əlinə düşməsini istədiyini yaxşı başa düşən Hüseyn xan Übeydulla xanla danışıqlara başladı. Ona maneəsiz olaraq öz dəstəsi ilə şəhəri tərk etməyə və Sistandan keçərək Şiraza geri çəkilməyə icazə verildi²⁸⁷. Hicr 937-ci il zülqədənin 2-də (1531-ci il iyunun 17-də) Hüseyn xan Sam Mirzə ilə şahın İsfahan yaxınlığındakı qərargahına gəldi²⁸⁸. Çuxa Sultan özünün təhlükəli rəqibindən xilas olmaq üçün onu şənliklərin birində öldürmək qərarına gəldi. Onun bu planından Hüseyn xan xəbər tutdu. O, gecə düşəndə silahlı adamlardan ibarət dəstə ilə Çuxa Sultanın alaçığına yollandı. Çuxa Sultan sığınacaq tapmaq ümidi ilə divanxanaya qaçdı. İş o yerə çatdı ki, vuruşma şah otağında davam etdirildi və Hüseyn xanın adamlarının atdıqları iki ox şahın tacına dəydi. Həmin gecə şahı mühafizə edən, zülqədər tayfasından olan şah qorçiləri Hüseyn xanın tərəfinə keçdilər və onlardan biri Çuxa Sultanı ölümcül yaraladı.

Çuxa Sultanın ölümündən sonra təkəli əmirləri vəkil vəzifəsinə onun böyük oğlu Şah Qubadın namizədliyini irəli sürdülər. Təkəli əmirlərinin öz hökmranlığını qoruyub saxlamaq üçün etdikləri bu cəhd təkəli feodallarının zülmünə çox dözmüş digər qızılbaş tayfaları – ustaclı, rumlu, zülqədər və əfşar əmirləri tərəfindən narazılıqla qarşılandı. Həmədandan bir qədər aralıda tərəflər arasında toqquşma baş verdi. I Şah Təhmasibin əmri ilə təkəli tayfası tamamilə məhv edilmək təhlükəsi qarşısında qaldı. Tayfadan bir çoxları qırıldı, sağ qalanlar isə onların öz tayfalarından olan Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlunun idarə etdiyi Bağdada qaçdılar. Sonuncu, özünün şaha olan xeyirxah münasibətini bildirmək əlaməti kimi onlardan bəzilərini edam etdirdi və başlarını saraya göndərdi²⁸⁹.

Hicri 937-ci (1530-1531) ildə təkəlilər Azərbaycanın cənub hissəsinin hakimi (əmir əl-üməra) Üləma bəy Təkəlinin şəxsində vəkil vəzifəsini tutmaq üçün daha bir uğursuz cəhd etdilər²⁹⁰. Müqavimətə rast gələn Üləma şaha qarşı üsyan etdi, Təbrizi çapıb taladı və tayfasının bir hissəsi ilə Türkiyəyə getdi. Sonralar, Üləma bəy Sultan Süleymanın Azərbaycana yürüşlərində iştirak etmişdir.

Təkəli əyanlarınıın hökmranlıq müddəti (1527-1531) şamlı feodallarının hakimiyyəti ilə əvəz edildi. Çuxa Sultanın ölümündən sonra Hüseyn xan Şamlı ən qüdrətli feodal oldu, vəkil və əmir əl-üməra vəzifələrini tutdu. Hüseyn xan da sələfi kimi ilk növbədə öz tayfasının yaxşı yerləşdirilməsi qayğısına qalaraq “ən yaxşı vilayətləri (iqta əsasında) şamlı əmirləri arasında bölüşdürüb” şaha dövlət işlərinə qarışmaq imkanı vermədi²⁹¹.

Hüseyn xan hicri 940-cı (1533-1534) ilədək dövlət işlərini idarə etmiş, elə həmin ildə qəflətən hakimiyyətdən kənar edilərək edam olunmuşdu. Mənbələrdə göstərilir ki, Hüseyn xan Şamlı I Şah Təhmasibi zəhərləmək məqsədilə sui-qəsd hazırlanmaqda təqsirləndirilmişdi. I Şah Təhmasib Heratda ikən Hüseyn xanın həmtayfası olan Başdan Qara adlı bir nəfər şahın piyaləsinə zəhər tökmək üçün cəhd göstərmişdi. Hüseyn xanın tərbiyəçisi (lələsi) olduğu qardaşı Sam Mirzənin xeyrinə I Şah Təhmasibi devirməyə yönəldilmiş fəaliyyətdə ittiham etmişdilər. Həmçinin Sam Mirzənin xəyanəti barədə xəbər verən “Şərəfnamə”yə görə, Sam Mirzə özünü I Sultan Süleymanın vassalı kimi tanımışdı²⁹². Hüseyn xandan məmləkətə soxulmuş türklərlə əməkdaşlıq etməkdə, düşmənin tərəfinə keçmək niyyətində olmaqda şübhələnirdilər. Həsən bəy Rumlunun göstərdiyi kimi, Hüseyn xanın hazırlanmaqda olan xəyanəti barədə şaha xəbər veriləndə Hüseyn xan onun əmrilə saraya çağırılmış və “parça-parça doğranmışdı”²⁹³.

Hüseyn xan Şamlının ölümü ilə qızılbaş feodallarının on il müddətində – 1524-cü ildən 1534-cü ilədək davam etmiş ağalığı başa çatdı. Şübhə yoxdur ki, şamlı əyanlarının hakimiyyəti tezliklə dövlət işlərindən sıxışdırılıb uzaqlaşdırılmış digər tayfa əyanlarının narazılığına səbəb olacaqdı. Həm də I Şah Təhmasibin özü artıq böyümüşdü, qızılbaş əmirlərinin sıxıntılı himayəsindən qurtulmaq və nəhayət, dövlət işlərini öz əlinə almaq qərarına gəlmişdi. Hüseyn xanın edam olunması və vəkil vəzifəsinə Qazi Cahan Qəzvininin təyin edilməsi I Şah Təhmasibin mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək və möhkəmləndirmək qətiyyətini göstərirdi.