Kitabı oku: «Seçilmiş Eserler 2. Cilt», sayfa 4

Яна бир нарса демоқчи бўлди-ю, лекин трубкани “хайр”дебқўйди.

Кейин Нодирни эсладими, “хўш?” деди.

– Шундай, ёмғир…

– Ёмғирам роса қуйди-да, майли бўлмасам,– деб, “хўжайин” чиқиб кетди.

Машинанинг гуруллагани эшитилди.

Эшикни “тарақ”этиб очиб,Алибек ака кирди. У семиз, қанқайган бурунли, қориндор экан.

– Нима керак?

Нодир ёмғирдан қочиб кирганини тушунтирди.

У қисиқ кўзларини яна ҳам қисиб Нодирнинг бошидан оёғигача тикилди.

– Кўчага чиқингда, ўнг томонга бурилинг. Ўша ерда сартарошхона бор, сочингизни олдириб ташланг, шимнинг сал кенгроғиникийинг. Хўжайинга бу турқингиз ёқмайди.

Нодир индамади. Тушуниб бўлмайдиган ғашлик билан чойхона томон юрди.

Одам сийрак. Ёшлар бўлмагани учун, кирмади.

Озиқ-овқат дўкони.

Қип-қизил сотувчи биринчи қарашдаёқ ёмон таассурот қолдирди Нодирда.

– Битта “Беломор” беринг.

50 тийинлик танга узатди.15 тийин қайтди.Нодир “камку”,дегандайқаради.

– Ие, кечирасан…Студентмисан, қаерда ўқийсан?

– Журналист!

– Ҳа-е,расм оламан, дегин!

– Ҳа, расм ҳамолаверамиз.

Нодир уйга келиб, яна бир муддат ўтмишни эслатувчи чакка овозини тинглади.

Ҳаво очилиб кетди. Эртага янги уйга кўчишади.

Зулайхо хола кўринди.

– Келдингми? Эсон-омонмисан? Мазанг йўқми, чўпдек бўлиб кетибсан? Қорайибсан ҳам. Қўш ҳайдадингми? Бор, эшикни оч, Маруса қараб турибди. Терит қилиб қўймабсанам, нев ужели эсингга келмаса!

Нодир завқланиб кулади.

– Ойи, нуқул русча қўшиб гапирасиз-да!

– А? Нима дедим?

– “Неужели” дедингиз, сигирни “Маруса”дейсиз.

– Сен билмайсан, «нев ужели»чиста фарғонача сўзда,ўғлим.

***

Нодир қизғин тортишув тепасидан чиқди.

Аҳмад:

– Санъат кишини иккилантирмасин, у гўё “мафтунингман, ҳаёт”дейилган шиор бўлиб турсин…

Насима:

–Аҳмаджон, агар иккита нарсани сенинг олдинга кўйишса, бири «мафтунингман, ҳаёт» деб ёзилган шиор бўлса, бири худди шу мавзуни рассом бирор табиат манзараси орқали акс эттирган бўлса, қайси бирини танлардинг?…

– Диққат! Диққат!

Бу Маъмур.Нодирнинг ҳамхонаси.

Жуда талантли йигит. Яқинда бўладиган битирувчилар кечасига тайёргарликни олиб бориш унга топширилган.

– Ўртоқлар, бизнинг бўлимдагилар,ҳаммамизнингбиттадан номеримиз бўлиши шарт…

– Мен олдиндан айтиб қўяй, ўйинга тушмайман, ашула айтмайман, шеър ёдлаган эмасман. Хоҳласанг, кеча охирида кеча ҳақидаги танқидий фикримни шахсан ўзингга айтишим мумкин,деди Нодир.

– Майли. Шеър. “Хайр сенга”. Марҳамат қилинг, Орифжон.

Орифжон шоир. Қотма. Жуда хушфеъл, мисли йўқ йигит. У кафедрага суянди-да, янги шеърини ёддан ўқий бошлади. У фақат ёддан ўқийди.

 
Хайр, сенга, яхши қол энди,
Хайр, сенга, эй ғам, эй севинч.
Хаёлларга бир дам тол энди,
Ҳузурингга мен қайтмасман ҳеч.
 
 
Севги уйи узлатда вайрон,
Ҳисларимни топтаб кетурман.
Сенингсиз ҳам бўлурман омон,
Сенингсиз ҳам бир кун ўтурман.
 
 
Бир кун англаб хатоларингни
Йиғлагали келгил ёнимга.
Севикли ёр бўлолмасам-да,
Аро киргум балки жонингга.
 
 
Хайр сенга, кетаман бундан,
Мен кетурман мағрур ҳамда тинч.
Қайтмасам ҳам муҳаббатимдан,
Ҳузурингга мен қайтмасман ҳеч ¹⁰
 

– Тиш-ш. Тиш-е! Шеър ҳақидаги мулоҳазаларингизни муаллифнинг ўзига айтасизлар. Ҳозир ашула.

«Ёшлик парвоз сўрайди». Абдулфаттоҳ ижро этади. Абдулфаттоҳ Саодатни севади. Абдулфаттоҳ “во” йигит. Саодат унга бепарво. Нодир Саодатни тушунмайди.

Нодир Саодатга қаради:

– Абдулфаттоҳ жуда яхши айтади-да!

Саодат Нодирга қаттиқ тикилди-да:

– Яхши. Лекин унинг қўшиқларини кўзни юмиб эшитиш керак. Кўзингизни очсангиз, ғашлик уйғотади унинг юзи. Қўшиқ мазмунига кириб кета олмайди.Овози бор холос. Ботир Зокиров–бошқа гап, унинг бутун вужуди қўшиқ айтади,–деди.

Саодат сўмкасини олиб, эшик сари йўналди.

Нодир ташқарига чиқди.

– Сизни кутиб турувдим,– деди Саодат.

– Мени? Хизматингизга тайёрман.

– Сиз доим ҳазил қиласиз, сиз жиддий бир нарсани ўйлаб турсангиз ҳам, ҳазил қила оласиз… Сиз ҳаммага ўхшаб азоб чекишни, орзу қилишни билмайсиз…

– Очиқроқ гапиринг, мен сизни фикран ҳам хафа қилган эмасман. Юринг, ҳув скамейкага ўтирайлик.

Саодат гўзал қиз. Кўзлари катта-катта, “эҳтиёт бўлинг”, демоқчидай,бармоқлари узун-узун, худди роялда жуда мунгли, жуда ҳасратли бир куйни чалишга тутунмоқчидай…Қошига тушиб турган сочини тўғирлади-да:

– Нодир, ўйлаб кўринг, эрта-индин тарқалишамиз…

– Саодат, наҳоткикўришмасак энди… Мен сизни энг яхши дўст каби, исмингизни энг ажойиб хотира каби эслайман…

– Нодир, сиз… сиз одамларни севолмайсиз… Хайр, кейин гаплашармиз тағин…

Нодир кечгача нима қиларини билмай юрди. Хаёлидан Саодат бир дақиқа ҳам кетмай қолди. Олдин ҳамуни ўйларди-ю, лекин…

Нодир Саодатларникига қўнғироқ қилди. Телефонни Саодатнинг ойиси олди. Нодир ҳол-аҳволдан сўнг Саодатни сўради.

– Саодат, ф-ф-фу, безовта қилмадимми?

– Йўқ, ҳечам. Гапиринг, Нодир!

– Мен ҳаммани севаман. Курсдошларим ажойиб. Худди командани кутиб турган ракеталарга ўхшайди улар.

– Сиз-чи?

– Мен… Қобилиятсизман.

– А?

– Талантли эмасман, деганим. Менга орзу қилишни билмайсиз, дедингиз. Орзу қилсам-у, эришолмасам-чи?

– Зинҳор! Зинҳор! Бундай бўлиши мумкин эмас. Фақат орзуга юрак билан, тоза виждон билан бориш керак…Нодир, эртага учрашайлик.

– Қаерга борамиз?

– Хоҳласангиз,дунёнинг у бурчагига!– Саодат қийқириб кулди.

Нодир ўзининг жиддий гапирганига пушаймон бўлди. Саодат унинг ҳиссиётларидан кулаётгандек туюлди.

– Нодир! Но-о-дир. Эртага соат бешларга бизникига келинг. Кейин кафе “Поэзия”. Хайр. Дуд… Дуд… Дуд…

Шабада эсди. Димоғига ҳандалакнинг бўйи урилди. Нодир теваракка аланглади. Ҳо-овна, темирдан панжара-панжара қилиб қурилган дўкондан ҳандалаклар кўринди. Қизиқ. Қамаб қўйишибди. Қочиб кетармидики… Саодат– доно қиз. Саодат– бу ҳаёт!..

Нодир касб танлашда янглишмадими?Лекин унинг танлагани касб эмас. Нима у? Агар бир парча қоғоз устидаги ёзувлар кишиларни ҳаддан зиёд севинтирса, қонқара қақшатса, нима у? Электромонтёр инсоннинг уйидаги чироғини ёндиради. Нодир инсоннинг қалб чироғини ёндира оладими? Ўчириб қўйса-чи? Демак умр бўйи иккиланиб яшамак… Агар Нодир Саодатга бўлган буюк муҳаббатини билдирса, у ранжимасмикин… Нодир бахтлими ёки бахтсизми ахир?!

***

Нодир эртага ойисининг олдига боради. Бугун…

– Ҳой, бола!

Нодирнинг оёғи остида ўралашди жингалак сочли қизча.

– Кеннойим чақиряптилар. Ойимлар билан адамлар холамларникига теткан. Ҳафизанинг холаси Тўпонса холамларникигамас, мени холам бор-ку, қишлоқдаги, ўшаққа. Шукрия кенойим шунақа дедилар. Окамлакуётда.

Шукрия! Нодир беихтиёр жингалак сочли қизча ортидан эргашди.

– Яхшимисиз… Шукрия…

– Раҳмат, ўзингиз яхшимисиз?

– Кеннойи, мороженоега пул беринг энди.

– Ҳа, айтгандай. Ма.

Жингалак сочли қизча Нодирга илжайиб деди:

– Пул нима ўзи?

– Пул ёмон нарса.

– Э-э. Ёмон бўлса, акамларди пулида нега доҳийнинг сурати бор? А?

– Билмадим. Ундоқ бўлса,пул– милиционер.Чурр-р. Фишт.

– Нодир, аҳволларинг яхшими?

– Раҳмат. Ўзинг турмушингдан розимисан?

Шукрия унинг сўзини оғзидан олди:

– Эсингдами, бир куни менга “бир соат сен билан гаплашмоқчи эдим”, дединг. Мен “бир соат вақтим йўқ, мазмунини айтиб қўяқол”, дедим. “Сени севаман”, дединг. Яна бир кун, “мени жуда ёмон кўрасан-а”,деб қолдинг…

– Ўшанда сен “ҳа” деб,жавоб бердинг. Мен чиндан ҳам севардим, Шукрия.

– Энди-чи?

– Ҳали ҳам…

– Кейин биз узоқвақт кўришмадик. Бир оғиз сўзингни кутиб юрдим. Тўйим куни мен тўғримда гапирибсан… Маст бўлиб муштлашибсан… Эшитдим… Вой, исқоти, дастурхон ёзишни ҳам унутибман. Музика қўяйми? Гапирсанг-чи, Нодир. Қаердадир ўқигандим,“севишганлар ҳеч қачон зерикишмайди…”

– Севишганлар?!Бу қандай куй?

– Бу жуда бахтсиз куй. Мен ҳар сафар эшитганимда куйиб йиғлайман.

– Биров куйиб, биров севиниб… Хўп, энди мен турай, ишлар бор эди.

Шукрия тўлқинланиб кетди. Ёниқ эҳтирослари, ҳаяжонлари кўз ёшлар шаклига кириб, унинг қоп-қора, узун-узун киприкларига осилди.

– Нодир, биз яна учрашамизми?

– Ўзинг биласан.

Шукриялар ҳовлисидан оҳанг оқмоқда. Йўқ, бу оҳанг эмас, бу ҳаёт. Бўлакларга бўлиниб, умр йўлларига тўкилмоқда. Йўқ, бу Нодирнинг тўғри юрагидан оқяпти. Оҳанг. Оҳанг сўнги марта ҳайқирди. Мағрур садолар Нодирнинг тақдирини ҳал қилар каби йўқ. “Ҳамманинг бахти бор. Ҳамманинг бахти бор ”, дебтўхтади…

ЁЛҒИЗ ¹¹

Ҳикоя

Ғойибжон ҳарбий хизматгачақирилгандан кейин олти ой ўтар-ўтмас Мунисхон ота-онасининг уйига кўчиб кетди. Тожихон опа катта ҳовлида якка ўзи шумшайиб қолди.

Кун ботди. Уфқ бўзарди. Совуқ шамол эсди. Чакка ўтмасин деб томга ёпиб қўйилган қум қоғозни шамол қайириб ташлади. Тожихон опа оғилдан узун, эски нарвонни судраб чиқди. Ошхона деворига суяди. Иккита пишган ғишт топиб, биттасини томга отди. Бошқасини қўлига олиб нарвондан кўтарилди. Нарвонни иккинчи поғонаси қарс синди. Тожихон опа гуп этиб йиқилди. Нарвон боғларига мих қоқди, босиб- босиб кўргач, ҳали ҳам қўлида турган ғиштни томга олиб чиқди. Шамол қайириб ташлаган қум қоғозга ғишт бостирди. Бир-икки ёмғир томчилади.

Пода қайтди. Сигир тумшуғи билан дарвозани очди. Тожихон опа сигирни боғлаб, уйга кирди. Чап оёғи жизиллаб оғриди. Жавондан иккита қант олиб дастурхонга ўраб чақди. Майдалаб ун қилиб, сидирилиб кетган оёғига сепиб боғлаб олди. Сигирни соғиббўлганда ёмғир тезлашган эди.

Уйга кириб якандозга ўтирди.Деразанинг ойнаси йўқ. Дераза кўзигахамир билан ёпиштирилган қоғоз шамолда шилдирайди. Тожихон опа, бир нарса эсига тушгандек, шитоб турди. Тунука чойнакниплитка устига қўйди. Радиони буради. Шодиёна бир куй янгради. Ўчирди.

Кўча эшик очилди. Тожихон опа уй эшигига тикилиб турди.

– Ассолом-е, эсонмисиз-омонмисиз? Бир чўқим овқат қилувдим. Ўзим ёлғиз томоғимдан ўтмади. Шаққа кира қолдим, Тожибу.

– Ие, келинг, Хайри опа, овора бўлибсиз-да! Норматжон қаёқдалар?

– Анув, Тошкентга кетувди. Сораникига. Индин келади.

Тунука чойнак чирсиллади. Тожихон опа чойнак қопқоғини очиб кўрди.

– Ҳай, сув қуймасдан қуйибман-а, қуйгандай бўлувдим-у!–Аёллар «ҳим-ҳим», «ҳе-ҳе» деб кулишди.

Икки пиёла чой тезда қайнади.

– Тожибу, келинингиз қаққа кетди? Оғироёқ бўлса. Кечаям кўринмади, кечқурун девор урдим, эшитмадингиз. “Мунисхон, Мунисхон!” деб тўрт марта чақирдим. Норматингизни беданаси касал бўлиб, ётиб қолди, денг! Бир нарса тушунармикин деб чақиргандим. Бугун қарасам, тил тортмай ётибди. Бирам сайрардики… бечора. Нормат келгач, нақ…

– Қаранг-а, ҳай, Норматжон қачон келади дедингиз, индинми? Мунисхон: “Даров бориб, ойимни кўриб келаман”, деб кетувди. Ишқилиб, келади.

– Шитирлаган нима? Ие, дарчанинг кўзи экан. Мушук кирадиган бўлиб қопти-ку. Кеча “Ойнактузатама-а-ан” келувди-я!

– Қағда. Бурунги очофат мушуклар қайда дейсиз!

Хайри опа чиқиб кетгач, Тожихон опа яна шумшайиб, бир муддат ўзинийўқотиб турди. Деворда осиғлиқ турган Ғойибжоннинг суратини, гардеробойнасини, лампочкани бир соат илгари артган бўлса-да, артиб қўйди. Ичкари уйнинг эшигини очиб-ёпиб кўрди. Ёпти. Дарвозани тамбалади. Уй эшигига бузуқ қулфни осди. Ҳовли билан Хайри опаларникидан

“Амакимларникига бориб келай», деб катта йўлга тушиб олди.

Салим акаларнингҳовлисига етганда, Тожихон опа тўхтади. Қуруқдан-қуруқ келганини эслади. Тўрттагина нон ўраб олмаганига афсусланди. Раҳмонберди велосипед еталаб чиқди.

– Келинг, амма, саломатмисиз, қани, кираверинг.–Раҳмонберди велосипедини қайтарди. Ток устунига суяди.

– Энамлар Аминжон тоғамларникига кетишган, дадамлар ҳозир келиб қоладилар. Вақтиям бўлди. Мен Ғойиб акамларга хат ёзгандим. Шуни ташлагани кетаятгандим. Ёмғирда велосипед минишни яхши кўраман.

– Бўлмасам, мени номимдан ҳам битта ёзиб берасиз. Қалам, дафтарингизни олинг. Конверт борми? Атай хат ёздиргани келганман.

– Бор.

Рахмонберди дастурхон ёзди.

– Қўйинг-қўйинг…Қоғоз-қалам опкелинг.

Раҳмонберди ёзабошлади: ”Саломхат. Етиб маълум бўлсинки, менким, шул гўзал Ўзбекистоннинг гўзал қишлоғида яшовчи ойингдан деб билгайсан!!!” Учта нуқта аломати қўяди.

– Амма, нима деб ёзай? Учта ундов қўйдим, ҳичтима қилмайдими?

– Боплабсиз, раҳмат. Ёзаверинг. Ўзингиз келиштириб ёзаверинг… Ўғлим, мендан асти хавотирланма. Соғсаломатмисан? Мен соғ-саломатман. Мунисхон ўйнаб-кулиб юрибди. Илоҳим, боши омон бўлсин. Суратингни катта қилдириб қўйдим… Иннайкейин… ёзаверинг ўзингиз билиб, Раҳмонберди…

Тожихон опанинг кўзларига йиғи келди. Олдин киприкларига қўнди, кейин томирлари кўриниб турган қўлларига томди.

– Ёзаверинг, Раҳмонберди… Ўғлим, началнигингни ҳурмат қил. Довдир бўлма. Мендан ҳеч хавотир олма. Ҳеч камчилигим йўқ…

– Ёзяпсизми?

– Ёзаяпман, амма, йиғласангиз адашиб кетаяпман. Айтаверинг.

Тожихон опа енги билан кўзларини артди.

– Ўғлим Ғойибжон, имконинг бўлса, бир келиб кетгин отпускага. Жуда соғиндим. Жуда. Агар келадиғон бўлсанг, аввалам бор, дилгиром бер. Мунисхонга…

Салим ака келди. Этигини тозалаб уйгакирди.

– Келинг, Тожиниса, яхшимисиз! Келганингиз жуда соз бўлибди-да! Сиз томонга ўтай дейман, ишдан бўшамайман. Раҳмон, кампир қани?

– Аминжон тоғамлар…

– Ҳа, бўпти, овқатни ўзимиз қиламизакан-да. Бошлаб турайлик-чи, энанг ҳам келиб қолар. Дарсингни йиғиштир. Менга сабзи-пиёзингни олиб чиқ.

– Дада, дарсмас. Ғойиб акамларга хат ёзаяпмиз.

– Ундоқ бўлса, ёзавер, ўғлим. Мендандуои салом ёз. Мен ҳозир чой қўяман. Ёмғирам тиниб қолибди.

Раҳмонберди хатни тугатди. Қоғозни тўрт буклаб конвертга солди. Конвертнитили билан ялаб, елимини ҳўллаб ёпиштирди.

Салим ака чой кўтариб кирди. Раҳмонберди дастурхон ёзиб, нон, майиз, асал қўйди.

– Ўзингизни олдириб қўйибсиз, Тожиниса,– деб гап бошлади Салим ака.– Куйинаверманг. Ҳарбий ҳамманинг бошида бор. Мана, Раҳмонбердингиз ҳамтайёр бўлиб турибди.

Тожихон опа бир қултум чойни зўрға ютди-да, пиёланиқайтиб узатмади.

– Пулга қийналдингизми? Худога шукур қилсангиз бўлади. Биз бор. қариндош-уруғ нимайчун!

– Пулга қийналганимдан эмас, амаки, ортиқчалиги учун сотдим. Кейин жуда қайсар; новвос аёл кишини писанд этмас экан, менга сўзбермай қўйди. Судраб кетади одамни. Шунингчун сотиб юбордим. Мўнисхоннинг ҳам кучи етмай қолди-да, амаки.

– Мол ҳеч қачон зиён қилмайди. Мол– тирик пул, Тожиниса.

– Тўғри-ку-я, битта сигирни ўзини эплашни айтинг! Ғойибжон қайтиб келгунча бузоқ ҳам катта бўлиб қолади.

Тожихон опа жўнайдиган бўлди. Салом аканинг: “Тўхтанг, келин, биянгиз келсин”,деганига қарамай отлана бошлади.

– Уйим ёлғиз, бормасам бўлмайди.

Кетиш олдидан Салим акадан битта бедана сўради. Салим ака катта, семиз беданани эскидўппи-халтага солиб берди.

Ғойибжоннинг ҳарбийхизматгачақирилганига, мана, роса саккиз ой бўлди. Бу орада Мунисхон уч-тўрт марта қайнонасидан хабар олди.Дадасининг бод касали яна қўзғади. Ойиси ҳам касалванд бўлиб, бунинг устига, эмизиклик боласи билан ўралашиб қолганлигидан Мунисхон у ерни ташлаб, буёққа келишни эп кўрмади.

Тожихон опа учун кунлар янада узайиб, тунлар янада қоронғилашди.

У саҳар туриб ҳовлини супурди. Сигирни подага қўшди. Токнинг ғужум баргларидан сидириб бузоққа ташлади. “На-нана-на!” деб эркалади. Оғилни тозалаб бўлиб, чой қўйди. Чой қайнагач, қўшниларини чақирди. Норматжон: “Ўзингиз кирақолинг, хола!” деди.Тожихон опа “Майлингиз”, деди-ю, лекин кирмади.

Хайри хола Норматжонни ишга жўнатгач Тожихон опа билан нонушта қилиш учун бу томонга ўтди.

– Келинингиздан хафаман– деди Хайри хола ўтириши билан,– сизни ташлади-кетти-я.

– Келиб қолар. Мен билан ижин-мижин қилиб юришдан нима фойда Мунисхонга!– деди Тожихон опа ҳазиломуз.– Эри келсин, кейин ҳеч қаёққа кетмайди. Қанотимда ўтиради.

– Норматжонниуйлабқўяйдейман-у, ҳарбийга олиб кетади-да кейин. Мунғайиб қоламанми деб қўрқаман. Сираайрилмаганман-да, боламдан.

– Сорахонқандай қиз! Ана одобу, ана ҳусн.

– Аммо-лекин, уям Мунисхонга ўхшаб бироз керик.

– Б-е, Хайрихон, келининг керик эмас…

– Ая-а-а!–Норматжон кирди. Устунга бўшашиб суянди. Юзлари оппоқ, қўлларини мушт қилган ҳолда икки чаккасини ушлади, кейин бармоқлари орасида ғижимланган, кўкариброқ қолган бир парча қоғозни қалтирабёзади.

Хайри опа калишини киймасдан чопиб бориб ўғлининг пешонасидан ушлади. Дастурхон сурилиб чойнак ағдарилди. Қайноқ чой Тожихон опанинг оёғини жизиллатди.

Ҳеч нарса англамасдан анграйган Тожихон опа «Ҳа-ҳа, ҳа-ҳа», дер, лекин аллақандай фожиани юраги билан сезиб ўтирган жойида анавиқоғоз сингарититрарди.

Ғойибжоннинг ўз эҳтиётсизлиги натижасидан ҳалоқ бўлганлиги тўғрисидаги машъум телеграмма бутунқишлоқни оёққа турғизди.Бутун қишлоқ фотиҳага келди.

Узоқ вақт Тожихон опанинг ҳовлисидан фарёд аримади.

Узоқ вақт бу маҳалладан ўтгувчилар дадил бош кўтариб юролмай қолди.

Узоқ вақт бу ўлимга ҳамма-ҳамма гуноҳкор каби муштипар опа билан ҳеч ким юзма-юз бўлолмади. Узоқ вақт ёлғиз аёлнинг “О-о-о-оҳ, қасдинг бормиди, фалак” деган нидоси эшитилиб турди.

Тожихон опажудоликка чидолмай қаттиқ касал бўлиб ётиб қолди.

Ғойибжон тупроққа узатилган куни Мунисхон ўғил туғди. Исми Қобилжон қўйилди. Тожихон опа касалликдан турган бўлса-да, мункиллаб, қариб кетди.

Мунисхон Ғойибжоннинг йилини ўтказиб ота-онасининг уйига бутунлайкўчадиган бўлди. Кичкина Ғойибжонни доимо соғинадиган Тожихон опанинг бир оёғиқудалариникида бўлиб қолди. Фақат у Мунисхон Ғойибжонга чиқмасдан аввал Холдор исмли йигит билан юрган экан, деган гап чиққандан кейингина бу ёққа келишини камайтирди. Бу гап ростми-ёлғонми, ҳеч ким билмайди. Лекин Холдор Мунисхонга совчи қўйди. Мунисхон Ғойибжонни олиб қайнонаси билан шу хусусдамаслаҳатлашгани келди. Тожихон опа қаршилик қилмади.

Мунисхон тўйдан кейин ҳам бир неча марта Ғойибжон билан келиб турди. Тожихон опа ҳар сафар Ғойибжонни ўпиб кўзига ёш олар ва:

– Вой негайиғладим-а!– деб овқатга уринарди.

Бир кун Мунисхон ва Ғойибжонлар Тожихон опаникида кечгача қолиб кетишди. Холдорвой уларниолгани келди. Набирасини кўтариб олиб, ёш боладай у ёққа, бу ёққа юрган Тожихон опа: “Кеч бўлди, ётиб қолақолинглар”, деганига кўнишмади.

Ғойибжонбувисининг қўлидан тушмас, “Кетмайман”, деб чирқирарди. Мунисхон конфет берди, бўлмади. Пўписа қилди, бўлмади.

– Тоҳир, бас эркалик, ўчир овозингни, Тоҳир!– деб дўқ урди Холдор. Ғойибжон бувисининг қучоғидан сирғалиб тушди.

Тожихон опанинг юраги орзиқди, бўғзига бир нарса тиқилди. Вужудининг аллақаеридаги жароҳат ачишди. Ачишиб тураберди. Судралиб уйига кирди.

Эрига хўмрайиб қараганча қайнонасининг орқасидан Мунисхон ҳам эргашди. Униг елкасига осилиб йиғлади.

– Хафа бўлманг, метрикада барибир Ғойибжон!– деди.

Кетишди. Тожихон опа бир муддат Ғойибжоннинг суратига қараб турди-да, ташқарига чиқди…

Қош қорайди… Ойнинг сочлари оқарди!!!

8. 6. 66 й.

II. АДАБИЙ МАҚОЛАЛАР

БИР МАҚОЛАГА ЖАВОБ ¹²

Тилшунослардан яна бири филология фанлари кандидати А. Рустамов “Ўзбекистон маданияти” газетасида босилиб чиққан мақолаларидан бирида Д. Файзининг “Раҳмат, доктор опа” шеърига кенг тўхталиб, бу шеърнинг тилидаги образлиликни танқид қилади ва 39 мисралик шеърдан…

Мақола автори шеър охиридаги “баҳор қуёшидек кўзим тўла нур” мисрасинигина образли деб тан олади ва шеърнинг энг “катта камчилиги тилнинг образсизлигидир” деб хулоса чиқаради. Лекин шеърга мақола автори талаби билан қараганда ҳам у образли ифодаларга унчалик қашшоқ эмас. Шеърнинг биринчи мисраси “Раҳмат, доктор опа” кўринишдан гарчи оддий туюлса ҳам лирик қаҳрамоннинг ҳурмати тўлиқ билиниб туради.

 
Жуда миннатдорман, қойилман
Билим ва ҳунарингизга, -
 

бу оддий ва образлиликда автор беш кетган:

 
Юзингдек қамар йўқдур,
Қадингдек шажар йўқдур, -
 

сўзлари англатган маънодан камлик қилмайди. Натижада докторга юракдан чиққан оддий ва ўз табиийлиги билан ўқувчини дарҳол ишонтира қолган раҳмат ўрнига, ҳурмат ўрнига қандайдир бошқача оддий одам тушунолмаган ифода ишлатиши тўғри эмас, албатта. Бир вақтлар, яъни “санъат санъат учун” шиори амалда турга чоғида поэтик асар тили олдига ўта образлилик талаби қўйилар эди: дабдабали ўхшатишлар, болохонадор эпитетлар ичида айтилмоқчи бўлган асосий фикр. шеънинг ғояси кўмилиб, муаммо ҳусусияти кенгроқ ўрин олар эди.

Ҳозир ҳам шоирларимиз олдига ана шундай талаблар қўйиш, шеъриятнинг ҳозирги кун талабини унитиш, халқоналигини чеклашга олиб келадики, бу ҳол билан келишиб бўлмайди. Тўғри, шеър, умуман, бадиий асар образли фикрлаш демакдир. Аммо юқоридаги бадиий асар бундай образли ифодаларга жуда бой бўлмаса ҳам, унда лирик қаҳрамон кайфияти, характерини равшан очиб берувчи поэтик интонация, шоирнинг руҳий тўлқини мавжуд. Шеърдаги “Раҳмат, доктор опа, қойилман…” сўзларида лирик қаҳрамоннинг қандай одамларга мансуб эканлиги, қувончи, шодлиги, соддалиги, маънавий тушунчаси, ватанпарварлик ҳисси…¹³

Шундай экан шеърдаги ана шу фазилатдан кўз юмиб, интонация, оҳангдорликни бир ёққа қўйиб, ундан фақат образлик ифода қидириш билан шеър қимматини белгилаш масалага фақат бир томонлама ёндашишдир.

БЕЛОРУС АДАБИЁТИ ДЕКАДАСИ КУНЛАРИДА ЎҚИЛГАН НУТҚ ¹⁴

Азиз меҳмонлар! Колхозчи ўртоқлар!

Мен қисқача сўзимни белорус классиги Франц Богушевичнинг қуйидаги шеъри билан бошламоқчиман:

 
Булутларим менинг, юзлари сиёҳ,
Йўлсизликда сизни ҳайдайди бўрон.
Манзил йўқдир сизда, йўқдир ошиён,
Оллоҳ даргоҳида олурсиз ором.
 
 
Қайда туғилдингиз, эй булутларим,
“Шу ерлик” дея ном олдингиз қачон?
Бошимдан ўтдингиз ҳасрат кўтариб,
Айтингиз, қайларда тўхтайсиз бир он.
 
 
Азиз булутларим ғариб, бехона,
Кўкларда кезасиз безори каби.
Қаҳрини қоқади шамоллар яна,
Сиз-чи, сиз учасиз уларга тобе.
 
 
Кўз ёшингиз билан ерлар чайқалган,
Япроқлар шовуллаб қаршилайди шод.
Далаю ўтлоққа, чекка-чеккага,
Ўлаётиб ҳадя этурсиз ҳаёт.
 

(Таржимон: Р. П.)

Бу шеърда дунёдаги бутун халқлар учун муштарак бўлган туёғу, юксак инсонийлик барқ уриб турибди. Чинакам санъат асарлари учун тавсияларни кераги йўқ. Бундай асарларни у қайси тилда ёзилмасин халқ ўзи топиб олади. Ўзининг маънавий хазинасига қўшиб олади. Натижада бир санъаткор ўзи етишиб чиққан халқнинг вакилигина бўлиб қолмасдан инсоният санъаткорига айланади. Шунинг учун ҳам халқлар ўртасида дўстликни мустаҳкамлашда, турли халқларни бир-бирига яқинлаштиришда адабиёт ва санъат ходимларининг роли бениҳоя каттадир. Мана бундай декадалар эса, дўст, қўшни халқлар ҳаётини, маданиятини яна-да чуқурроқ билишни, шубҳасиз, тезлаштиради.

Белорус ва ўзбек халқларининг тарихида, ҳар иккаласи учун ҳам бир хил бўлган томонлар жуда кўп. Бу икки улуғ халқ ҳам бир неча асрлар чет эл ва чоризм истибдодига қарши озод ҳаёт учун тинмай курашиб келди.

Ўзбек ва белорус халқларининг қардошлиги бу халқлар адабиётлари ўртасидаги алоқалар инқилобдан олдин куртак шаклида бўлса, Октябрь революциясидан сўнг кенг ривожланди. Чунки Октябрь ғалабаси, янги инқилобий онг иттифоқда яшовчи барча халқларни бир-бирига яқинлаштирди, уларнинг дўстликда яшашларига кенг йўл очиб берди.

Белорус адабиётини юксак босқичларга кўтарган Янка Купала, Якуб Колас бугун бутун дунё меҳнаткашларининг, шу жумладан, ўзбек халқининг ҳам ўз шоирларига айланди. Улуғ Ватан уруши даврида Ўзбекистонда яшаган Якуб Колас ўзбеклар учун “Ёқуб ака” бўлиб қолди. Якуб Колас олтмишдан ортиқ мақола, ҳикоя, шеър ва достонларини Ўзбекистон тупроғида ёзди. Ўзининг 60 йиллик тўйини бу ерда ўтказди. Мана нималар деди у: “Провардида Ўзбекистон ҳукуматига, унинг большевиклар партиясига, меҳнатсевар, доно ва мард ўзбек халқига ўзимнинг чуқур миннатдорчилигимни изҳор этаман. Она юртимиздан ажралган бизлар бу ерда– меҳмондўст Ўзбекистонда қардошлик бошпаси (?) ва эътибор топдик.” Ўша пайтлар фашист босқинчилари ватанимизга ҳужум қилган пайтлар эди. Бу йилларда бизнинг дўстлигимиз яна-да мустаҳкамланди. Ҳ. Олимжоннинг “Шарқдан Ғарбга кетаётган дўстга” шеърини эсланг:

 
Бор, Ғарбга бор, баҳодир йигит,
Дўстларимиз элдан ажралди.
Ёв қўлида ёнди шаҳарлар,
Қадрдонлар беватан қолди…
Белоруснинг қонли бағрида
Бир зўр ёнғин тутаб ётибди.
Элни севган ҳар бир одамнинг
Юрагига минг ўқ ботибди.
Боргил тезроқ, баҳодир дўстим,
Кунчиқишдан Кун ботишга бор.
 
 
Тунни доим қуёш қувади,
Қардошларни зулматдан қутқор!
Нафасини ёв бўғиб ётган
Кенг далалар изингга зордир.
Олучазор, мевазор боғлар
Сен бормасанг қора мозордир.
Сен бормасанг баҳор бўлмайди,
Очилмайди боғларда гуллар.
Қарағайлар барг чиқармайди,
Ўрмонларга келмас булбуллар.
 

Балки шу ерда қонли жангларда Белорусияга қўлини ташлаб келган, оёғини ташлаб келган, вужудини ташлаб келган кишиларнинг ўзлари, укалари, фарзандлари ўтиргандир. Балки шунинг учун ҳам белорус ва ўзбек халқларининг дўстлиги муқаддасдир.

Ўзбек китобхонлари Янка Купала, Якуб Колас, Петрус Бровка, Аркадий Кулешов, Эди Огнецвет, Максим Танк асарларини жуда севадилар.

Кондрат Крапива, Петро Глебка, Анатоль Астрейка, Сергей Граховский, Алесь Бачила, Михась Машара сингари шоирлар ўзбек шеърхонларининг ҳурматига сазовор. Лекин бу соҳада ишлар қанчалик авжида бўлмасин, биз ёш китобхонлар учун барибир оз. Хусусан, белорус адабиётининг ёш бўғини– ёш шоирлар ва ёзувчиларнинг асарлари. Булар жуда кам таржима қилинмоқда ёки умуман қилинмаётир. Бунга биз колхозчи-ёшлар билмайдиган сабаблар бор бўлса керак.

Бу ерда таржима ҳақида гапириб кетишга тўғри келиб қолди. Белорус адабиётидан қилинган таржималар бизда ўзбек тилига белорус тилидан таржима қилинадими ёки рус тилиданми? Бизнингча, кўпроқ (ёки бутунлай)рус тилидан қилинса керак. Бундай ҳолда таржима асл нусха даражасида бўлмаслиги ҳаммага аён. Бундан келиб чиқадиган хулоса: ўзбек ёшлари белорус тилини, белоруслар ўзбек тилини ўрганиб олишсин, деган гап эмас. Маълум кишилар мана шу соҳада иш олиб борсин. Бунга қандай шароитлар яратилиши кераклиги ўзбек ва белорус ёзувчилари иттифоқига маълум.

Белорусларда “Молодосць” номли ёшларнинг журнали бор. Ўзбекларда шунинг ўрнини босадиган бошқа нарсалар бўлса-да, алоҳида ёшлар журнали йўқ. Ёки бизда истеъдодли ёшлар камми? Ҳаддан зиёд!

Биз Василь Биков, Иван Науменко, Михас (?), Ригор Бородулин, Иван Пташников, Геннадий Буровкин ва бошқа кўп ёш ёзувчи ва шоирларни биламиз. Биламиз– турли суҳбатлардан, рус тилидаги таржималардан. Ватанпарварлик, меҳнаткаш халқнинг орзу ва дардларини ифодалаш, ўз она эли ва она тилига муҳаббат– бу санъаткорнинг севимли мавзуидир.

Сўзимнинг охирида, бу йўлда сира ҳормасликларини тилаб, Сиз азиз меҳмонлар белорус халқига Ҳамроқул Турсунқулов номли колхоз аъзоларининг қизғин саломини етказишингизни сўрайман.