Kitabı oku: «Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi», sayfa 5
Kegley, Charles W. (ed.) (1995) Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St Martin's Press.
Kegley, Charles W. and Wittkopf, Eugene (1989) World Politics: Trend and Transformation. New York: St Martin's Press.
Kennan, George F. (1951) American Diplomacy 1900-1950. Chicago: University of Chicago Press.
Keohane, Robert O. (1983) 'Theory of World Politics: Structural Realism and Beyond', in Ada W. Finifter (ed.). Political Science: The State of the Discipline. Washington, DC: American Political Science Association, pp. 503-40.
Keohane, Robert O. (1988) 'International Institutions: Two Approaches', International Studies Quarterly, 32 (4): 379-96.
Keohane, Robert O. and Nye, Joseph S. (eds) (1972) Transnational Relations and World Politics. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Keohane, Robert O. and Nye, Joseph S. ([1977] 1989) Power and Interdependence, 2nd edn. Boston: Scott, Foresman.
Kirk, Grayson (1947) The Study of International Relations in American Colleges and Universities. New York: Council on Foreign Relations.
Knorr, Klaus and Rosenau, James N. (eds) (1969) Contending Approaches to International Politics. Princeton: Princeton University Press.
Knutsen, Torbjom L. (1997) A History of International Relations Theory, 2nd edn. Manchester: Manchester University Press.
Krippendorf, Ekkehart (1987) 'The Dominance of American Approaches in International Relations', Millennium: Journal of International Studies, 16 (2): 207-14.
Kugler, Jacek (1993) 'Political Conflict, War and Peace', in Ada W. Finifter (ed.). Political Science: The State of the Discipline II. Washington, DC: American Political Science Association, pp. 483-509.
Kuhn, Thomas S. (1970) The Structure of Scientific Revolutions, 2nd edn. Chicago: University of Chicago Press.
Lakatos, Imre (1970) ‘Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes', in Imre Lakatos and Alan Musgrave (eds). Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 91-195.
Lapid, Yosef (1989) ‘The Third Debate: On the Prospects of International Theory in a Post-Positivist Era', International Studies Quarterly, 33 (3): 235-54.
Laski, H.J. (1921) The Foundations of Sovereignty and Other Essays. New York: Hareourt, Brace and Co. Laski, H.J. (1927) ‘International Government and National Sovereignty’, in The Problems of Peace: Lectures Delivered at the Geneva Institute of International Relations. London: Oxford University Press, pp. 288-312.
Lijphart, Arend (1974a) ‘International Relations Theory: Great Debates and Lesser Debates’, International Social Science Journal, 26 (I): 11-21.
Lijphart, Arend (1974b) ‘The Structure of the Theoretical Revolution in International Relations’, International Studies Quarterly, 18 (I): 41-74.
Liska, George (1966) "The Heroic Decade and After: International Relations as Events, Discipline, and Profession’, SAIS Review, 10: 5-11.
Little, Richard (1978) ‘A Systems Approach’, in Trevor Taylor (ed.). Approaches and Theory in International Relations. New-York: Longman, pp. 182-204.
Little, Richard (1985) ‘The Systems Approach’, in Steve Smith (ed.), International Relations: British and American Perspectives. New York: Blackwell. pp. 71—91.
Little, Richard (1996) ‘The Growing Relevance of Pluralism?’, in Steve Smith, Ken Booth, and Marysia Zaiewski (eds). International Theory: Positivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press. pp.66-86.
Little, Richard (2000) ‘The English School’s Contribution to the Study of International Relations’, European Journal of International Relations, 6 (3): 395-22.
Long, David (1991) ‘J.A. Hobson and Idealism in International Relations’, Review of International Studies, 17 (3): 285-304.
Long, David and Wilson, Peter (ed.) (1995) Thinkers of the Twenty Years' Crisis: Inter-War Idealism Reassessed. Oxford: Clarendon Press.
Maghroori, Ray (1982) ‘Introduction: Major Debates in
International Relations’, in Ray Maghroori and Bennet, Ramberg (eds), Globalism Versus Realism: International Relations' Third Debate. Boulder: Westview. pp. 9-22.
Mansbach, Richard, W. and Vasquez, John, A. (1981) In Search of Theory: A New Paradigm for Global Politics. New York: Columbia University Press.
Mearsheimer, John (1994/1995) ‘The False Promise of International Institutions’, International Security, 19:5-49.
Mitchell, C.R. (1980) ’Analysing me "Great Debates": Teaching Methodology in a Decade of Change’, in R.C. Kent and G.P. Nielsson (eds), The Study and Teaching of International Relations. London: Pinter Publishers, pp. 28-46.
Morgenthau, Hans, J. (1946) Scientific Man versus Power Politics. Chicago: University of Chicago Press.
Morgenthau, Hans, J. (1948) Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Alfred A. Knopf.
Neal, Fred and Hamlett, Bruce D. (1969) ‘The Never-Never Land of International Relations’, International Studies Quarterly, 13 (2): 281-305.
Neufeld, Mark A. (1995) The Restructuring of International Relations Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
Nicholson, Michael (1996) Causes and Consequences in International Relations: A Conceptual Study. London: Pinter.
Niebuhr, Reinhold (1940) Christianity and Power Politics. New York: Charles Scribner's Sons.
Olson, William (1972) ‘The Growth of a Discipline’, in Brian Porter (ed.), The Aberystwyth Papers: International Politics 1919-1969. London: Oxford University Press, pp. 3-29.
Olson, William and Groom, A.J.R. (1991) International Relations Then and Now: Origins and Trends in Interpretation. London: HarperCollins.
Olson, William C. and Onuf, Nicholas (1985) ‘The Growth of a Discipline Reviewed’, in Steve Smith (ed.), International Relations: British and American Perspectives. New York: Blackwell. pp 1-28.
Osiander, Andreas (1998) ’Rereading Early Twentieth-Century IR Theory: Idealism Revisited’, International Studies Quarterly, 42 (3): 409-32.
Palmer, Norman D. (1980) ‘The Study of International Relations in the United States’, International Studies Quarterly, 24 (3): 343-64.
Peterson, V. Spike (1992) ‘Transgressing Boundaries: Theories of Knowledge, Gender and International Relations’, Millennium: Journal of International Studies, 21 (2): 183-206.
Plating, E. Raymond (1969) ‘International Relations as a Field of Inquiry’, in James N. Rosenau (ed.), International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press. pp. 6-19.
Porter, Brian (ed.) (1972) The Aberystwyth Papers: International Politics 1919-1969. London: Oxford University Press.
Potter, Pitman B. (1923) ‘Political Science in the International Field’, American Political Science Review, 27(3): 381-91.
Potter, Pitman B. (1925) An Introduction to the Study of International Organization. New York: Century.
Reinsch, Paul S. (1900) World Politics at the End of the Nineteenth Century, As Influenced by the Oriental Situation. New York: Macmillan.
Reinsch, Paul S. (1911) Public International Unions Their Work and Organization. Boston: Ginn and Co.
Reynolds, Charles (1973) Theory and Explanation in International Relations. Oxford: Martin Robertson.
Rogowski, Ronald (1968) ‘International Politics: The Past as Science’, International Studies Quarterly, 12 (4): 394-418.
Rosecrance, Richard and Stein, Arthur A. (1973) ‘Interdependence: Myth or Reality?’, World Politics, 26 (I): 1-27.
Rosenau, James N. (ed.) (1969) International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press.
Rosenau, Pauline (1990) ‘Once Again Into the Fray: International Relations Confronts the Humanities’, Millennium: Journal of International Studies, 19 (I): 83-110.
Ross, Dorothy (1991) The Origins of American Social Science. Cambridge: Cambridge University Press. Ruggie, John G. (1998) Constructing the World Polity: Essays on International Organization. London: Routledge.
Schelling, Thomas C. (1960) The Strategy of Conflict. New York: Oxford University Press.
Schmidt, Brian C. (1994) ‘The Historiography of Academic International Relations’, Review of International Studies, 20 (4): 349-67.
Schmidt, Brian C. (1998a) ‘Lessons from the Past: Reassessing the Interwar Disciplinary History of International Relations’, International Studies Quarterly, 42 (3): 433-59.
Schmidt, Brian C, (1998b) The Political Discourse of Anarchy: A Disciplinary History of International Relations. Albany: State University of New York Press.
Schmidt, Brian C. (2000) ‘Resurrecting International Political Theory’, Millennium: Journal of International Studies, 29 (I): 153-63.
Schuman, Frederick L. (1933) International Politics: An Introduction to the Western State System. New York: McGraw-Hill.
Schwarzenberger, Georg (1941) Power Politics: An Introduction to the Study of International Relations and Post-War Planning. London: Jonathan Cape.
Schweller, Randall L. (1996) ’Neorealism's Status-Quo Bias: What Security Dilemma?’, Security Studies, 5 (3): 90-121.
Simpson, Christopher (ed.) (1998) Universities and Empire: Money and Politics in the Social Sciences During the Cold War. New York: New Press.
Singer, J. David (1969) ‘The Level-of-Analysis Problem in International Relations’, in James N. Rosenau (ed.), International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press. pp.20-9.
Singer, J. David and Small, Melvin (1972) The Wages of War, 1816-1965: A Statistical Handbook. New York: John Wiley.
Smith, Michael Joseph (1986) Realist Thought from Weber to Kissinger. Baton Rouge: Louisiana State University Press.
Smith, Steve (1985) International Relations: British and American Perspectives. Oxford: Blackwell.
Smith, Steve (1987) ‘Paradigm Dominance in International Relations: The Development of International Relations as a Social Science’, Millennium: Journal of International Studies, 16 (2): 189-206.
Smith, Steve (1992) ‘The Forty Years’ Detour: The Resurgence of Normative Theory in International Relations’, Millennium: Journal of International Studies, 21 (3): 489-506.
Smith, Steve (1995) ‘The Self-images of a Discipline: A Genealogy of International Relations Theory’, in Ken Booth and Steve Smith (eds), International Relations Theory Today. University Park: Pennsylvania State University Press, pp. 1-37.
Smith, Steve (2000) ‘The Discipline of International Relations: Still An American Social Science’, British Journal of Politics and International Relations, 2 (3): 374-402.
Snyder, Richard C., Brock, H.W. and Sapin, Burton (1954) Decision-Making as an Approach to the Study of International Politics. Princeton: Princeton University Press.
Snyder, Richard C., Bruck, H.W. and Sapin, Burton (eds) (1962) Foreign Policy Decision-Making. New York: The Free Press.
Spykman, Nicholas J. (1942) America's Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power. New York: Harcourt, Brace and Co.
Stocking, George W. (1965) ’On the Limits of “Presentism” and “Historicism” in the Historiography of the Behavioral Sciences’, Journal of the History of the Behavioral Sciences, 1: 211—17.
Tellis, Ashley J. (1996) ‘Reconstructing Political Realism: The Long March to Scientific Theory’, in Benjamin Frankel (ed.), Roots of Realism. London: Frank Cass. pp. 3-100.
Thompson, Kenneth (1952) ‘The Study of International Politics: A Survey of Trends and Developments’, Review of Politics, 14 (4): 433-67.
Thompson, Kenneth (1960) Political Realism and the Crisis of World Politics. Princeton: Princeton University Press.
Tully, James (ed.) (1988) Meaning and Context; Quentin Skinner and His Critics. Princeton: Prineeton University Press.
Vasquez, John A. (1983) The Power of Power Politics: A Critique. New Brunswick: Rutgers University Press.
Vasquez, John A. (1995) ‘The Post-Positivist Debate: Reconstructing Scientific Enquiry and International Relations Theory After Enlightenment’s Fall’, in Ken Booth and Steve Smith (eds). International Relations Theory Today. University Park: Pennsylvania State University Press, pp. 217-40.
Vasquez, John A. (1998) The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism. Cambridge: Cambridge University Press.
Viotti, Paul R. and Kauppi, Mark V. (1999) International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, and Beyond, 3rd edn. Boston: Allyn and Bacon.
Vital, David (1967) ‘On Approaches to the Study of International Relations Or, Back to Machiavelli’, World Politics, 19 (4): 551-62.
Waever, Ole (1996) ‘The Rise and Fall of the Inter- Paradigm Debate’, in Steve Smith, Ken Booth, and Marysia Zaiewski (eds). International Theory: Positivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 149-85.
Waever, Ole (1998) ‘The Sociology of a Not So International Discipline: American and European Developments in International Relations’, International Organization, 52 (4): 687-727.
Walker, R.B.J. (1989) ‘History and Structure in the Theory of International Relations’, Millennium: Journal of International Studies, 18(2): 163-83.
Walker, R.B.J. (1993) Inside/Outside: International Relations as Political Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
Wallerstein, Immanuel (1974) The Modern World System. New York: Academic Press.
Wallerstein, Immanuel (1980) The Modern World System II. New York: Academic Press.
Walt, Stephen M. (1997) ‘The Progressive Power of Realism’, American Political Science Review, 91 (4): 931-5.
Walt, Stephen M. (1998) ‘International Relations: One World, Many Theories’, Foreign Policy, 110: 29-46.
Waltz, Kenneth N. (1959) Man, the State and War: A Theoretical Analysis. Columbia: Columbia University Press.
Waltz, Kenneth N. (1979) Theory of International Politics. Reading, MA: Addison-Wesley.
Wendt, Alexander (1999) Social Theory of International Politics. Cambridge: Cambridge University Press.
Wight, Martin (1966) ‘Why is There No International Theory’, in Herbert Butterfield and Martin Wight (eds), Diplomatic Investigations: Essays in the Theory of International Politics. London: George Alien and Unwin. pp. 17-34.
Wight, Martin (1992) International Theory: The Three Traditions (eds Gabriel Wight and Brian Porter). New York: Holmes & Meir.
Wilde, Jaap H. de (1991) Saved from Oblivion: Interdependence Theory in the First Half of the 20th Century. Aldershot: Dartmouth Publishing Co.
Williams, Howard (1992) International Relations in Political Theory. Buckingham: Open University Press.
Willoughby, Westel Woodbury (1918) ‘The Juristic Conception of the State’, American Political Science Review, 12: 192-208.
Wilson, Peter (1998) ‘The Myth of the “First Great Debate”’, Review of International Studies, 24 (Special Issue): 1-16.
Wright, Quiney (1955) The Study of International Relations. New York: Appleton—Century-Crofts.
Zacher, M. and Matthew, R. (1995) ‘Liberal International Theory: Common Threads, Divergent Strands’, in Charles Kegley (ed.). Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St Martin's, pp. 107-50.
2
Sosiologiyanın fəlsəfəsi və Beynəlxalq münasibətlər
COLIN WIGHT
Fənn özünün üsulları üzərində düşünməyə başladıqda, onu təsvir etmək üçün müxtəlif ehtiyatlar və ona yetirilən nəzərlərin yönələ biləcəyi müxtəlif mənbələr diapazonu artıq mövcud olur. Bu cildin 1-ci Fəslində Brian Schmidt fənnin tarixi və tarixşünaslığına müraciət etmişdir. Fənnin inkişafının istənilən tarixi hesabatı üçün zəruri olan məsələlərin çoxunun, istər-istəməz, sosial elmin fəlsəfəsinə (əsas prinsiplərinə) uyğunluq probleminə toxunacağı labüddür (Gordon, 1991; Manicas, 1987). Sosial elmin fəlsəfəsi onun tarixindən ayrılmazdır, və Beynəlxalq münasibətləri formalaşdıran debatların çoxu, sosiologiyanın fəlsəfəsi ilə vəhdətdə olan məsələlərlə məşğul olmuşdur. Schmidt bu məsələlərin tarixi olaraq fənni formalaşdırması (və ya düzgün formalaşdırmaması) tərzi ilə məşğul olurdusa, bu fəsildə diqqət onların mahiyyətinə veriləcək, və onların inkişafının fənni (dissiplinar) inkişaf, fənni siyasət və daha geniş sosial-siyasi məsələlər terminlərində tənqidi təhlilinin aparılmasına cəhd göstəriləcəkdir.
İstənilən sosiologiya fənni üçün əsas məsələ ona hansı dərəcəyə qədər elm kimi baxıla bilməsidir6 və Schmidt bu məsələyə «sahənin müəyyən edici məqsədi» kimi tərif verir (Bax, Fəsil 1). Lakin Schmidt BM-in inkişafını onun bilik olmaq iddialarına elmi mandat təmin etməyin hələ də davam edən cəhdləri baxımından nəzərdən keçirirsə, mən elm ideyasının məğzi ətrafında dərin mübahisə dəsti kimi strukturlaşmış fənnə və BM-in hansı dərəcəyə qədər elm ola biləcəyi və olmalı olmasına baxıram. BM-in inkişafı elm istiqamətində dönməz yürüş kimi başa düşülə bilməz, çünki fənnə vurulmuş yarlığın (verilmiş adın) gətirə biləcəyi xeyrin dərəcəsindən asılı olmayaraq, onun daxilində çox şey BM elminin əksinədir. Elm nədir, BM elm ola bilərmi və ya olmalıdırmı sualları fənnin daxilindəki qızğın müzakirələrin mövzusudur (Bull, 1969; Ferguson və Mansbach, 1988; Hollis, 1996; Hollis və Smith, 1990; Kaplan 1969; Nicholson 1996a, 1996b; Ogley 1981; Reynolds, 1973; Wendt, 1999). Sosiologiyanın fəlsəfəsi sahəsində işlə(yənlə)rin çoxu üçün bu məsələ faktik olaraq onun predmetinin məzmununu müəyyən edir. (Bhaskar, 1979: 1; Brown, 1979: vii; Fay, 1996: 1). Sosiologiya fəlsəfəsində qəbul edilmiş terminologiyaya uyğun olaraq, mən bu problemi «naturalizm» adlandıracağam (Bhaskar 1979; Hollis, 1996).7 Adətən bu ümumi sualın kontekstində köməkçi məsələlərin müəyyən diapazonu – izahın xarakteri, səbəb-nəticə əlaqələrinin təbiəti, qanunların təbiəti və s. kateqoriyalaşdırılır (Bunge, 1996; Nicholson, 1996a; Reynolds, 1973; Suganami. 1996).
Təbii ki, bu sualın cavabları sosiologiyanın fəlsəfəsinə müraciət edilməsi ilə legitimləşdirilmişdir. Lakin sosiologiyanın fəlsəfəsi özü elmin fəlsəfəsindən qidalanır və BM-də elm məsələsi haqqında ədəbiyyatın çoxu geniş mənada sosiologiyanın fəlsəfəsindən tamamilə yan keçir (Vasquez, 1995, 1998; Waltz, 1979).8 Bu təəssüf doğuran, lakin başa düşülən meyldir, hərçənd ki, elmi BM-i legitimləşdirmək (Kuhn, Lakatos, Popper), və ya BM-i elmdən müdafiə etmək (Kuhn, Feyerabend) üçün elm filosoflarının strukturlarının fikirləşmədən idxal edilməsi, güman ki, fənnə ciddi zərər vermişdir (Ferguson və Mansbach, 1988). Lakin bu zərər elmin nə olduğunun guya açıq-aydın olması barədə fərziyyənin vurduğu ilə müqayisəyə belə gəlmir.
Əlbəttə, bunlardan heç biri sosiologiyanın fəlsəfəsini və sosiologiya fəlsəfəsinin BM-ə genişləndirilməsini yalnız elm məsələsinin narahat etdiyini iddia etməməlidir. Əl-ayağa dolaşan digər fundamental məsələ BM-də agent (vasitəçi, vasitə) – struktur problemi adlandırılan məsələdir (Carlsnaes, 1992; Dessler, 1989; Wendt, 1987; Wight, 1999a). Bu məsələyə sadə tərif vermək çətindir və BM daxilində agent-struktur problemində dəqiq olaraq nəyin təhdid altında olması ilə əlaqədar qarışıqlıq bir para şərhçiləri belə bir gümana gətirmişdir ki, BM daxilindəki debatların iştirakçıları da eyni problemə müraciət edirlərsə, deməli burada heç də hər şey dəqiq deyil (Friedman və Starr, 1997). Bu problemin faktik olaraq nəyi əhatə etməsindən asılı olmayaraq, bütün tərəflər razılaşır ki, onun mühüm elementi Marx tərəfindən çox əla işlənmiş tapmaca ilə əlaqədardır: «Tarixini insanlar özü yaradır, lakin onlar bunu istədikləri kimi, özlərinin seçdikləri şəraitdə edə bilmirlər» (Marx, 1962). Bu halda, agent-struktur problemi fəal və özünü inikas edən agentlərlə onların fəaliyyətinin baş verdiyi struktur konteksti arasındakı münasibətlərlə əlaqədar olur.9 Bu problemin çoxlu cəhətləri var və onlar, sosiologiya fəlsəfəsindəki müxtəlif örtüklər altında gizli qalır.10 (Singer, 1961). Naturalizm məsələsi ilə birləşdirildikdə, bu problemləri Şəkil 2.1-dəki matris formasında təsvir etmək şirnikləndirici olur və çoxları elə belə də edir (Hollis və Smith, 1990; Wendt, 1999).11
Belə təsvir-təqdimatların problemi onların, təsvir edə biləcəyi detalların sayının məhdud olması kimi öz-özünə aydın olan məsələdən də kənara çıxır (Bourdieu, 1977; Hollis və Smith, 1992: 216). Belə diaqram qurğuların gerçək çətinliyi onların məsələlərin tərkibliliyini (mürəkkəbliyini) nəzərə ala bilməməsinin faktik səhv xətlərindən daha böyük təqribiliyə gətirməsindədir. Yəni matris məsələ başqa diskursiv (mücərrəd) və daha az dixotom (ikiləşmiş) üsullarla nəzərdən keçirilən zaman dəyişməz saxlanıla bilməyən bərk sərhədlər təsviri verir. Bundan əlavə BM-i əsasən onun praktiklərinin qurması faktını ciddi nəzərə alsaq, müasir BM-in səhv xətlərinin özlərinin də onların iki vuraq iki matris formasında təsvir-təqdimatının artefaktları olduğunu görə bilərik. Qısası, fənnin bölmələrinin izahı üçün belə vasitələrin istifadə edilməsi onların quruluşuna öz payını verir. Mürəkkəb məsələləri öyrədərkən və ya başa düşərkən belə qurğular mühüm köməkçi vasitələr ola bilər, lakin biz həmişə Mario Bunge-nin «Sadəlik Əfsanəsi» adlandırdığı şeydən xəbərdar olmalıyıq (Bunge, 1963).
Fəslin məqsədi BM-də sosiologiya fəlsəfəsinin müxtəlif cür işlədildiyini təsvir etmək, və şeylərin ədəbiyyatın onları təsvir etdiyindən daha mürəkkəb olması haqqında dəfələrlə istifadə edilmiş və zəhlətökən bəyanatları sadəcə olaraq təkrar etmək deyildir.
Şəkil 2.1 Sosial tədqiqatla əlaqədar fəlsəfi mövqelərin mənzərəsi.
Fəslin başlıca məqsədi fənnin strukturunu təşkil edən müasir nəzəri layların onların üzərinə qoyulmuş yükü çəkmək imkanında olmadıqlarını göstərmək məqsədi ilə sosiologiya fəlsəfəsinin BM çərçivəsində dəyərləndirilməsini aparmaqdır. Qısası, fənnin istifadə etdiyi müasir meta-nəzəri karkas qurucu dialoq üçün səddir; həyati maraq daşıyan məsələləri tədqiq etmək üçün maneədir; məsələlərin xaotik təhrifidir; və ən vacibi, sahənin daxilində işləyənlərin quraşdırmasıdır və deməli onlar bunu dəyişdirmək gücündədirlər.
Mən sosiologiya fəlsəfəsinin ciddi qəbul edilməsinin xeyrinə dəlillər gətirməkdən başlayacaq və sosiologiya fəlsəfəsinin inkişafı haqqında qısa xülasə verəcəyəm. Növbəti bölmədə mən fənnin əvvəlki inkişafını, onun sosial hadisələr elmi olması barədə bəyanatlar kontekstində qısaca müzakirə edəcəyəm. Sosiologiya fəlsəfəsi fənnin inkişafının məhz həmin dövründən itirilmişdi, çünki, bu bir fakdır ki, o vaxt fəlsəfənin alt-fənni kimi elmin fəlsəfəsi hələ meydana gəlməmişdi. Üçüncü bölmə BM-i elmin fəlsəfəsi və sosiologiyanın fəlsəfəsini təsvir edən ədəbiyyatın əsasında bir elm kimi yaratmaq üçün göstərilmiş ilk həqiqi cəhdə həsr edilir. Burada həlledici toplanan pozitivmizmin rolu və onun fənn daxilində istifadəsinin başa düşülməsi olacaqdır.12 Dördüncü bölmədə mən diqqəti müasir debatlar üzərində cəmləyəcəm və xüsusi halda şərhçilərdən birinin sözləri ilə desək, getdikcə daha çox «fəlsəfi bataqlığa» (Walker, 2000) çevrilməyə başlayan şeyə müəyyən aydınlıq gətirməyə çalışacağam. Burada mən fənni debatları çərçivəyə salmağın müasir üsullarının öz-özlərini hansı sürətlə məhv etdiyini göstərirəm.13
LEGİTİMLƏŞDİRMƏ: BM-İN SOSİOLOGİYANIN FƏLSƏFƏSİNƏ EHTİYACI VARMI?
BM-də sosiologiya fəlsəfəsini tədqiq etməyin faydalı olması açıq-aşkar deyil. Tənqidi mövqedə duranlar belə tapşırığı yerinə yetirmək üçün fənnin intellektual ehtiyatları və ya ehtiyacının olmasına tez-tez şübhə edirdilər (Griffiths və O'Callaghan, 2001:199; Skocpol, 1987). Çoxları belə ezoterik (sirrli) nəzəriyyələri daha uyğun adamlara, məsələn filosoflara saxlamağı üstün tutur (Wallace, 1996). Digərləri fəlsəfənin fərqli «tərtibli mülahizə» kimi, legitimləşdirməni tələb olunan qaydada öz adından təmin edə biləcəyinə şübhə edir (Gunnell, 1975: 54; 1998: 6). Fənnin özünü inikas edə bilməsi ilə əlaqədar olan bu bədbinlik, bu cür tədqiqatların adətən bilik yaratmanın daha substantiv formalarını nəzərə almamağa gətirdiyinə inamdan doğur (Gunnell 1998: xii; Halliday, 1996: 320; Mann, 1996; Skocpol, 1987). «Quru»ların qohum fənnlərdən götürmüş olduğu məsum təxsisatlarla bağlı qanuni narahatlıqlar da mövcuddur (Hollis and Smith, 1991).
Əlbəttə, sosial elmlərin öz fəaliyyətini sosiologiyanın fəlsəfəsi baxımından legitimləşdirməyə ehtiyac duyması faktında nəsə dərin bir istehza var. Bəzi diqqətəlayiq istisnaları kənara qoysaq, alimlər öz praktikalarını elmin fəlsəfəsi baxımından çox nadir hallarda legitimləşdirirlər (Gordon, 1991; Gunnell, 1998; Nicholson, 1996a). Doğrudan da, müasir elm yalnız fəlsəfədən müstəqil olması möhkəm müəyyən edildiyi andan elm kimi meydana çıxmışdır (Easton, 1965; Gordon, 1991; Gunnell, 1975; Little, 1980). Bəziləri təbiət qanunlarının, qalanları da ona bənzətmək istəyinin müttəfiqi olan uğurunu nəzərə alaraq, belə fikir söyləyirdilər ki, sosial tədqiqatlar özlərini elm kimi təsdiq etmək istəyirlərsə onların da sosial fəlsəfədən bu qaydada boşanması qaçılmazdır. (Little, 1980: 3; Nicholson, 1996a: 8-10).
Lakin bu prosesə qaçılmaz kimi baxılması güman ki, çox kəskin təklifdir. Təbiət elmləri ilə məşğul olan alimlərin çoxu spekulyativ fəlsəfəni tərk etməkdən məmnuniyyət duysalar da, sosial tədqiqatlarla məşğul olanlar məmnun deyildilər. (Gadamer 1977; Winch, 1958; BM-də bax Bull, 1969; Gamett, 1984; Hollis və Smith 1990; Little, 1980). Bu, müasir sosial elmləri hələ də strukturlaşdırmaqda davam edən intellektual parçalanmadır, lakin qeyd etmək vacibdir ki, bu, təkcə sosial tədqiqatlarda fəlsəfi mövcudluğu təmin etmək yox, həm də elmin müəyyən formalarını içəri buraxmamaq istəyindən yaranır (Bull, 1969; Reynolds, 1973). Ümumiyyətlə, elmi BM-i inkar edənlər per se (öz-özlüyündə) sistemli tədqiqatların əleyhinə deyillər (Gamett, 1984; Reynolds, 1973). Doğrudan da sosiologiyanın əleyhinə olanların nüfuzlu mənbə kimi tez-tez iqtibas etdikləri Vico özünün əsas işini New Science14 adlandırmışdı (Vico, [1744] 1984). Hermenevtika (hermeneutics) elmi tədqiqata fərqli yanaşma kimi meydana çıxdıqda, onun erkən tərəfdarları özlərini hələ də məna elmi (mənaşünaslıq) yaratmaqla məşğul olan kimi görürdülər. (Bauman, 1978; Dilthey, 1976; Husseri, 1982; Outhwaite, 1975). Sosial dünya haqqında elmin inkar edilməsi, çox vaxt, müəyyən insansızlaşdırma tələbləri ilə əlaqədar elmin nüvəsində dərin kök salmış qorxudan yaranır (Aliotta, 1914; Ashley, 1987, 1989; Morgenthau, 1946; Thompson, 1981).
Ayrıca bir tədqiqat sahəsi kimi, elmin fəlsəfəsi gerçək olaraq yalnız 1930-cu illərdə meydana çıxmışdı (Dingle, 1952; Gordon, 1991; Gunnell, 1998; Oldroyd, 1986). Elmin ilkin anlayışları rüşeym halında idi, və ümumi halda Thomas Hobbes, John Stuart Mill, David Elume və Rene Descartes-in yaratdıqları hesabatlara əsaslanırdı (Gordon, 1991). Lakin, belə demək olar ki, insan tədqiqatlarının təbiəti barəsində şüurlu mühakimələr, humanitar elmlərdə öz rolunu insan şəraiti haqqında fikirləşməyin ayrıca fəaliyyət növünə çevrildiyi vaxtdan oynamağa başlamışdır (Gordon 1991; Manicas, 1987). Məsələn, Thucydides ilk elm tarixçisi (Abbott, 1970; Gilpin, 1986: 306; Tellis, 1996), və güman ki, hətta poztitvist olduğu deyilir (Bluhm, 1967).
Pozitivizmin inkişafına tarixi perspektivdə baxıldıqda, Thucydides-in pozitivist kimi qələmə verilməsinin müdafiə ediləcəyi şübhə doğurmur (Kolakowski, 1969; Oldroyd, 1986) (Bagby, 1994; Garst, 1989). İstənilən halda bu, iyirminci əsrdə pozitivizm və elmin bir-birini əvəz edən terminlərə çevrilməsinin necə baş verdiyinə işıq salır (Bhaskar, 1986). Eyni ilə də bu, bütün sosial elmlərin bilik olmaq iddialarının əsaslandırılmış olması barədə fikirləşmək üçün vacib səbəb olduğuna işarə edir. Elmin fəlsəfəsinin təbiət elmləri üçün legitimləşdirici struktur təmin edə bilməsi ilə əlaqədar şübhələrə baxmayaraq, elmin, xüsusən də texnoloji yeniliklər formasında, nəticələri çətin ki, şübhə altına alına bilsin (Gunnell, 1998; Nicholson, 1996a, 1996b). Eşidilməkdə olan az miqdarda müxalif səslərə baxmayaraq, bu uğur müasir cəmiyyətlərdə elmə onun hələ də əhəmiyyətli dərəcədə saxlamaqda olduğu nəhəng bir nüfuz qazandırmışdır (Appleyard, 1992; Dunbar, 1995).
Əgər sosial tədqiqat təbiət elmlərinin bənzəri olmalıdırsa, onun onların metodlarını, prosedurlarını və təməlində dayanan məntiqi əsaslandırmaları öyrənməsi tələb olunur. Elm olmaq iddialarının ölçülə biləcəyi arşın tələb olunur. Onları axtarmaq üçün elmin fəlsəfəsindən yaxşı yer varmı? Beləliklə, təbiət elmləri fəlsəfə ilə zorla boşanma nəticəsində elmə çevrildiyi halda, sosiologiya legitimlik əldə etmək üçün üzünü elmin fəlsəfəsinə çevirmişdir. Sosiologiyada bilik iddiaları həmişə müəyyən legitimləşdirici fəlsəfi struktur terminlərində ifadə edildiyindən, müxtəlif fənnlər bu iddiaların statusunu yoxlamağa ehtiyac duyurdu. (Reynolds, 1973: 14). Ən azı ona görə ki, kiminsə tədqiqatlarının elm olması iddiası, əlbəttə ki, biliklərin digər formalarına verilməmiş legitimliyə iddia etmək deməkdir (Ashley və Walker, 1990; Smith, 1987).
Gunnell (1975: 54) buna qeyri-mümkün iş kimi baxır və belə hesab edir ki, siyasi «elm öz metodoloji marşrutunu cızmalıdır və bu marşrutu müdafiə elmin nüfuzu hesabına əldə edilə bilməz». Bu fikirlə əlaqədar iki problem var. Birincisi, elmin fəlsəfəsinin sosial tədqiqatlara təsiri təkcə metodoloji deyildir, və ikinci, bu arqument belə bir fərziyyənin üzərində dayanır ki, elmin fəlsəfəsi bizə elmin praktikası (metodları) haqqında heç nə deyə bilmir; əlbəttə bu belə olsaydı, o, haqlı olardı.
Lakin elmin fəlsəfəsi həqiqətən də elmin praktikası üzərində düşündüyünü və onun bəzi mühüm elementləri haqqında fikir söylədiyini iddia edir. Şübhə yoxdur ki, bunların çoxu səhv də ola bilər, lakin bu başdan onların hamısının səhv olduğunu bildirmək üçün əsas yoxdur. Elmin fəlsəfəsi, elmi anlamaq terminlərində müəyyən legitimlik iddiasında olduğundan, sosial tədqiqatların resurs üçün ona müraciət etməsi tamamilə qanunauyğundur. Əgər Gunnell-in mülahizəsi öz məntiqi nəticəsinə qədər davam etdirilsəydi, politologiya və BM, fənnin daxilində yaradılmış resurslardan başqa, bütün resursları cəlb etməkdən kənarlaşdırılmalı idi (Gunnell-in arqumentlərinin əksinə olanlar üçün bax Reynolds, 1973). Bundan başqa, akademik fənlər Gunnell-in təklif etmək istədiyi qədər hermetik möhürlənməyib və fəlsəfi konsepsiyaları strukturlarının mühüm elementləri kimi öz daxilində saxlayır.
Elmin fəlsəfəsində inkişaf etdirilmiş konsepsiyaların çoxu fənnin toxumasına tamamilə birləşdirilmişdir (Gunnell, 1975: xiii), və ola bilsin ki, fənnin portretini hər hansı digər amillərdən daha çox formalaşdırmışdır və formalaşdırmaqdadır (Nicholson, 1996a, 1996b; Smith, 1995). Bu baxımdan, BM-in sosiologiyanın fəlsəfəsi ilə birgə işləməsinə alternativ yoxdur. Bütün dərsliklərdə bu problem barədə giriş bölmələri və ayrıca fəsillərə yer ayrılması faktdır. Digər səbəb konseptual tədqiqatın empirik tədqiqat üçün ilkin şərt olmasıdır. (Walker, 1993: 82). Empirik tədqiqatlara keçməzdən əvvəl, tədqiqatçılara izah etmək istədiklərinin nə olması, və onu hansı yolla daha yaxşı izah etməyin mümkünlüyü barədə müəyyən ideyalar lazım olur. Bütün tədqiqatlar müəyyən fərziyyələrdən başlayır və onların əsaslarının başa düşülməsi tədqiqatın mühüm hissəsidir.
