Kitabı oku: «Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi», sayfa 7

Lakin müxalif səslər müqayisəedilməzlik tezisindəki təhlükəni çox tez görməli idilər (Guzzini, 1993; Waever, 1996; Wight, 1996). Müqayisəedilməzlik təkcə tənqidi nəzəriyyə üçün deyil, həm də hakim meyl üçün təhlükəsiz sığınacaq təmin edirdi (Guzzini, 1993). Müqayisəedilməzlik paradiqmalar arası söhbətlərin prinsipcə mümkün olmaması mənasını daşıyırsa, tənqidçilər hökmran meyli (artıq müəyyən edilmiş) necə tənqid edəcəklər? Müqayisə edilməzlik üçün ontoloji təməllər istəyən Steve Smith deyirdi ki, bu, müxtəlif paradiqmlərin tərəfdarlarının tamamilə müxtəlif dünyalarda yaşaması mənasını daşıyır (Smith, 1992, 1996). Bu belədirsə, əsas cərəyan dünyasını digər dünyadan tənqid etməyə çalışmağın çox az yeri var. Lakin müqayisəedilməzliyin Smith oxunuşunun Kuhn yozumu ilə üst-üstə düşməyinə böyük şübhə vardır. Kuhn müqayisəedilməzliyin nəzəriyyələrin bir-birinə çevrilə bilməməsi mənası verməsini aradan qaldırmaq üçün uzun yol keçmişdi (Kuhn, 1970, 1982, 1990). Fənnin daxilində də bəziləri müqayisəedilməzlik tezisinin bilavasitə özünün fəlsəfi əsaslarını şübhə altına almağa başlamışdı (Wight, 1996).

Hər halda, Kuhn-ın işinin fənni fundumental olaraq formalaşdırdığına şübhə çox az idi. Lakin fənn ənənəvi olaraq, buna özünün ideyalarının mürəkkəbliyinin başa düşülməsinin nümayişinə, ya da özünün mövqeyinin kəskin tənqidinə qarşı qoyulacaq bir resurs kimi baxırdı. Çətinliklərin mövcud olduğunun qəbul edildiyi yerlərdə belə, onlar strukturu tətbiq etmək xatirinə kənara qoyulmuşdur (Vasquez, 1998; Lakatos-un oxşar cəhdi üçün bax Katzenstein və başq., 1998). Kuhn-ın paradiqmlər anlayışı çox vaxt nəzəriyyə seçimi üçün belə tətbiqin düzgünlüyünü yetərincə əsaslandırmadan, Lakatos strukturuna köçürülmüşdü (Christensen və Snyder, 1997; Elman və Elman, 1997; Vasquez, 1997; tənqid üçün bax Waltz, 1997). Artıq elmin fəlsəfəsi BM-in daxilindədir, və o, bu qədər mühüm rol oynamalıdırsa, fənnin onu daha diqqətlə nəzərdən keçirməsi tələb olunur. Təəssüf ki, fənn üzünü elmin fəlsəfəsinə çevirmək barədə düşünənə qədər alternativ fəlsəfi ilham mənbələrinin partlayışı baş verdi.

MÜASİR BM: FƏLSƏFƏ, BAŞLANĞIC VƏ SON?

Əgər Kuhn-ın fənn daxilindəki təcrübəsi elmin fəlsəfəsinə dönüşü bir daha sübut edirdisə, deməli sosiologiyanın fəlsəfəsi hər yerdə mövcud olmalı idi. Təəssüf ki, bu belə deyildi. Sosiologiyanın fəlsəfəsi haqqında nəhəng miqdarda ədəbiyyatın olmasına baxmayaraq, bu məsələ ilə, xüsusilə də BM sahəsi ilə, bağlı olan işlərin sayı azdır. (George, 1994; Hollis və Smith, 1990; Neufeld 1995; Mackenzie, 1967, 1971; Nicholson, 1983, 1996a; Reynolds, 1973; Sylvester, 1993). Əlbəttə sosiologiyanın fəlsəfəsinə çoxlu sayda iqtibaslar vardır, lakin onlar fənnin ətrafında ayrı-ayrı fraqmentlər şəklində paylanmışlar (Alker, 1996; Campbell, 1988; Carlsnaes, 1992; Dessler, 1989; George və Campbell, 1990; Wendt, 1987). Hollis və Smith öz arqumentlərinin BM daxilində himayə edilmiş ilk davamlı təqdimatında bildirirdi ki, fənn elmin fəlsəfəsinə dönməkdən daha böyük uğur qazana bilərdi, və burada təbiət elmlərinə əsaslanmayan, və daha uyğun ola biləcək sosial modellər mövcud idi (Hollis və Smith, 1990: 68-91). Onların arqumentləri üçün fəlsəfi ilham mənbəyi Peter Winch-dir, hərçənd ki, onlar yozumçu mütəfəkkirlərin müəyyən qrupunu, xüsusi halda Weber-i də işə cəlb edirlər (Weber, 1949; Winch, 1958).

BM elminin əleyhinə arqument gətirənlər öz arqumentlərini heç vaxt konkret olaraq sosiologiyanın fəlsəfəsi ilə davamlı təmas vəziyyətinə qoymasalar da, əslində Hollis və Smith-in arqumenti fənnin strukturlaşmasında özünün fundamental rolunu artıq oynayırdı. Ola bilsin ki, Reynolds (1973) diqqətəlayiq istisna kimi kənarda dayanır, lakin onun işi elm və yozumçuluq arasındakı fərqə müxalif kimi elm və tarix arasındakı fərqlə maraqlanır. Bundan əlavə Reynolds öz nəticələrini ciddi olaraq elmin fəlsəfəsi əsasında çıxarmaqda davam edir, və, kitabı onun ədəbiyyat siyahısında verilsə də, Winch-ə konkret iqtibas etmir (Reynolds, 1973). Daha vacib, və Hollis və Smith-ə müxalif olan, Reynolds-un ənənəçilər və elmçilər «güman ki, onların müdafiəçilərinin təsəvvür etdiyindən daha çox ümumi şeyə malikdirlər» (Reynolds, 1973: 15) fikrini bildirməsidir.

W.J.M. Mackenzie-yə (1967, 1971) də erkən payçı kimi baxmaq olar, lakin o, elmi BM-i tədqiqatın daha ənənəvi formaları ilə birləşdirmək cəhdində heç bir fundamental ziddiyyət görmürdü. «Elmi» BM-ə Bull-un hücumları belə fəlsəfi cəhətdən təbiət elmləri modelindən imtina edilməsi barədə tövsiyyələrin qıtlığı ilə diqqəti cəlb edir, hərçənd ki, onun dəlilləri problemin sanki başa düşülmüş olduğunu göstərir (Bull, 1969).

Hollis və Smith-in kitabı sonradan post-pozitivist dönüş (Biersteker, 1989; George, 1989, 1994; Holsti, 1989; Lapid, 1989) adlandırılmış şeyin kontekstində meydana çıxdı, və fənnin anti-elmi qanadına (nəticələrini) çıxarmaq üçün böyük arqumentlər dəsti verdi. Hollis və Smith hesab edirdilər ki, ya izah etmə hesabatına (elmi prinsiplərə əsaslanan), ya da anlama hesabatına (yozumçuluq prinsiplərinə əsaslanan) malik olmaq mümkündür, mümkün olmayan şey isə bu ikisinin müəyyən kombinasiyasıdır (Hollis və Smith, 1990, 1994). Əslində Hollis və Smith-in «iki hekayət» tezisisi nə Winch, nə də Weber-inki ilə tam uyğun gəlmirdi (Hollis və Smith, 1990, 1991, 1992, 1994, 1996). Winch (1958) sosialın elmini yaratmaq cəhdlərinin hamısını rədd edir, Weber (1949) isə təhlilin hər iki növünün zəruri olduğunda təkid edirdi.

Weber hər iki pozitivist hökmü – «təbiət və ictimai elmlərin idraki məqsədləri əsasən eynidir», və «insan fəaliyyəti təbiəti idarə edən nizamın predmeti olmadığından, insan davranışı barədə legitimləşdirici ümumiləşdirmələr aparmaq mümkün deyildir» kimi müxalif tarixçi doktrinanı rədd edirdi. Tarixçilərdən fərqli olaraq, Weber belə bir fikir söyləyirdi ki, elmin metodları, onun baxdığı predmetin insan və ya əşya olmasından asılı olmayaraq, həmişə abstraktlaşdırma və ümumiləşdirmə yolu ilə gedir. Pozitivistlərə qarşı belə dəlil gətirirdi ki, insanın davranışının izahı təkcə onun xarici təzahürlərinə əsaslanmır, həm də onun əsasında duran motivlər haqqında bilik tələb edir. Buradan da sosiologiyanın Weber tərifini alırıq – hədəfi sosial davranışın səbəbləri, gedişi və təsirlərinin izahını əldə etmək məqsədi ilə, onun (sosial davranışın) yozumçu anlanılması (Verstehen) olan elm. Weber-ə görə təbiət elmlərini və ictimai elmləri bir-birindən fərqləndirən, tədqiqat metodlarındakı məxsusi müxtəlifliklərdən daha çox, alimlərin maraqları və məqsədlərinin müxtəlifliyidir. Elmin hər iki növü abstraksiyadan istifadə edir. Beləliklə, təbiət və ictimai elmlərin prosedurları arasında keçilməz uçurum yoxdur; onlar özlərinin idraki məramları və izah layihələrinə görə fərqlənirlər (Weber, 1949).

Weber səbəb-nəticə əlaqələrinin yaradılmasında «yozumçu anlama» anlayışına yalnız ilk addım kimi baxırdı. O göstərirdi ki, fəaliyyətin (hərəkətin) subyektiv mənasının anlanılması (tutulması) təhlil ediləcək təcrübənin təvəccöh edilməsi (Einfuehlung) və yenidən yaşanması (Nacherbleben) ilə asanlaşdırılır. Lakin elmi təklif səviyyəsində hörmətə layiq olmaq üçün hər bir yozumçu izah (verstehende Erklaerung) səbəb-nəticə izahı olmalıdır. Verstehen və səbəb-nəticə izahı sosiologiyada müxalif deyil, korrelyativ metod prinsipləridir (Weber, 1949).

Lakin Hollis və Smith-in arqumentlərinin fəlsəfi təsdiqini nəzərə alsaq, yeganə alternativ tutulan mövqenin sadəcə olaraq rədd edilməsi və ya onun yaradıcı yenidəntəsviri yox, fəlsəfi təkzibdir (Suganami, 2000; fəlsəfi tərəfi üçün bax Patomaki, 1996). Bu məsələ onunla mürəkkəbləşir ki, hazırda sahədə şaxələnməyə başlamış yarlıqların çoxu aydın konturlanmamış, və ya onların məzmunu kifayət qədər izah edilməmişdir (fənnin özünün təsvirlərinin hesabatı üçün bax Smith, 1995; bax, habelə Waever, 1996). Bu mənada fəlsəfi səriştəliliyin artmasına baxmayaraq, fənn yaxşı müəyyən edilməmiş düşmən dəstələrinə əl qumbaralarının atılmasından, onlara yönəldilmiş artilleriya çəpərinə doğru hərəkət etmişdir.

Fənnin inkişafının bu mərhələsi tez-tez «üçüncü debat» adlandırılır (Dougherty və Pfaltzgraff, 1996; George, 1989; Lapid, 1989; Neufeld, 1994, 1995; Sylvester, 1993), lakin bu cür adlandırmanın müəyyən çətinlikləri var. O cümlədən, «üçüncü debatın» məzmunu və onu aparanların kimlər olduğu aydın deyil (Smith, 1995: 14; Vasquez, 1995: 217-18; Waever 1996). Məsələn, Mark Neufeld inandırmağa çalışırdı ki, «üçüncü debat» realizm, plüralizm və strukturalizm arasında «paradiqmlərarası debatdır» (Neufeld, 1994: 19; bax, habelə Banks 1984, 1985) və bu, fənnin pozitivist ortodoksallıqdan kənara çıxmaq cəhdidir (Neufeld, 1994: 19). Christine Sylvester bunu sadəcə olaraq pozitivizmdən kənara hərəkət kimi yozur (Sylvester, 1993: 140-68). Ole Waever «üçüncü debatı» əhatə edən qarışıqlığın əsaslı tənqidini verir (Waever, 1996).

Fənnin bu dövrü əsasən elmi BM-ə ehtiraslı reaksiyalar, və ya post-pozitivist mərhələ kimi nəzərdən keçirilir (Biersteker, 1989; Holsti, 1989; Lapid, 1989). Müasir meta-nəzəri debatların çoxu ilk növbədə elmin pozitivist modelinin BM-ə tətbiq edilə bilib-bilməməsi, və ya tətbiq edilmə dərəcəsi ilə məşğuldur. (Hollis və Smith, 1990; King, və başq., 1994; Kratochwil, 2000; Nicholson, 1996a: Smith, 2000; Wendt, 2000). Və müasir meta-nəzəriyyə debatları iştirakçılarının hamısı beynəlxalq sistemin, və ya tədqiqatın digər seçilmiş obyektinin təbiətinə müraciət etmək əvəzinə, tədqiqatın özünün xarakterinə müraciət edir (Ashley, 1987; Biersteker, 1989; Hollis və Smith, 1990; Holsti, 1989; Lapid, 1989; Nicholson, 1996a, 1996b). Lakin, Yosef Lapid-in fərz etdiyi kimi, bu dövr elmin fəlsəfəsinin BM-ə uyğunluğu haqqında debatların sadəcə olaraq davamı deyildir, həm də «müxtəlif antipozitivist fəlsəfi və sosioloji meyllərin qovuşmasıdır» (Biersteker, 1989; Holsti, 1989; Lapid, 1989: 237). Bu son bölmənin təyinatına uyğun olaraq, mən bunu «post-pozitivist dönüş» adlandıracaq, BM-in müasir mənzərəsini göstərməyə, müəyyən problemləri işıqlandırmağa və gələcək tədqiqatlar üçün müəyyən potensial istiqamətlər göstərməyə çalışacağam.

Post-pozitivist dönüş 1980-ci illərin ortalarında başlamışdır. Kuhn ədəbiyyatda yaxşı tanınan kimi BM-ə bir sıra digər işlər də idxal edilməyə başlandı. Çox vaxt bu müdaxilələr, Kuhn, Popper və ya Lakatos-u işə cəlb etməyə meyl göstərən elm müdafiəçilərinin (Dougherty və Pfaltzgraff, 1996: 5; Herman və Peacock, 1987; Keohane, 1989; King və başq., 1994; Nicholson, 1996a; Vasquez, 1998) elmə olan iddiaları (George, 1989: 271; Neufeld, 1994: 14) hüquqi əsasdan məhrum etmək üsulu kimi Kuhn və Feyerabend-dən iqtibas gətirmələrindən ibarət olurdu. Lakin elmin fəlsəfəsi legitimləşdirmə mənbələri üçün artıq yeganə münbit torpaq deyildi. Bundan əlavə, elmin fəlsəfəsi daxilində pozitivist ortodoksallığın devrilməsi, indi belə məna verirdi ki, artıq nəticə çıxarmaq üçün heç bir «təhlükəsiz» elmi metodologiya hesabatı yoxdur (Chalmers, 1992; Hollis və Smith, 1990; Oldroyd, 1986; Stockman, 1983; Trigg, 1993; Tudor, 1982). Bu, o demək idi ki, indi fənnə, aralarındakı aydın olmayan və müəyyən edilməmiş münasibətlərlə birlikdə, kökündən fərqli olan mövqelər diapazonu idxal edilirdi.

Tənqidi nəzəriyyəçilər əsas cərəyanın elmə sadiqliyini tənqid edirdilər (Cox, 1981; Hoffman, 1987; Linklater, 1990; bax, habelə Habermas, 1988; Horkheimer, 1982, 1993; Morrow və Brown, 1994). Lakin bu tənqidin miqyası aydın deyildi. Tənqidi nəzəriyyə bəzilərinə sosiologiyanın pozitivist formasının əvəzləyicisi kimi görünürdü (Brown, 1994; S. Smith, 1996: 24). Bütün hallarda, Mark Hoffman qeyd etdiyi kimi, tənqidi nəzəriyyə pozitivizmi qaralamırdı, daha çox bəsit, texniki nəzarət təyinatlı elmi biliklərin artıq biliklərin yeganə legitim növü olmadığını göstərməyə səy edirdi. (Hoffman, 1987: 236; bax habelə Adomo və başq., 1976). Əlbəttə, Habermas pozitivist, yozumçu və tənqidi tədqiqatlara bütün sosial tədqiqatların legitim tərkib hissəsi kimi baxırdı (Habermas, 1988). Eləcə də, Andrew Linklater-in pozitivist mənşəli tədqiqatların doğruluğunu qəbul etdiyi, lakin bunun imkanların hamısını əhatə etməsi ideyasını rədd etdiyi görünür (Linklater, 1990). Pozitivizm doğru elm fəlsəfəsi kimi qəbul edilmişdi və yalnız sosiologiya daxilində onun legitim istifadəsinin sərhədləri müzakirə mövzusu idi. Bu baxımdan, sosiologiyada tənqidi nəzəriyyə yanaşması, öz tərkibinə həm pozitivizm, həm də yozumçuluq elementlərini daxil edəcək, lakin sərbəstləşdirici potensialı mənasında onlardan uzağa getməyə çalışacaqdır. (Morrow və Brown, 1994).

BM-dəki feminist yanaşmalar elmi, başqa sosiologiya fənnlərində olduğu kimi, kişi mərkəzli fərziyyələrinə və biliklərin qurulmasının cinsiyyətdən asılı olan formalarına diqqətin çatışmamasına görə tənqid edir (Elshtain, 1997; Enloe, 1990, 1993; Sylvester, 1993; Tickner, 1992; Zaiewski, 1993). Lakin çoxları feminizmə «pozitivist əsas istiqamət» adlandırılan şeyin tənqidinə həsr edilmiş layihə kimi baxmaqdan məmnun kimi görünsələr də, feminist yanaşmalar arasında feminizmin daxilində məqbul olan tədqiqat standartları məsələsində razılıq çox azdır (Zaiewski, 1993; habelə bu kitabın 14-cü fəslində bax, Tickner). Bəzi feministlər pozitivist yarlığını qəbul etməsələr də, öz işlərinə elm terminlərində baxırlar (Enloe, 1990; Harding, 1991; Hartsock, 1983). Ümumiyyətlə, Sandra Harding-in strukturuna riayət edən fənn feministləri empirik, nəzər nöqtəsi, postmodern mövqelərə bölməyə meyl edir (Zaiewski, 1993), hərçənd ki, belə çeşidləmənin bu miqdarda işlərin mühüm iş orqanının bütün çalarlarını əhatə edə bilməsi şübhəlidir (Harding, 1991).

Çox vaxt sosiologiyanın fərziyyəılərinə ən köklü hücum kimi təsvir edilən postmodernizm və post-strukturalizm xarakterizə edilməsi çətin olan fikir dəstləridir (Ashley, 1987, 1989; Ashley və Walker, 1990; Campbell, 1998a; Der Derian və Shapiro, 1989; Devetak, 1996; George, 1994; Jarvis, 2000; Rosenau, 1990, 1992; Smith, 1995; Walker, 1993). Həmçinin fənnin postmodernizm və post-strukturalizm arasında hansısa bir fərq yaratmaq imkanı və ya iradəsi olmadığı, və hər iki termini sinonim kimi işlətməyə cəhd etdiyi hiss edilir (Rosenau, 1990: 84-5; Vasquez, 1995). Bu isə sosiologiyanın fəlsəfəsi terminlərində problemli məsələdir.

Post-structuralizm strukturalizmin ümumi tənqidindən yaranır (Harland, 1987). Bu, strukturalizmin ictimai strukturların obyektiv elmini yaratmaq cəhdinin tənqididir, lakin eyni dərəcədə mühüm olan odur ki, post-strukturalizm agentlərin subyektivliyinə əsaslanan tədqiqat formasına qayıtmaq üçün heç bir istək nümayiş etdirmir (Harland, 1987, 1993; Rabinow, 1982; Rosenau, 1990). Tədqiqatın struktur formaları sosiologiyanın digər formalarının əksəriyyətini üstələməyə başlamışdı (Althusser və Balibar, 1970; [1938] Durkheim, 1964; Harland, 1987, 1993). Strukturalizm hesab edir ki, sosial metodların başa düşülməsi, fərdi subyektivlikləri kənara qoymağı, və diqqəti tərkibində sosial metodların struktur modallıqları və təşkilat prinsipləri üzərində cəmləməyi tələb edir (Harland, 1987, 1993; Kurzweil, 1980). Strukturalizm çərçivəsində fəaliyyətin izah edilə biləcəyi struktural prinsipləri elmi cəhətdən təsvir etmək cəhdi idi (Harland, 1993; Jackson, 1991). Konkret olaraq strukturalist meta-nəzəriyyəyə söykənməsə də, Waltz-un struktural realizmi, BM-in strukturalist nəzəriyyəsi kimi başa düşülə bilər. (Waltz, 1979; Waltz-ın bunu aydınlaşdıran tənqidi təhlili üçün bax Ashley, 1984).

Post-strukturalizm strukturalizmin iki mərkəzi prinsipindən geri çəkilir (Harland, 1987, 1993). Əvvəlcə strukturların strukturalizmin aydın və təyin edilmiş hesab etdiyi məntiqi şübhə altına alınır (Derrida, 1988). Post-strukturalizmə görə strukturlar hansısa bir təşkilati prinsipə və ya məntiqə uyğun olaraq fəaliyyət göstərmir (Harland, 1987). Doğrudan da, post-strukturalizm üçün strukturların əsasında dayanan bir məntiq yoxdur, və ona görə də struktural qeyri-müəyyənlik mövcuddur (Doty, 1997; Harland, 1987; tənqid üçün bax Wight, 1999b). Sosial strukturların məhsulu olan sosial nəticələr də qeyri-müəyyəndir (Doty, 1997). Sosial fəaliyyətə məntiq yazmaq cəhdi ya labüd olaraq uğursuz nəticələnməli, ya da legitimliyin müəyyən ümumi halda elmi, formasını tələb etmək vasitəsilə şəraitə məntiq yükləməlidir (Derrida, 1988).

Lakin strukturlardan asılı olan sosial praktika kimi elm də eyni məntiqə tabedir, və onun nəticələri də ya qeyri-müəyyən olur, ya da bu müəyyənlik yalnız strukturların qeyri-müəyyənliyinin yumşaldılmasına cəhd edən praktikanın nəticəsi kimi təzahür edir (Ashley, 1987, 1989; Ashley və Walker 1990). Bu o deməkdir ki, bütün elmi obyektivlik tələbləri əslində nizamı güc metodları vasitəsilə qəbul etdirən sosial praktikalardır (Ashley, 1987, 1989; George, 1994; Walker, 1993). Postmodernizm bu post-strukturalist mövqe üzərində müfəssəl dayanır, və buraya rezonun, gerçəkliyin, həqiqətin və sairin geniş miqyaslı müxtəlif tənqidini calaq edir (Brodribb, 1992; Callinicos, 1990; Dews, 1987; Eagleton, 1996; Farr ell, 1996; Nicholson, 1993; Owen, 1997; BM-də bax, Brown, 1994; Devetak, 1996; Jarvis, 2000; Rengger və Hoffman, 1990; Vasquez, 1995).

Təsirləri və ideyaları idxal edilməyə başlanan dördüncü mənbə sosial nəzəriyyə idi. Fənnin daxilində bu mövqeyə konstruktivizm yarlığı yapışdırılmışdı. (Adier, 1997; Guzzini, 2000; Hopf, 1998; Kratochwil, 1989; Onuf, 1989, 1998; Ruggie, 1998; Vasquez, 1997a; Wendt, 1987). Bu termin özü də çox problemlidir, çünki bu yarlıq altında idxal edilmiş bəzi müddəalar çox ziddiyyətlidir (Adier, 1997; Hopf, 1998; habelə bu kitabın 5-ci Fəslinə bax, Ruggie, 1998). Bir qrup John Ruggie-nin konstruktivizmin tipologiyasına post-strukturalizmi daxil etdiyini deyəndə (Ruggie, 1998: 35; bax, habelə Adier, bu kitabın 5-ci Fəsli), Smith isə onların arasında aydın sərhədd olduğunu iddia edəndə ziddiyyət aydınca görünür (Smith, 1995, 1996, 1997). Eləcə də, David Campbell konstruktivizmin bəzi formalarını özünün post-strukturalizm variantına dost olmayan kimi qəbul edir (Campbell, 1998a, 2001).

Sosiologiyanın fəlsəfəsi bu vəziyyətə müəyyən aydınlıq gətirməyə kömək edə bilər. Elm məsələsinə münasibətdə Ruggie-nin neoklassik konstruktivizmi və Alexander Wendt-in elmi realist variantları birləşir; hər ikisi sosiologiya ideyasına sadiqdir (Ruggie, 1998: 35-6).¹⁹ Digər tərəfdən Friedrich Kratochwil Winch-in anti-elmi perspektivinə çox yaxındır (Kratochwil, 1989, 2000). Ruggie-nin öz neoklassik konstruktivizmi ilə Wendt-in daha naturalist forması arasında nəyə görə kəskin fərq qoyması isə bilavasitə aydın deyil. Ruggie özünün neoklassik konstruktivizmində filosof John Searle-nin işinin fundamental rol oynadığını hesab edir (Ruggie, 1998: 35). Hər halda, Searle-nin The Construction of Social Reality (1995) əsərində Wendt və digər elmçi realistlərin arzu olunmaz hesab edə biləcəkləri çox az şey var (müqayisə et, Bhaskar, 1979; Outhwaite, 1987).

Doğrudan da, Searle elmi realizmə leytmotiv ola biləcək bəyanatdan başlayır: «dəqiq məlumdur ki, biz iki, üç və ya on yeddi dünyada yox, bir dünyada yaşayırıq. İndi bizim bildiyimiz həddə qədər, bu dünyanın ən əsas fundamental xassələri fizika, kimya və digər təbiət elmlərinin təsvir etdiyi kimidir» (Searle, 1995: xi). Bundan əlavə Searle özünün həm fəlsəfi realizm, həm də elmlə əlbir olduğunu açıq bəyan edir. (Searle, 1995: xiii). Eyni ilə də, Weber-in ekiaren və verstehen-i bir tikişsiz hesabatda birləşdirmək cəhdi, Roy Bhaskar kimi elmi realistlərin iştirak etdikləri layihənin tam eynidir (Bhaskar, 1979; Weber, 1949). Doğrudan da, əslində Ruggie «nisbi sosial realizmi» özünün beynəlxalq struktur hesabatının dəqiq təsviri kimi qəbul edir (Ruggie, 1998: 34; elmi realist hesabat üçün, bax Porpora, 1987).

Bu, Ruggie özünün neoklassik konstruktivizmini Wendt-inkindən fərqləndirmək zərurətini niyə hiss edir sualı doğurur. Cavab əlbəttə ki, elmi realizmdəki «elmi» yarlığındadır. Kratochwil də Wendt-in konstruktivizminə bu mövqedən etiraz edirdi (Kratochwil, 2000). Lakin, görünür ki, Ruggie-nin elmi realizmlə məşğul olmasının dərinliyi Hollis və Smith-in elmi realizmi qəbul etməmələri barədə bəyanatlarının hərfbəhərf təkrarından uzağa getmir (Hollis və Smith, 1991; Ruggie, 1998: 36). Hollis və Smith-in isə bunun etibarlı qiymətləndirilməsini verdiyini söyləmək çətindir (Hollis və Smith, 1991; S. Smith, 1996). Elmin qeyri-pozitivist fəlsəfəsi kimi elmi realizm fənn daxilində çox zəif başa düşülmüşdür və hələ də geniş tədqiqatlara ehtiyac olan sahələrdən biridir.

Wendt (1987, 1999) və David Dessler (1989, 1991, 1999) elmi realizmə yaxşı girişlər yazmışlar (bax, habelə Shapiro və Wendt, 1992). Ashley J. Tellis (1996) «elmi realizm» adlandırılan nəsə bir şey yazır və onu Karl Popper-in “tənqidi rasionalizmi» ilə bir sıraya qoyur. Lakin Tellis-in «elmi realizm»inin bunun elmin fəlsəfəsi variantını nəzərdə tutduğu az ehtimallı görünür, və onun elmi realizmi yalnız elmi olmağa səy göstərən siyasi realizm ola bilər. Bunula belə, məhz yarlıqların kifayət qədər aydınlaşdırılmadan istifadə edilməsi çoxlu sayda qarışıqlıqların olmasına gətirir. Kratochwil bu yaxınlarda elmi realizmə müraciət etməyə cəhd göstərmişdir, lakin son nəticədə onun işi anlaşıqlıq və təhlilin dərinliyi baxımından nöqsanlara malikdir (Kratochwil, 2000; bax, habelə Doty, 1997, Wight, 1999a tərəfindən tənqid, və uyğun cavab: Doty, 1999; Wight, 2000). Heikki Patomaki və Colin Wight elmi realizmin daha dərin ekspertizası ola biləcək iş başlamışlar, hərçənd ki, elmin pozitivizmə bərabər olması fikrində təkid edilməsi, elm haqqında alternativ görüşlərin hər hansı əsaslı dəyərləndirilməsi yolunda ciddi maneədir (Patomaki və Wight, 2000; bax habelə Patomaki, 1996, 2001; Lane, 1996; Wendt, 1999).

Smith elmi realizmi epistemologiya adlandırır, lakin nəzərə alsaq ki, elmi realizm elmin hər hansı konkret epistemoloji mövqeyə üstünlük verməyən fəlsəfəsidir, bu çox qəribə oxunuşdur (S. Smith, 1996). Burada problem fənnin çərçivəsində epistemologiya ifadəsinin işlədilməsindədir. Məsələn, Smith «postmodern epistemologiya» adlandırılan şeydən və epistemologiya barədə rəngarəng postmodern işlərdən danışır (Smith, 1996). Lakin bu, yalnız epistemologiya sözünün düzgün işlədilməməsi ola bilər, çünki epistemologiya fəlsəfənin elmin fəlsəfəsi deyil, biliyin nəzəriyyəsi ilə məşğul olan sahəsidir, və ya reallığın hesabatıdır. (Haack, 1993; Taylor, 1987). Əslində epistemologiya barəsində olan kitabların yalnız bir neçəsində pozitivizmə iqtibas var (Haack, 1993; Taylor, 1987).

Epistemologiyanın məşğul olduğu əsas problemlərə aşağıdakılar daxildir: bilik və onunla əlaqədar anlayışların müəyyən edilməsi; biliyin mənbələri və meyarları; biliklərin mümkün növləri və hər birinin etibarlılıq dərəcəsi, və bilik sahibi ilə bildiyi obyekt arasında dəqiq münasibət (Haack, 1993; Taylor, 1987). Epistemoloji suallar adətən bizim inamları qəbul və ya rədd etmək üçün malik olduğumuz əsaslarla əlaqədar olur. Postmodernçi mövqelərin çoxu bunları etibarlı suallar kimi qəbul etmədiyindən, epistemologiyanı da qəbul etmir; bu Smith-in öz cədvəlindən də aydındır, çünki o, qiymətləndirmə meyarı barədə postmodern mövqelərin hər birinə aidiyyəti olan hər kateqoriyada «yox» cavabı göstərir (S. Smith, 1996).

Qısası, postmodernizm hələ də heç bir epistemologiyaya malik deyildir və hər hansı birini önə çəkmək fikrində də deyil (bax Campbell, 1998b, 1999 və Wight, 1999b; və Doty, 1999 və Wight 2000 arasındakı debatlara; habelə Osterud, 1996, 1997; Patomaki, 1997; Smith, 1997). Məhz bu səbəbdən Peter Katzenstein, Robert Keohane və Stephen Krasner hesab edirdilər ki, bu, sosioloji fəaliyyətdən kənarda olan bir işdir (Katzenstein və başq., 1998: 678; Serenson, 1998: 88). Eləcə də, Smith Michel Foucault-nu, sanki heç bir dəyərləndirmə meyarlarına malik olmayan postmodernizmin nümayəndəsi mövqeyində yerləşdirir, baxmayaraq ki, Foucault özünü empirik elan edirdi (Foucault, 1990: 106). Şübhəsiz ki, o, «istehza» (zarafat) etmişdir! Təssüf ki, fənn epistemologiyanı tədqiqata hər bir ümumiləşdirilmiş yanaşmanı adlandırmaq üçün istifadə etməyə meyl edir. Lakin bu, yalnız üstüörtülü ontoloji fərziyyələr dipazonunu gizlətməyə xidmət edir.

Hər halda, fənnin ciddi yanaşmalı olduğu əsas amil odur ki, elmin fəlsəfəsi daxilində pozitivist ortodoksçuluğun dağılması indi «elmi izahın heç bir şəksiz və ya razılaşdırılmış silahı yoxdur» (Hollis və Smith, 1990: 67) mənası daşıyır. Bu, o deməkdir ki, elm pozitivizmin sinonimi deyildir.

Şəkil 2.2 Müasir BM

Bu elmin fəlsəfəsi daxilində gedən proseslərdən götürülmüş dərs olmalıdır (Vasquez, 1995). Hər halda fənnin elm – pozitivizmdir ideyasına möhkəm bağlanmış olduğu görünür (Nicholson, 1996a, 1996b, 2000; S. Smith, 1996). Bu məsələ barədə yüksək dərəcədə müfəssəl müzakirələrə baxmayaraq, Hollis və Smith belə izah və anlama arasındakı sərhəddi pozitivist prinsiplər əsasında çəkirlər (Hollis və Smith, 1990). Bu, mürəkkəb nəzəri landşaftların sadə sxematik təsvirinin problemli olduğunu nümayiş etdirir (bax Şəkil 2.1 və 2.2). Hollis və Smith-ə görə izah sanki vahid elmi yanaşma təklif edir, hərçənd ki, bu yaxınlarda elmin fəlsəfəsi sahəsində görülmüş iş (Chalmers, 1992) bunun nə dərəcədə əsassız olduğunu göstərir, Paul Feyerabend və Roy Bhaskar da daxil olmaqla çoxları «elmi metodun» belə xəttin çəkilməsini təmin edəcək heç bir ümumiləşdirilmiş hesabata malik olmadığı fikrini müdafiə edir (Bhaskar, 1978; Feyerabend, 1975).

Bhaskar və digər elmi realistlər üçün burada bir elmi metod və ya bir uyğun epistemologiya ola bilməz, çünki elmlərin hər biri fərqli obyektlər oblastı ilə məşğul olur, və bütün halları nəzərə ala biləcək hər hansı metod və ya epistemologiya gözlənilə bilməz (Bhaskar, 1978; Mackinnon, 1972; Psillos, 1999). Elmi realistlər üçün düzğün epistemoloji mövqe epistemoloji opportunizmdən biridir. Einstein-in (Eynşteyn) qeyd etdiyi kimi, «alimi səlnaməçi ilə müqayisə edin; alim mürəkkəb şəraitlə üz-üzə gəlir. Bu şəraitdən müəyyən nəticə əldə etmək üçün sadə qaydalardan istifadə edə bilmədiyindən, o, opportunist olmalıdır» (bax, Feyerabend, 1995). Eləcə də, elmi izahın hər hansı ümumi qəbul edilmiş qaydası olmadığını nəzərə alsaq, post-pozitivizm anti-elm kimi yozulmamalıdır.

«Post-pozitivist» termini pozitivizmi və ya elmi qəti surətdə rədd etməkdən, yoxsa elm ideyasını elmin fəlsəfəsi çərçivəsində əldə edilmiş yeni nailiyyətlər əsasında yenidən formalaşdırmaqdan ibarət olması mənasında birqiymətli deyildir (Laudan, 1996). Doğrudan da, elmin fəlsəfəsi daxilində «post-pozitivist» yarlığına layiq olan nailiyyətlərin çoxu tam yəqinliklə anti-elm deyildir, hərçənd ki, anti-pozitivist ola da bilər (Bhaskar, 1978, 1986; Kuhn, 1962, 1970, 1982, 1990; Laudan, 1996). Bu, qeyri-pozitivist, lakin elmi BM-ə imkan açır; pozitivist prinsiplərə riayət etməyən BM elmi.

Lakin şübhə yoxdur ki, fənnin daxilində olanların çoxu üçün elmə uyğunluq, pozitivizmə uyğunluq mənası daşımaqda davam edir (Nicholson, 1996a, 1996b, 2000). Wendt belə elmin realist elmi fəlsəfəsini müdafiə etdiyi zaman «Mən elmə möhkəm inananlardanam… Mən «pozitivistəm»» kimi bəyanatlar verə bilər (Wendt, 1999: 39). Bu, müdafiə qabiliyyətli mövqe deyil. Eyni zamanda həm elmi realist, həm də pozitivist olmaq mümkün deyildir; elmin bu iki hesabatı bir sıra ən fundamental məsələlərdə bir-birinə diametral əksdir (Bhaskar, 1978; Feyerabend, 1981; Hollis, 1996; Mackinnon, 1972; S. Smith, 1996).²⁰ Bu baxımdan pozitivizm bütün əhəmiyyətini itirmişdir. Doğrudan da, fənnin pozitivizmi anlaması çox mürəkkəb, hərçənd mənim rəyimə görə yüksək dərəcədə pozulmuş bir şeyə – elmin fəlsəfəsinə karikatura kimi görünür.

Pozitivizmin mənası ətrafındakı bu qarışıqlıq onu istifadə etmək üçün hər bir cəhdi etibarsız edə bilər (Nicholson, 1996a, 2000; S. Smith, 1996). Və əgər pozitivizmə ardıcıl məzmun vermək mümkün deyilsə, post-pozitivizm də eyni dərəcədə mənasızdır. Görünür ki, çoxları pozitivizmi elmin realist hesabatları ilə eyniləşdirir (Campbell, 2001; George, 1994); və ya onu fəlsəfi realizmin bir forması olan «o tərəfdəki dünya»ya inama əsaslanan hər bir yanaşmanın mənası kimi tətbiq edirlər (Campbell, 2001; George, 1994). Lakin Hollis sübut edir ki, pozitivizm, epistemoloji empirizmə uyğunluğu dərəcəsində, əslində anti-realist (fəlsəfi mənada) fəlsəfədir (Hollis, 1996: 303; George da bununla razılaşır, 1994: 53).

Fənndə pozitivizmin payını aydınlaşdırmaq üçün müəyyən ciddi cəhdlər göstərilmişdi (müqayisə et George, 1994; Hollis, 1996; Nicholson 1996a, 1996b, 2000; S. Smith 1996), lakin yarlığın ətrafındakı fənni baqajı nəzərə aldıqda, bunun sonrakı genişləndirilməsindən nəsə alına biləcəyi şübhə doğurur (Nicholson, 1996a, 1996b, 2000). Smith yaxşı, lakin ən fundamental problemləri – xüsusən də pozitivizmin Humean səbəb hesabatına uyğunluğunu; onun anti-realizmi və bunula əlaqədar fenomenalizm və instrumentalizmini; və izahın çətir qanunu modelini nəzərə almayan hesabat təklif edir (S. Smith, 1996; bax Kowlakowski, 1969, pozitivizmin daha dərin hesabatı üçün).

Bundan daha problemli olanı odur ki, pozitivizmin dörd mühüm xarakteristikasını izah etmək üçün Smith-in (1996) özünün göstərdiyi pozitivist (onun öz ifadələrində) cəhd «yarlığa layiq hesab edilmək üçün nəzəriyyəçi seçilmiş prinsiplərdən neçəsinə uyğun gəlməlidir» sualından sadəcə olaraq qaçır.²¹ Bu «üç zərbə və siz bayırdasınız», yoxsa onlardan birini qəbul etsəniz siz pozitivistsiniz halıdır? Nicholson (1996a, 1996b) da yaxşı hesabatlar yaradır, lakin onlar pozitivizmin empirizmlə qarışdırılmasından əziyyət çəkir (bu qarışdırmanın tənqidi üçün bax Smith, 1996). Hollis adətən yaddan çıxarılan məqamı özünün bəyanatında yada salır: bütün pozitivistlər naturalistlərdir, lakin bütün naturalistlər pozitivist deyildir (Hollis, 1996: 303).

Bütün bunlar, sosiologiyanın fəlsəfəsi terminlərində, çox qarmaqarışıq bir mənzərəyə gətirirdi. BM getdikcə daha çox fərqlənən mövqelər dəstini özünün nəzəri landşaftına yerləşdirmək uğrunda mübarizə aparırdı. Ümumi halda, fənn elm/anti-elm probleminə əsaslanan sadədil və vaxtı ötmüş ikikateqoriyalı strukturu müdafiə etməyə cəhd göstərirdi. Ola bilsin ki, bu strukturun terminologiyası dəyişmişdir, lakin son nəticədə müasir fənn kateqoriyaları Carr-ın elm və «kimyagərlik» arasında qoyduğu fərqin güzgü əksinə bənzəyir.