Kitabı oku: «Sprawiedliwie», sayfa 2

– O Jezu! O Jezu! I na mszę dam, ochfiaruję Ci się do Częstochowy! O Mario, Matuchno najdroższa!

Szeptał, przejęty szczęściem nieopowiedzianym i żałością. I już nic nie pamiętał: ani więzienia, ani kary, ani ucieczki, ani rany, ani przeszłych cierpień, bo miał wieś swoją przed oczami, a w duszy tylko radość szaloną i taką dobroć, tyle łez roztkliwienia, tyle upojenia, że tylko gorącymi ustami i sercem dziękował Bogu, modlił się.

Ale mimo to bał się w dzień przechodzić przez wieś albo i okrążać ją koło klasztoru, aby się dostać do matki. Musiał poczekać do wieczora, cofnął się do lasu, na łąki leśne, gdzie stały wielkie stogi siana, wkopał się w nie głęboko i tam się doczekał.

Wypogodziło się zupełnie na zachód, brał lekki przymrozek, mgły zimne, szare, rzadkie obsiadały pola, a niebo po zachodzie pokryło się purpurową łuską i jakby zatokami pełnymi krwi, błoto szybko tężało i pod nogami uginało się jak pasy rzemienne. Ostry zapach mrozu mieszał się z surowym zapachem liści dębowych, gnijących w lesie, a czasem z zapachem dymów ciągnących z mgłami.

Jasiek szedł ku wsi na przełaj, przez pola.

Przystawał co chwila, przysiadał na miedzach, przyczajał się pod drzewami i szedł coraz wolniej, przyglądając się każdemu zagonowi.

– Wojtkowa! – szeptał, nachylając się nad ziemią, i dotykał jej palcami.

Nic już nie widział prócz tych pól, tych długich zagonów czarno-zielonych ozimin⁷⁹, popstrzonych gdzieniegdzie bruzdami pełnymi śniegów.

Krwawe zorze zachodu przygasały, ale jeszcze paliły się zamatowane w kałużach wody; ścierniska głuche, przemiękłe, wytarte leżały jak łachmany; podorówki⁸⁰ jesienne sterczały skibami⁸¹, pokrywającymi się srebrnym szronem przymrozku; pólka koniczyn gdzieniegdzie podobne były do starych, zielonych, przegniłych chust kobiecych.

Ale Jasiek witał to wszystko uniesieniem, skowytem radości.

Był tak samo wyczerpany, jak te pola smutne, tak samo odarty, tak samo nędzny, tak samo smagany przez deszcze, a czuł się tysiąc razy bezbronniejszym, więc z jakąś dziką miłością przypadał do ziemi, dotykał się jej, jakby biorąc od niej sił, mocy, wytrwania… jakby się jej oddając w niewolę… Że mroczniej było, więc coraz niżej pochylał się nad zagonami.

– Michałowe! Pszenica, cie! – mruknął zdumiony, rozpoznając źdźbła.

Mrok zapadał prędko, zorze zbladły zupełnie i zsiniały, niebo pokrywało się już rosą gwiazd, powietrze było czyste, mgły zniknęły, bo mróz brał dobry – tylko lasy w tym czystym powietrzu wydawały się bliżej, otaczały całą dolinę czarną, wysoką ramą.

Wieś była już o parę stajań⁸². Jasiek szedł teraz przez kapuśniska poprzerzynane głębokimi bruzdami pełnymi śniegów, przez bagniste łączki zalane wodą, pod którą był jeszcze twardy lód.

Wieś już było słychać, owce beczały… to rozlegało się beczenie cieląt, konie gdzieś rżały, skrzypiały wierzeje. Poczuł w nozdrzach zapach dymów. Gdzieniegdzie wśród lasów, zabudowań i opłotków zamigotało światełko… piosenka zadźwięczała w powietrzu… ale ją zagłuszył turkot wozu, który galopem jechał przez wieś. Gęsi na jakimś podwórzu gęgały zawzięcie. Ktoś krzyczał na całe gardło:

– Pietrek! Pietrek!…

Ten głos uderzył go jak obuchem, aż się zachwiał.

Szedł wzdłuż wsi, tyłami, dróżką, co biegła za stodołami.

Matka mieszkała w drugim końcu, za rzeką, pod wzgórzem, na którym stał klasztor.

– Poszycie dał nowe! – szepnął do siebie, przyglądając się jakiejś chałupie.

– Wawrzon się spalił! – Przystawał chwilę i ze współczuciem patrzył na czarny komin, sterczący wśród spalonego sadu.

– Cie! nową chałupę sołtys se postawił. Z cudzej krzywdy! – dodał po chwili, idąc dalej.

Im był bliżej domu, tym wolniej szedł i ciężej, bo i bok zaczął go boleć, i ten gwar wsi go rozdrażniał, i radość go tak przejmowała, że każda kosteczka trzęsła mu się nerwowo. Byłby się rzucił na ziemię i całował ją z uniesieniem, byłby klękał przed każdą chałupą, przed każdym sadem, przed każdą stodołą i byłby się modlił do każdego kamienia, do tych topól, co stały nad domami, do tych świateł w oknach, do gwarów, do tej wsi całej, drogiej… kochanej… rodzonej… Ale już nie miał sił, to szczęście go wyczerpało do cna, wlókł się jak umierający, nieprzytomny, a tylko resztkami życia, resztkami sił, aby się ino dowlec do chaty… aby się ino dowlec do progu i choćby tam zaraz zamrzeć.

– O Jezus! O Maria! – szeptał i już nie wiedział, jak, nie wiedział, kiedy, dowlókł się pod chałupę matki, nie mógł już drzwi otworzyć, tylko upadł przed progiem i wybuchnął strasznym płaczem…

III

 
Kiedy ranne wstają zorze —
Tobie ziemia, Tobie morze,
Tobie śpiewa żywioł wszelki:
Bądź pochwalon, Boże Wielki!⁸³
 

Jasiek uniósł głowę na pościeli i słuchał uważnie, głos szedł z niedaleka, jakby zza drzwi. Obejrzał się, ale nic nie dojrzał, tylko przez szybkę maleńką, wsadzoną w ścianę, przeciskał się świt i rozkrążał słaby brzask. Opadł na łóżko; nie wiedział, gdzie jest, nic nie pamiętał.

 
Tobie śpiewa żywioł wszelki:
Bądź pochwalon, Boże Wielki!
 

– Matulu! – szepnął, słuchając tego powtarzania, i leżał tak cicho bez oddechu, z oczami wlepionymi w ciemność, zasłuchany, powtarzał nie głosem, lecz ruchem warg ten śpiew i łzy wolno spływały mu po twarzy, łzy dziwnej błogości… Nie słyszał nawet, kiedy śpiew się skończył ani że drzwi skrzypnęły.

– Lepiej ci, synu, co? – zaszemrał jakiś głos nad nim.

– Matulu! Matulu! – wyszeptał, chwycił rękę głaszczącą go po twarzy i trwał tak w tej niemocy, pełnej łez szczęścia.

Stara gładziła tylko z wielką miłością jego włosy spocone i twarz:

– Cichoj, synu… cichoj, robaku⁸⁴… cichoj…

Nie mogła mówić więcej ze wzruszenia i skoro tylko Jasiek zasnął, okryła go troskliwie i powróciła do izby. Wyjrzała przez okno, wyszła przed dom popatrzeć na ciemną jeszcze drogę i powróciła, siadła na stołeczku przed ogniem i raz w raz⁸⁵ dorzucała na komin suchego chrustu. Na trzonie⁸⁶ obstawionym garnkami buzował się wielki ogień i rzucał złocisty blask na całą izbę, na wybielone czysto ściany, na których czerniały rzędy obrazów świętych, i na suchy, czarny szkielet warsztatu tkackiego, stojącego pod oknem od wschodu i obmotanego nićmi niby pajęczyną.

Tekla, komornica⁸⁷ Winciorkowej, siedziała na ziemi przed kominem i skrobała kartofle, mrucząc półgłosem pacierz, a łaciaty, duży pies leżał na środku izby i przez sen warczał na tłustego prosiaka, który łaził po wszystkich kątach i co chwila wsadzał krótki ryj to w garnki stojące na ziemi pod piecem, to porywał Tekli kartofle z koszyka, to pokwikiwał i drażnił się z psem.

– Cicho gadziny, o! – wykrzykiwała raz w raz Tekla. A poza tym cicho było zupełnie w całej chałupie. Ogień trzaskał wesoło i głośno perkotała gotująca się w garnku woda.

– Kury⁸⁸ pieją, niechybnie będzie odmiana! – mruknęła Tekla.

Jakoż istotnie koguty piały jeden po drugim na całej wsi.

Winciorkowa nie odezwała się, bo szła zajrzeć do alkierza, ale że jakieś trepy⁸⁹ zadudniały⁹⁰ na stwardniałym błocie przed chałupą, usiadła z powrotem. Z trzaskiem, w obłokach pary, wbiegła smagła, młoda dziewczyna, okryta na głowę⁹¹ w zapaskę⁹²; pochwaliła Boga i przygrzewała ręce przy ogniu.

– Winciorkowo, a to pożyczcie namo⁹³ bochenek chleba. Jutro pieczemy, to wam odniesę. Chłopaki jadą z drzewem do tartaku, a tu już ani skibki⁹⁴ nie ma – gadała prędko.

– Które chłopaki jadą? – zapytała Tekla.

– A kto by! Walek i Michał!

– Ociec ostają?

– A juści, chciałoby mu się!… Pedają, co muszą iść do kancelarii… ale ino tak cyganią, bo im się chce pod pierzyną wylegiwać…

Przysiadła na trzonie komina, opuściła zapaskę na plecy i pytlowała⁹⁵:

– Wiecie?…

– Niby?…

– Martyna pobiła się z Grzelową…

– Jezus mój kochany! Pobiły się! Martyna z Grzelową! – wykrzykiwała Tekla.

– A juści, zaraz na odwieczerzu⁹⁶. Martyna pedziała⁹⁷, co Grzelowa oddajała jej krowy. A Grzelowa pedziała: „Samaś złodziej i śwynia”. A Martyna ją trzasła przęślicą⁹⁸ bez łeb, a Grzelowa chyciła za kijankę⁹⁹, a Martyna ją za kudły!… Zbiły się jak nieboskie stworzenia, jaże je chłopy musiały rozdzierać¹⁰⁰… Pójdą do sądu i pedziały, co mnie stawią na świadka.

– Trza¹⁰¹ ci sprawiedliwie świadczyć przed sądem – odezwała się Winciorkowa.

– Przecie, co krzywda, to krzywda. Ano Martyna ma na łbie guz kiej bułka, a Grzelowa ma pysk rozcięty i ślipie podbite. Sprawiedliwie będę świadkowała.

– …Przęślicą, a Grzelowa ją kijanką! Jezus mój słodki! Pedaj, dzieucho, jak to było?…

– Dzieciak wam ano¹⁰² krzyczy! – zwróciła Tekli uwagę dziewczyna.

– Będzie mu na zdrowie, niech se ta popiuka!…

Przyciszyło się po wyjściu dziewczyny i płacz dziecka rozległ się wyraźniej, płynął on z drugiej strony chałupy, ale Tekla nie zwracała na to uwagi, płukała kartofle energicznie i namiętnie wykrzykiwała, prostując co chwila długą, chudą postać:

– Chleba im zapowietrzonym potrzeba! Bidaki! aże pożyczają!… Gospodarze parszywe, ścierwy… A jakby biednemu było potrza, to może zdychać pode płotem – nikt mu kapki wody nie poda! Żebyśta skapiały¹⁰³ wszystkie jak te psy… Chleb ich rozsadza, to się tłuką kijankami i przęślicami. Da wam Pan Jezus jeszcze radę, da…

– Pleciecie trzy po trzy, ot, co! – szepnęła Winciorkowa.

– A juści! ja pletę! A bo to mój nie mógł teraz spać pod pierzyną abo i jechać z drzewem, zarobić parę złotych, nie mógł to, co? Wszystkie se siedzą po chałupach, a mój to co? gdzie?

– Siedziałby i on, a po co dworskie konie wydał złodziejom…

– Wydał! przecie, że wydał! Abom to mało na niego dunderowała¹⁰⁴! Ale co miał zrobić biedny sierota?… Gospodarski syn, powinien był siedzieć na groncie, na półwłóczku¹⁰⁵ co najmniej… a służyć musiał. Skrzywdziły go te piekielniki! A kto go namówił do złego? Braciszki zapowietrzone chciały się go pozbyć, aby procesu nie wygrał… A teraz wszystkie psy szczekają: Tomek złodziej… złodziej! A ścierwy! A psy! – wołała namiętnie, z wielkiej żałości aż ryknęła płaczem.

Nie mówiły już, dziecko płakało coraz ciszej.

Za oknami po grudzie dudniło kilka wozów i ludzkie głosy brzmiały na mrozie.

– Powiedają we wsi, że za wodą siedzą dwie złodziejki! Ale niech im tego Pan Jezus nie pamięta – szepnęła łzawo Winciorkowa.

Tekla, która wyszła na chwilę, powróciła z dzieckiem, usiadła przy kominie, wsadziła mu w usta chudą, obwiśniętą pierś i rzekła:

– Po połowie jest ino sprawiedliwo… bo przecie wasz Jasiek nie kradł…

– A na trzy roki wsadziły go do kreminału… – szepnęła cicho.

– Bo sprawiedliwości na świecie nie ma, nie było i nie będzie!

– Przyjdzie Pan Jezus, przyjdzie, a uczyni wszystkim sprawiedliwo¹⁰⁶…

– Hale! Czekaj tatka latka, jak kobyłkę wilcy zjedzą…

– Nie gadajcie tak… to grzech… Pana Jezusowa sprawiedliwość, to nie ludzka…

Siadły do śniadania w milczeniu, ogień przygasł nie podsycany, bo już świt rozsinił szyby i wlewał się do izby różowym brzaskiem.

A potem Winciorkowa zabrała się do roboty i wolno, automatycznie tkała na warsztacie jaskrawy wełniak.

Słońce podniosło czerwoną głowę zza lasów i pokryło oszroniałą ziemię i drzewa takimi blaskami skrzeń, że oczy bolały patrzeć.

Winciorkowa pochyliła głowę, przymrużała oczy od światła, ale nie przestawała robić; różowy blask poranku pokrył jej chudą twarz, pełną śladów cierpień; siwe kosmyki włosów wymykały się spod czerwonej chustki, którą miała nad żółtym, pomarszczonym czołem. Wpadnięte, sinawe usta poruszały się nerwowo, w takt każdego ruchu ręki pociągającej za płochę¹⁰⁷. Czółenko¹⁰⁸, wciąż zmieniane, bo tkała różnymi kolorami, ze świstem przewijało się wskroś gąszczu szarych, lnianych nici wątku. Pochylała się automatycznie, warsztat sucho klekotał, pracowała zawzięcie, czasami tylko przystawała na chwilę, opierała głowę na ramię warsztatu i nadsłuchiwała odgłosów z alkierza lub medytowała gorzko.

– Miły Jezu! Panienko Przenajświętsza! Trzydzieści roków było tak samo! tak samo! – przypominała sobie gorzkością nieopowiedzianą i choć jej ręce zajęte były robotą, oczyma zaglądała w przeszłość dawną, tak bolesną, że dusza się jej kurczyła i oczy zachodziły mgłą łez. Trzydzieści roków temu chłop jej z młodszym dziedzicem poszedł w las¹⁰⁹!… Poszedł, bo strzelec był dobry jako i Jasiek… Zatrzęsła się na to wspomnienie wyjścia, a te przypomnienia niepokojów, szukania go po lasach… trwóg niepowiedzianych… tak żywo wstały w jej duszy, że oparła głowę o płochę i zapatrzyła się bezmyślnie przez okno; oczy jej leciały od wzgórz pokrytych lasami, po runiach¹¹⁰ osrebrzonych szronem zbóż, po zamarzniętych kałużach, po tym całym świecie różowym od słońca, jasnym i cichym… I tak dobrze pamiętała przeszłość, tak pamiętała… Drgnęła nagle, trzask jakichś wystrzałów zbudził się w jej duszy! Tak samo było to na wiosnę, tak samo roztopy we dnie, a przymrozki w nocy. W taki sam poranek przynieśli go jej prawie nieżywego… Pamięta jeszcze te pokrwawione jego szmaty!… W tym samym alkierzu chowała go i broniła przed śmiercią… i obroniła… I na co! O Jezu, o Jezu mój słodki!… łzy pociekły po tej twarzy… Pognali go w tyli świat, że go już nigdy nie widziała… I zmarł potem, i pochowali go – pewnie nie na poświęconej ziemi!… Taki ból ją zaszarpał, że splotła ręce i zapłakane oczy podniosła do świętych obrazów, i modliła się gorąco, błagalnie… ale uczucia i świadomość tak się jej splątały, że zaczęła modlić się za męża, a modliła się o zdrowie dla syna…. Poszła potem do komory, zajrzeć do niego.

Na tapczanie okrytym poduszkami i pierzyną leżał Jasiek.

Przez maleńką szybkę padało nieco światła do wnętrza i mrocznym blaskiem pokrywało twarz chorego. A Jasiek był śmiertelnie chory. Ucieczka, rana, przeziębienie, strach, wszystko to zwaliło go z nóg zupełnie, że ledwie zipał. Matka nie traciła nadziei. Leczyła go, jak mogła i umiała, broniła go od śmierci miłością i rozpaczą, a że przy tym to leczenie i pobyt jego trzeba było ukrywać, więc się zacięła w sobie, wzmagała w siły, ale broniła; walczyła z chorobą, ze wsią, tak zwykle ciekawą, ze strachem wiszącym wciąż nad nimi… Wzięli już jej męża i tyle dobra, i tyle łez, że tego jedynaka kochanego nie odda… choćby własnym życiem zapłacić przyszło… nie odda…

– Jasiek! synu! – szeptała cicho, pochylając się nad nim.

Jasiek otworzył nieprzytomne oczy, coś jak uśmiech pełen słodyczy przemknął się po spalonych gorączką ustach i znów zapadł w senność.

Poobtykała go pierzyną, ułożyła mu wygodniej nieprzytomną głowę i zasłoniwszy szybkę, ażeby go światło nie drażniło, powróciła do roboty.

Ale nie mogła robić, drżały jej ręce i psuło się jej wszystko, to znów brakowało kolorowej wełny w czółenkach, więc zaczęła chodzić koło gospodarstwa i obrządzać. Niewiele tego było: sześć morgów¹¹¹ pola, stodółka, obórka, chlewik sklecony z desek, dwie krowy, maciora z prosiętami wczesnymi, kilka gęsi, które się już nieść zaczynały, kilkanaście kur i kaczek – to całe bogactwo. Ale wszędzie panował wzorowy porządek, znać było pracę i starania ciągłe.

Winciorkowa właśnie karmiła gęsi przed progiem, gdy na mostku zadudniały kroki, podniosła oczy i przez nagie drzewa rosnące przed domem zobaczyła kobietę, prędko idącą ku niej.

– Winciorkowo! – wołała tamta jeszcze z daleka przez kamienny płot – Winciorkowo, a bieżcie¹¹² no duchem¹¹³ do Sułków, bo Magda leda chwila zlegnie… Już od świtu krzyczy ano, nie dadzą se rady bez was… – zawróciła i zniknęła w opłotkach wsi.

A stara, która była i trochę znająca się na chorobach, i babką, i wszystkim po trochu, wróciła śpiesznie do izby, zajrzała do Jaśka, postawiła przy nim na ławce napój jakiś, ogarnęła się i pobiegła na wieś. Nierada temu była, bo musiała chłopaka zostawić bez żadnej opieki, ale lecieć trza było. Któż ano¹¹⁴ pomoże kobiecie? Dochtory? A juści; sprzedaj krowę chociażby, a i to może mało… A potem… dowie się co na wsi… czy czasem już nie mówią czego o Jaśku… przepyta się coś niecoś…

Przyśpieszyła kroku i przesuwała się prędko wzdłuż kamiennych płotów, obrośniętych krzakami ligustrów¹¹⁵, których gałęzie długie niby baty zwieszały się do ziemi i miejscami leżały na ścieżce, wdeptane w skrzepłe błoto.

Wieś rozłożyła się po obu stronach drogi, pod strażą olbrzymich topoli, które stały wielką, pochyloną nieco na zachód aleją. Chałupy niskie, o słomianych i o zielonych strzechach, stały gęsto w głębi wąskich ogrodów, poprzedzielane wjazdami. Prawie wszystkie miały bramy wjazdowe na podwórza, na sposób staroświecki, tj. z daszkami, pod którymi złociły się święte obrazki. Kamienne płoty ciągnęły się wzdłuż rowów głębokich i otaczały szarymi ramami chałupy i ogrody. Szeroka droga pełna była stężałego błota i zmarzniętych kałuż wody; pod kamieniami, w sadach, po rowach leżały jeszcze kupy sczerniałego śniegu, w którym grzebały kury. Gwar pogodnego, suchego dnia rozlegał się po wsi. Gromady dzieci boso albo w trepach ślizgały się po rowach i kałużach, a gdzieniegdzie, przed domami, to w opłotkach stały kobiety i rozmawiały głośno. Zza domów, to z ogrodów dochodził odgłos rąbania, obróbki drzewa. Tracze¹¹⁶ w kilku miejscach kiwali się wśród nagich drzew sadów. Wóz czasem zaturkotał albo od pańskich zabudowań z daleka doszedł odgłos młocarni, krowy ryczały po oborach, jakby czując zbliżającą się wiosnę, a gęsi gromadami uciekały z ogrodzeń i gęgając ciągnęły ku polom. Dzień był prześliczny, słońce świeciło jasno i ciepło, więc i ludzie wychylali się z chałup i grzali pod ścianami.

Winciorkowa przyśpieszyła kroku, witano ją wszędzie życzliwie, ale z pewną rezerwą, bo się jej nieco obawiano, że to, jak mówiono, znająca była: czy która zległa, czy jak się komu kołtun¹¹⁷ zwił, czy nawet wedle¹¹⁸ chorego bydlęcia, albo niech się dziecko posunęło, albo kiej kto był pogryziony przez zepsutego psa – dochtorka była rzetelna. A mówili po cichu, że miała złe oczy, bo jak na chłopca Jędrkowego spojrzała za te gruszki, co jej oberwał, to bez całą zimę go cięgiem¹¹⁹ łamało po kościach; że mleko umiała odmawiać, że… ale tego dość było, dość. Ale że z księdzem była w zgodzie i kościelne szmatki pierała, że do bractwa należała, a jak się komu pomarło, to już nikt lepiej nie umiał od niej czy modłów, czy śpiewania, czy wypominków¹²⁰ przy żałobnym chlebie – więc nikt jej nie powiedział marnego słowa. Bo przy tym i cicha kobieta była, spokojna, pracowita, pobożna. Rano przede dniem czy na odwieczerzu to zawdy¹²¹ słychać było w jej chałupie pobożne śpiewania, a co już gruntu, to i najlepszy gospodarz nie obrabiał lepiej.

– Mądra kobieta – mawiali o niej starzy chłopi.

– Kiej mruk, a patrzy na ludzi, że i dziedziczka nie lepiej potrafi.

– A bo to cięgiem na plebanii siedzi, to się spanoszyła.

– Taka mądra, taka pani, a chłopak siedzi w kreminale.

– Żebyś tak widłami rządcę przejechał po ziebrach, siedziałbyś ty jeszcze głębiej.

Tak sobie nieraz naród mawiał o niej; wiedziała o tym i uśmiechała się pobłażliwie.

– Na to kużden ma swój rozum, ażeby po swojemu kalkulował – odpowiedziała raz Tekli, gdy jej ta donosiła, co mówią o niej.

Nic ją to zwykle nie obchodziło, ale teraz, przechodząc przez wieś, gdy posłyszała, że po jej przejściu szepcą, lub gdy ją doszły jakieś głosy z chałup lub drogi, zwalniała kroku i chciwie łowiła słowa, bo się jej wciąż zdawało, że mówią o Jaśku.

Ale nic nie usłyszała i weszła do chałupy Sułków.

W izbie było pełno starszych bab, a pod oknem siedział mąż – młody, tęgi chłop, i strugał bijak od cepów¹²², ale robota mu wylatywała z rąk, bo z sąsiedniego alkierza rozlegał się nieludzki krzyk kobiety rodzącej; nie mógł usiedzieć na miejscu, co chwila podchodził do drzwi alkierza i chciał wejść do środka, ale że mu Winciorkowa nie dała, łaził z kąta w kąt izby, a że chłop był czujny¹²³ wielce, więc ino kapotą raz po raz obcierał zroszone czoło i oczy. A baby, rozsiadłe przy kominie, gdzie się już gotował krupnik, pokpiwały z jego cierpienia i niepokoju.

– Nie bój się, Walek, Magdzie nic nie będzie. To ino pierwszy dzieciak, to jakby nowy garnek zbił, a potem się wezwyczai.

– Ja ano dziesięcioro miałam i jakby orzech zgryzł!

– Walek, trza ci ją było wyręczyć, kiejś taki miętki. Trza ci było nie zaczynać, to nie byłoby teraz krzyku!

– Hale! Wierzcie mu! Chłopskie litowanie, to tyla, co by pies napłakał.

– Cichojta. Tamta wydziera się do ostatka, a wy ino zęby szczerzycie.

– Do ciebie ano, kobiety teraz jakbyś nie miał, to cię która pod swoją pierzynę puści.

– Dosyć się on nawysypiał pod dziewuszynymi pierzynami, dosyć!

Naraz umilkli wszyscy, bo w alkierzu ucichło raptownie. Walek tam wbiegł, ale po chwili drzwi się otwarły na rozcież¹²⁴ i pokazała się w nich Winciorkowa z czymś okręconym w szmaty.

– Podziękuj Panu Jezusowi, chłopaka masz, Walek.

A Walek był nieprzytomny z radości; wziął dziecko na ręce i pod oknem przyglądał mu się ze zdumieniem.

– Loboga, jaka to pokraka, a toto kiej kociątko abo co! – wołał i nie mógł się napatrzyć na tego człowieczka, który ledwie piskał niby świeżo wyklute z jaja ptaszę. – Musimy zaraz przepić – wołał, oddając Winciorkowej dziecko.

– Poczekajta, dziecko jest pierwszą osobą, trzeba ją uhonorować!

Wzięła kieliszek z wódką i w trzech miejscach izby odlała z niego po parę kropli, wymawiając uroczyście:

– La Pana Jezusa, la ciebie, la ojców twoich! – Przysunęła kieliszek do skurczonych ssawek¹²⁵ dziecka, ale że się wnet zachłysnęło nieco i rozkrzyczało, odniosła go matce z resztą wódki.

A Walek wciąż latał do alkierza, całował żonę, przyglądał się chłopakowi i powracał do kum, aby z nimi przepijać dla uciechy. Przynieśli wnetki¹²⁶ miodu, a że to był post wielki, to ino przegryzali chlebem a serem, a starymi gomółkami¹²⁷. Dla chorej tylko, że to ksiądz dał dyspensę, gotowali kurę.

Raz w raz ktoś nowy przyszedł, że izba zapełniła się ludźmi i gwarem, aż Winciorkowa musiała przyciszać, bo chora usnęła.

Dobrze już było wszystkim i serdecznie, i po bratersku, gdy wszedł sołtys.

– To bez urzędnika, jucho, dziecko chrzcisz, co? – zawołał od progu.

– Napijcie się zaraz do mnie, to zgonimy!

– Ho, ho! Sołtys jest ścisły we wszystkim, przegoni i w kieliszkach.

– Cie! Mówili, że Maćkowej chłop wybił wszyćkie zęby, a una ma jeden…

– Ino me nie ruchaj¹²⁸! Widzisz go! – wrzasnęła spostponowana¹²⁹.

– Kto by was tam ruchał, cheba¹³⁰ kijaszkiem, a i to trza zdrowego.

Ale że Maćkowa miała już w głowie, dalejże do niego z pięściami:

– Widzisz tego! Będzie tu wydziwiał¹³¹ na gospodynię, obieżyświat jeden, żydowski parobek, że w kieliszki zadzwonili, to go już, juchę, macie…

– Urzędnik jezdem! Miarkuj się, kobieto! – zawołał z powagą, prostując się dumnie.

Ale to nie zaimponowało Maćkowej: powiedziała bardzo brzydkie słowo, co to ano sobie robi z takich urzędników, przepiła raz jeszcze do Winciorkowej, wzięła kawałek sera dla wnuczek i poszła.

Sołtys tylko splunął za nią i z wielką gorącością wziął się do wódki.

– Chłopaka masz, Walek, dobrze… Urzędnik jezdem, wiedzieć o tym powinienem… Beze mnie toby jego wcale nie było…

– Kiedy on już jest! – zauważyła jedna kobieta.

– Staraście¹³², Marcinowo, a Pan Jezus nie zdążył wamo jeszcze dać rozumu. Jest, pedacie – a gdzie? W kołysce, to jakby go wcale nie było, to tego chudziaczka całkiem nie ma, bo ino się tak nazywa, że jest. Urzędnik wam to mówi, miarkujcie ino… a zaraz wam to wyłożę: Czyj ten dąbek w boru¹³³? Kto jego rodził, w jaki tabeli¹³⁴ on jest, pod jakim nomerem zapisany, w jakiej książce stoi, wiele ma grontu, kiej był czy kiedy ma stawać do wojska, jakiej religii, z krześcijanów on? co?

– No jakże, w głowie się wamo pomieszało, sołtysie, co to ma do dziecka.

– A ma, bo chłopak Walków teraz, to jak ten dąbek, co go se człowiek ino pomyśli, a jego ni ma, ale kiej go urzędnik zapisze w książki, kiej on będzie stojał w tabeli, kiej się go opisze, kiej się mentryki zrobi, kiej go wciągną w wykaz i poślą do urzędu, to dopiero wtenczas chłopak będzie rzetelnie. Urzędnik to wam mówi, miarkujta.

Gadał jeszcze długo, ale nie słuchano go, bo ktoś zaczął mówić o tych, którzy tydzień temu poszli do Brazylii.

– Gadają, co na samą zwiesnę¹³⁵ całe wsie pójdą…

– A wczoraj poszedł Jasiek Adamów.

– A z Woli trzech gospodarzy sprzedało grunt i pójdą.

– Na zatracenie ano idą, pomarnuje się ino naród i tyla.

– A nieprawda, grontu tam dają, co kto weźmie, i na zagospodarowanie też pieniędzy.

– Hale, ksiądz na ambonie inaczej mówił.

– Ksiądz se gada, co mu potrza, a jak ci urzędnik rzekł, to wierz! – zawołał wyniośle, przysiadł na skrzyni, rozpiął kożuch, że to mu już po krupniku ciepło się zrobiło, i dalejże pleść duby smalone o Brazylii, dalejże przedstawiać ją tak, że narodowi aż oczy wyłaziły z ukontentowania¹³⁶, aż ślina ciekła do tego dobra.

– Judasz, chce on tu kogo sprzedać – mruknęła Winciorkowa, ale że nikt jej nie słuchał, a przy tym pilno było do syna, wysunęła się cichaczem z izby.

Zmierzch już gęsty był na świecie.

– Niech będzie pochwalony – powiedział ktoś w ciemności.

– A, Nastka! Nastusia. Na wieki – odparła z pewnym zakłopotaniem.

Szły w milczeniu obok siebie, nie wiedząc, co mówić.

– Cóż tam u ciebie słychać? – zagadnęła Winciorkowa.

– Moiściewy¹³⁷, a cóż? Nic.

Znów milczenie.

– Zwiesny ino patrzeć. Pono na łęgach¹³⁸ za klasztorem już chodziły boćki.

– Prawda, samam widziała i aż mi dziw, co tak rychło…

Stara nie miała do niej zawziętości, ale zawsze to przecież przez nią Jasiek uderzył widłami rządcę… nie miała zawziętości, tylko głęboki żal, a Nastka to dobrze czuła, więc i mówić nie śmiała, szła ze spuszczoną głową i raz w raz przysuwała się, aby starej zajrzeć bliżej w oczy. Umyślnie przyleciała ze dworu i czekała na nią przed chałupą Sułków, bo ją trapiły złe sny, chciała się dowiedzieć co o Jaśku, a teraz ust otworzyć nie mogła, cosik ją ściskało za grdykę.

– Dziedzice wrócili? – zagadnęła znów stara.

– Wczoraj, ale pono niedługo pojadą za granicę.

– Im ta jeno jeżdżenie w głowie a zabawa…

– Nie mają na to?

– Prawda, prawda…

Nastka wzięła na odwagę¹³⁹, bo cichym, przełzawionym głosem zapytała:

– Nic nie wiecie?

– A bo co? – burknęła stara ostro, bo ją strach nagły przejął.

– Bo to, widzicie, bez trzy noce nie spałam, ażeby mi się cięgiem nie śnił…

– Nie turbuj¹⁴⁰ się o niego. Przez ciebie on marnieje, przez ciebie! No, cicho… nie mówię przez złość. Juści, że wiem, coś tego nie chciała, nie płacz – uspokajała ją, posłyszawszy w ciemności cichy płacz dziewczyny. – A przyjdź kiedy do mnie… – rzuciła jej przed rozstaniem.

Nastka popatrzyła na chałupę i płacząc cicho, zginęła na drodze ciągnącej do dworu.

Stara czuła się poruszoną, w izbie nie było Tekli, tylko z drugiej strony dochodził ją monotonny głos, jakim usypiała dziecko. Jasiek spał wciąż. Nie obudził się nawet, gdy go jeszcze przyodziewała kożuchem, bo w alkierzu zimno było.

– Winciorkowo! – rozległ się głos w pierwszej izbie.

Ze strachem wypadła z alkierza.

– A to zabaczyłam¹⁴¹ powiedzieć, że pani kazała, abyście jutro przyszli, bo będą porządki robili w pokojach – mówiła Nastka.

– Dobrze, przyjdę, dobrze! – szeptała z trwogą i tak patrzyła srogo na dziewczynę, że ta, chociaż miała ochotę posiedzieć, pochwaliła Boga i odeszła.

Ale Jasiek się obudził.

– Kto tu był, matko?

– I… dziewucha Marcinowej…

– A juści, to była Nastka, Nastka! – powiedział mocno.

– Nie bajałbyś, co by tu Nastka robiła…

– Cyganicie, dobrze poznałem po głosie.

– Napij się ano tego likarstwa, to ci będzie lepiej.

Wypił i nawet poczuł pewną ulgę w piersiach. Stara przewinęła mu świeżą szmatką ranę i wysmarowała całe plecy jakąś maścią. Usiłował mówić.

– Cicho, synku, bo jeszcze kto usłyszy.

– A na wiarę z nim mieszka?

– Kto? Co ci się we głowie troi?!

– Nastka z rządcą… Mówił mi jeden w kreminale, mówił…

– Ludzie to zawdy, aby ino ocyganić…

– Już ja mu tam przeszkadzać nie będę… nie, ani tej suce słowa marnego nie powiem… nie… – szeptał z trudem, ale w oczach błysnęło mu co innego, straszna zawziętość i nienawiść.

– Leż cicho, leż… wykuruj się ino… Moje dzieciątko, mój synku najmilszy, jak będziesz zdrowy, to coś się zaradzi, a teraz nie bierz żadnej turbacji do głowy… Pacierz se mów do Przemienienia Pańskiego.

Do okna od drogi ktoś zaczął mocno stukać.

– A słowo ciałem się stało! – zawołała, wybiegając z alkierza.

– Winciorkowa! Przyjdźcie jutro do kancelarii, przyszedł jakiś papier o Jaśku! – krzyczał przez szyby stójka¹⁴² gminny.

Pomimo że drzwi były przywarte do alkierza, Jasiek usłyszał, a gdy stara powróciła do niego, stał w koszuli i śpiesznie, gorączkowo, nieprzytomnie odziewał się.

– Nie pójdę do kreminału, zabijcie, matulu, a nie pójdę… – wołał w gorączce.

– Jasiek! Jasiek! – ryknęła z rozpaczą i rzuciła się na niego jak wilczyca, bronił się, ale prędko uległ jej sile.

Ułożyła go na łóżku i długo musiała przy nim siedzieć, bo się zrywał, krzyczał, chciał uciekać… zdawało mu się, że go gonią.

– Nie dajcie mnie, matulu! Nie dajcie mnie… – i cisnął się do matki, obejmował ją za szyję, a łzy palące ciekły mu strumieniem po twarzy, drżał cały… majaczył nieprzytomnie, aż dała mu jakiegoś leku, że wpadł w kamienny sen.