Kitabı oku: «Պատմվածքներ,քառյակներ, բանաստեղծություններ եւ խոհեր», sayfa 8
10
Հորս մահվանից մի քանի տարիներ անցել էին, մենք արդեն բավական մեծացել էինք, երբ մեր տան մոտիկ ազգականներ խորհուրդ տվին բաժանել հորենական ժառանգությունը, որ տարիներ հետո «մութ կողմեր» չմնան։
– Ինչո՛ւս պետք խառնակ բան, – ասաց մեր մեծ հայրը՝ մորս հայրը, – ա՛ս իմս, ա՛ս քուկդ, նորեն եղբայր ու քույր, արյունը ջուր չի դառնար։
– Մաքուր հաշիվը աղեկ բան է, ասաց ուրիշ մի ազնվաշուք ազգական, ի՞նչ պետք կա տարիներ հետո կռվի և ծեծի, քանի որ հիմա ամեն բան մեջտեղն է, մեկ՝ քեզ, մեկ՝ անոր, մեկ՝ մյուսին, մեկ ըլ՝ մյուսին, խնդիրը կվերջանա։
Մայրս, եղբայրներս և քույրերս համաձայնվեցին և ժառանգի բաժանման գործը սկսվեց և ընթանում էր շատ խաղաղ, երբ հանկա՛րծ, հորաքույրս կախվեց մեջտեղում։
– Երեսուն տարի է ես այս տան մեջ կաշխատեմ, առանց ինձի չեք կրնար ասեղ մը իսկ բաժանել, հայտարարեց նա։
Մյուս առավոտ մենք լսեցինք, որ նախքան այդ հայտարարությունը, զարմանալի էր, որ մինչև այդ լռել էր, գնացել և փաստաբանների հետ խորհրդակցել էր, գտել էր մի քանի պնակալեզներ, որոնք պիտի ջանային մի բան կորզել մեզանից։
Մեծ եղբայրս նախ կանչեց իր մոտը հորաքրոջս և հորդորեց, որպեսղի այդ սիրուց հրաժարվի։
– Հրաժարվի՛ր այդ խելքից, ասաց եղբայրս, եթե ոչ քեզ ըլ կը ձգեմ փեսա Ջինջիլյանի օրին։
– Իմ արյանս իրավունքն է, – պատասխանեց հորաքույրս։
– Քու արյանդ մեջը… հարեց մեծ եղբայրս և կատաղեց։
Վե՛ր, վա՛ր, – հարևանները էլի հավաքվեցին։
– Կուզեմ, իմ բաժինս կուզեմ, իմ հարազատ եղբորս մալն է, ճչում էր պառավը։
– Դուն որ ասեղ մը առիր այս տեղեն՝ ըհը՛, – պատասխանում էր եղբայրս և հինգ մատներով բռնում բեխը և ցույց տալիս։
Առաջին անգամ լինելով՝ հորաքույրս չուշաթափվեց։ Վերջին գործն էր, որ մեզ հետ ունենում էր և ուշաթափվելով գործը գլուխ չէր գա։
Մի քանի օր հետո, ահավոր լացուկոծի մեջ, հորաքույրս դուրս էր գնում մեր տնից օրինական միջոցներով, և ծառաները դուրս էին բերում իր պատմական ընկույզե մեծ սնդուկը։
1916 թ.
Երկու գերեզման
Ա
Մենք ունեինք մի հեռավոր ազգական, որին Ավետիս Ամուճա էինք կանչում։ Ո՛չ միայն մենք, այլև ամբողջ քաղաքը նրան Ավետիս Ամուճա էր կանչում, մինչև անգամ թուրքերը։
Թե ի՛նչ ազգական էր նա, ես մինչև հիմա էլ չգիտեմ։
Ավետիս Ամուճան և Գուվար Քորոն քառասուն տարուց ավել էր, ինչ ամուսնացած էին։ Նրանք ո՛չ իրար էին տեսել նախապես, ո՛չ էլ իրար հավանել, այլ ծնողներն էին հավանել և պսակել, ինչպես սովորություն էր հի՜ն, անհետացա՜ծ երկրում։
Ամուսնությունից հետո միայն մի երկու տարի նրանք ապրել էին իրար հետ առանց վեճի և կռվի, մնացյալ տարիների ամեն մի օրը գոյություն էր ունեցել մի փոքրիկ, շա՜տ փոքրիկ առիթ, որ վիճեին նրանք և վեճը փոխվեր կռվի։
– Ադջի՛, չըլլելիք, հավերը կինե մտան օդան, – գոռում էր Ավետիս Ամուճան և դուրս չէր քշում հավերը, կանչում էր կնոջը, որ նա՛ քշի։
– Մեյ մը քը՜շ ըսես, կերթան, ա՛յ մարդ, – բարկանում էր Գուվար Քորոն և՝
– Քը՜շ, քը՜շ, քշա՜, քշա՜…
Ավետիս Ամուճան հակաճառում էր.
– Ես հավ քշող չի՛մ։
– Հավ քշող չես՝ ի՞նչ ես։
– Էրիկ մարդ իմ, գլխուս վրա ֆես կա, – ազդարարում էր Ավետիս Ամուճան։
Սկզբները Գուվար Քորոն սրանով վերջացնում էր վեճը։
Բայց կամաց֊կամաց եկավ այն եզրակացության, որ գլխի վրա ֆես ունեցողն էլ կարող էր և պարտական էր հավեր քշել։ Եվ երբ Ավետիս Ամուճան կարգադրում էր նրան հավերը քշել, Գուվար Քորոն պատասխանում էր.
– Դո՛ւն քշե, բերանդ չի ծռի։
– Աղջի՛,― գոռում էր Ավետիս Ամուճան սպառնագին։
– Շատ մի՛ վռվռա։
– Աղջի՛,― գոռում էր ավելի բարձր ու կոպիտ։
– Մի՛ պոռա, փնթի՛։
– Աղջի՛,― քեզի կըսիմ։
– Ուրիշի՛ն ըսե։
Եվ գիշերը, անկողին մտնելիս, նրանց շնչերն իրար չէին խառնվում, իրարից խռոված՝ մեջք֊մեջքի էին պառկում։
Առավոտյան, առանց իրար հետ խոսք փոխանակելու, Ավետիս Ամուճան շուկա էր գնում, բաց անում իր թիթեղագործի խանութը և աշխատում մինչև երեկո, առանց կեսօրին տուն գալու՝ ճաշելու համար։
Գուվար Քորոն մի քանի անգամ ճաշը տաքացնում էր, թե հիմա ուր է, ուր չէ՝ կգա զխտվելու, բայց, ի վերջո, համոզվելով, որ հերսը դեռ չի իջել, ճաշը դնում էր պահարանը և գնում հարևանուհու մոտ գանգատելու.
– Ավետիս Ամուճան (Գուվարն էլ նրան Ամուճա էր կանչում) չոջուխի պես քեն ըրավ ու օրհարսակին ճաշի չեկավ։
– Բոլոր էրիկ մարդիկն ըլ էդպես են, անկաճ մի կախեր, մինչև իրիկունը քիթը գետինը կքսվի, կուգա, – խրատում էր հարևանուհին։
Գանգատվելուց հետո՝ Գուվար Քորոյի սիրտը հանգստանում էր, վերադառնում էր տուն և սկսում եռանդուն տնային աշխատանքը։
Տունը բաղկացած էր գետնի հավասար և հողե հատակով երկու սենյակից, երկու սենյակի երկարությամբ մի հաշտով, ծայրում՝ մի օջախ, որտեղ Գուվար Քորոն կերակուր էր եփում, իսկ տան ետևի կողմը կար մի փոքրիկ տարածություն, տան տարածության չափ, որտեղ բարձրանում էին երկու թթենի։ Այդ թթենիների ստվերների տակ կչկչում էին մի քանի հավ և մեծ բոցագույն մի աքլոր՝ կարմիր կատարով, խռպոտ ձայնով, որի կանչած ժամանակ Գուվար Քորոն միշտ ասում էր.
– Քա՛, հիմա կոկվըները վար կուգան։
Գուվար Քորոն միայն մի կիրք ուներ. դա տան մաքրությունն էր։ Գրեթե երկու օրը մի անգամ սենյակների և հաշտի հողե հատակները սպիտակ կավ էր քսում, բոլոր կլայված ամաններն ամեն օր սրբում, փայլեցնում էր, առաստաղի և պատերի փոշիներն առնում, լուսամուտների փեղկերն օճառով լվանում, օճառով լվանում էր մինչև անգամ դրսի դռան շեմքը և դռան առաջը նստելու համար դրված քարը։ Ամեն րոպե շոյում, շփում էր տան առարկաները։ Խորովածի շիշերը ոչ միայն խորոված եփելուց հետո էր մոխրով մաքրում և փայլեցնում, այլև ամեն օր։ Նրանց տունը մտնողն անկողիններից, պատերից, հատակից, ամաններից և յուրաքանչյուր առարկայից ստանում էր գերազանց մաքրության հաճույքը։ Ավետիս Ամուճան այս բոլորին արժեք չէր ընծայում։ Երբ ուրիշները նրան դիտել էին տալիս, թե՝ կնիկդ տուն մը կպահե, որ կծծղա, նա պատասխանում էր.
– Հելբեթ դե՜, կնի՛կ է:
Եվ պատահում էր, որ կեսօրին, ճաշի չգալով հանդերձ, Ավետիս Ամուճան գալիս էր տուն կարմիր մենդիլին մեջ մի բան փաթաթած, որը լուռ հանձնում էր Գուվար Քորոյին։ Այդ բերածը անպայման Գուվար Քորոյի շատ սիրած մի բանը կլիներ։ Վերցնելով թաշկինակը Ավետիս Ամուճայի ձեռքից, Գուվար Քորոն մոռանում էր ամեն բան, կռանում էր, կոշիկները հանում և տանը խռիկը տալիս, որ հագնի։ Խռիկը հին մի կոշիկ էր, կարկատաններով ծանրացած, բայց լայնացած էր և հեշտությամբ ոտը մտնում էր և ելնում։
Երր Գուվար Քորոն պպզում էր, որ կոշիկները հանի, Ավետիս Ամուճայի էրիկմարդությունն իր խորագույն գոհացումն էր գտնում և հանգստացած, հոգով խաղաղ, ժպիտով և քաղցրությամբ, ակնարկելով թաշկինակով բերածը, ասում էր. – Քըզի համար բերեր իմ։
Գուվար Քորոն ընկնում էր խելահեղ երանության մեջ, կանգնում էր դիմացը և բացականչում.
– Անուշի՜կ խուշիկս…
«Անուշիկ խուշիկս» անվանում էր մի մարդու, որ մինչև ականջները հասնող բեղեր ուներ, չեչոտ, սև և տափակ մի քիթ, ներքևի շրթունքը հաստ և մեջտեղից ճաքած, ցցված այտոսկրներ, թթի տերևի չափ մեծ ականջներ՝ ծածկված խիտ մազերով, որը սափրիչը խուզում էր գլխի հետ միասին։
Բայց այս սիրալիրությունը երկար չէր տևում, Ավետիս Ամուճան ամուսնու դերը հասկանում էր այն, որ ամեն րոպե պետք է կշտամբեր կնոջը։
– Առտըվան ճնճղուկները չեն թողուր քնանամ։
– Ես ի՞նչ էնիմ։
– Ի՞նչ տ՚ենես, կնիկ ես, գնա՛, փախցո՛ւր։
– Ամա՜ն, բան, գործ չունիմ դե՝ ճնճղուկ տի փախցնի՞մ։
– Սկսար պոչդ խաղցնել, հա՜ …
– Նորեն չեյնեիդ տվիր, փնթի՛։
– Մի վռվռա, պոչդ կկըյրիմ։
– Չե՞ս ամչնար, ամեն իրիկուն բայրախ կբանաս։
Պատահում էր՝ Ավետիս Ամուճան այնքան զայրանար, որ անկողին չգնար և սենյակի մի անկյունը երկարեր ու քներ առանց վրան ծածկելու, բայց Գուվար Քորոն վերցնում էր վերմակը և ծածկում նրան, որ չմրսի։
– Սատանան կ՚ըսե՝ մի՛ ծածկեր, հա՜, – մրթմրթում էր Գուվար Քորոն և ծածկում։
Կեսգիշերին, երբ Ավետիս Ամուճան զարթնում էր և տեսնում կնոջ հոգատարությունը՝ հակառակ իր վիրավորական և անտեղի խոսքերին, զղջում էր իր ասածների համար, խղճահարվում, վեր էր կենում, շորերը հանում և գնում մտնում Գուվար Քորոյի ծոցը, փաթաթվում նրան և ասում.
– Արունը ջուր չի դառնար։
– Մեջքս աղեկ գոցե՛։ – Արթո՞ւն ես։
– Ատ խոսքերեդ ետքը քո՞ւն կմտնա աչքերս։
– Մսեցա, գիտե՞ս,― խոսքը փոխում էր Ավետիս Ամուճան։
Այս անգամ Գուվար Քորոն էլ փաթաթվում էր նրան, և ամեն ինչ հարթված էր համարվում։
Ավետիս Ամուճայի պահանջն այն էր, որ երբ իր կնոջը մի բան ասի՝ կինը պատասխան չտա։ Պատահում էր, որ Գուվար Քորոն պատասխան չէր տալիս, Ավետիս Ամուճան այլևս չէր շարունակում, և ոչ մի վեճ էլ չէր պատահում։
Ավետիս Ամուճան միշտ ասում էր.
– Աղջի՛ ես որ բան մի կ՚ըսիմ, ջուղաբ մի՛ տուր, չե՜ս սատկիր։
– Քա՜, ինչո՞ւ։
– Կնի՛կ ես, – վերջացնում էր Ավետիս Ամուճան։
Եվ Գուվար Քորոն ողբում էր.
– Կատվի ձագ ըլլեի՜, կնիկ չըլլեի՜։
Երբեմն նա ուրիշ մարդկանց էր օրինակ բերում։
– Տե՛ս, – ասում էր, – Ազնավուր էֆենդի՛ն տես, էն ըլ էրիկ մարդ է, էդպե՞ս կենե։
– Էն ի՜նչ էրիկմարդ է որ… – հեգնում էր Ավետիս Ամուճան։
Գուվար Քորոն չէր կարողանում հասկանալ, թե ո՛րն էր իր ամուսնու էրիկմարդությունը։ Ազնավուր էֆենդին հարուստ էր, քաղաքի ամենագեղեցիկ մարդկանցից էր, հրաշալի ձի նստել գիտեր, մինչդեռ Ավետիս Ամուճան կառք չէր նստում, թե՝ յա՜ որ ձիանը առնեն փախի՞ն, Ազնավուր էֆենդին հին տունը չհավանեց, նորը կառուցել տվեց, կնոջ և աղջիկներին մուշտակների մեջ էր պահում, ամեն ամառ գյուղ էր ուղարկում նրանց՝ հանգստանալու։ Ինչո՞ւ Ավետիս Ամուճան էրիկմարդ էր, ու Ազնավուր էֆենդին՝ ոչ։
Եվ Գուվար Քորոն պահանջում էր, որ բացատրի։
– Իշտե էդ մեկը դուն չես հասկնար։
– Ինչո՞ւ չեմ հասկնար, շատ աղեկ ըլ կհասկնամ։
– Դե որ կհասկնաս, ինչո՞ւ կհարցնես։
– Ես կուզիմ, որ դո՛ւն ըսես։
– Կնիկությունդ սկսա՞ր նորեն։ – Քա՜, խե՛նթ ես, – եզրակացնում էր Գուվար Քորոն։
Մեկ֊մեկ պատահում էր կռիվ չէր լինում։ Երկուսն էլ զարմանում էին։
– Քա՜, ասօր կռիվ չեղավ, մա՜րդ, – ասում էր Գուվար Քորոն։
– Հա՛, չեղավ, ինտո՞ր եղավ, որ չեղավ։
– Կերևի քի՝ սատանան ծուռ չէր նստեր։
– Ա՜խ, էդ սատանան իշտե դու՛ն ես։
– Ես չի՛մ։
– Դո՛ւն ես։
Սկսվում էր կռիվը։
Եթե պատահեր, որ կռիվ չլիներ, այդ գիշերը նրանք պառկում էին շնչներն իրար խառնելով։
Երբ այսպես շունչ֊շնչի պառկում էին, Գուվար Քորոն երանությամբ, ուրախության արցունքներով ասում էր.
– Ա՜յ մարդ, ի՞նչ կ՚ըլլի, որ ամեն օր ըլ էսպես ըլլի։
– Հա՜, աղեկ կ՚ըլլի։
– Է, որ աղեկ կ՚ըլլի ինչո՞ւ կ՚էնես։
– Ե՞ս կ՚էնեմ, թե դուն կ՚էնես։
Գուվար Քորոն, տեսնելով նորից վեճ պիտի սկսվի, լռում էր, որպեսզի չպղտորվի պահը։ Ավետիս Ամուճան շատ գոհ էր մնում, երբ կինը չէր պատասխանում, այն ժամանակ գրկում էր նրան, բեղերը քսում կնոջ երեսին և ասում.
– Հոգի՛դ սիրիմ։
Տարիներ անցկացան, բայց նրանց չորս ոտը չդարձավ վեց։
Գուվար Քորոն մնաց անպտուղ։
– Է՜հ, էդ կողմեն ըլ բան մը չես, – մի օր ասաց Ավետիս Ամուճան իր կնոջը, այս անգամ ոչ թե արհամարհական կամ կշտամբանքի շեշտով, այլ խորը թախիծով և ապաշավով։
Իսկ Գուվար Քորոն պատասխանեց.
– Ի՞նչ էնիմ, կյոյա էրիկմարդ ես, իշտե էրիկմարդու բոյդ տեսանք։
Կարծես մեկն ապտակեց Ավետիս Ամուճային, կարծես մի հսկա ձեռք բարձրացրեց նրան և խփեց գետնին։ Ծանր էին Գուվար Քորոյի խոսքերը։
Ամբողջ մի շաբաթ ո՛չ մի վեճ չեղավ նրանց միջև, Ավետիս Ամուճան խոսում էր ցածր և քաղցրագին, գիշերները չէր քնում, ծխում էր անընդհատ, ախուվախ էր քաշում։
Գուվար Քորոյի խոսքերը խորապես վիրավորել էին Ավետիս Ամուճային։
– Մա՛րդ, ի՞նչ կմտմտաս, – մի օր ասաց Գուվար Քորոն, – մեյ մը դուն քեզ հեքիմին ցուցուր։
Ավետիս Ամուճան չպատասխանեց, բայց մյուս օրը դիմեց։
Բժիշկը երկար քննություն կատարեց և, ի վերջո, ասաց.
– Բան մը չունիս, մեյ մը կնի՛կդ բեր տեսնամ։
– Կնիկս ի՞նչ պիտի տեսնաս, ջանը՜մ։
– Կերևա կնիկեդ է։
– Հա՞, հա՞։
– Այդպես կերևա կոր։
– Փե՛ք աղեկ, բերիմ։
Ավետիս Ամուճան դուրս եկավ բժշկի մոտից և փողոցում կանգնած շշնջաց ինքնիրեն.
– Կնիկդ բեր՝ տեսնա՜մ… մենք քեզպեսները շատ տեսեր ենք, հեքի՛մ էֆենդի, քու միտքդ հասկցանք, դուն իմ կնկան վարտիկին ծարն ըլ չես տեսնար, հայդե՜…
Երբ Գուվար Քորոյին խրատեցին, թե երեխա ունենալու համար հարկավոր է ջերմուկ գնալ, Ավետիս Ամուճան հնարավորություն ստեղծելու համար ոչինչ չխնայեց։
Գուվար Քորոյի անպտուղ մնալը ջարդուփշուր էր անում Ավետիս Ամուճայի էրիկմարդությունը։
Բայց ջերմուկն էլ չօգնեց։
Գուվար Քորոն մնաց անպտուղ, իսկ Ավետիս Ամուճան մինչև վերջն էլ համառեց կնոջը բժշկին ցույց տալու։
– Նամուսս սոխախը չիմ դրեր, – ասում էր նա։
Երեխա ունեցող կանայք, սակայն, երանի էին տալիս Գուվար Քորոյին։
– Երնեկ քըզի, – ասում էին նրան, – չոջուխ֊մոջուխ չունիս, շալդ քաշե գլուխդ, ուր կուզես նե՝ հոն գնա օ՜խ…
Բայց Գուվար Քորոյին այրում էր զավակ ունենալու մորմոքը, մանավանդ նրան համոզել էին, որ եթե երեխա ունենար, ամուսինը բոլորովին կփոխվեր, վրան կտաքնար և ոչ մի վեճ չէր լինի։ Բռնում էր նա ուրիշների երեխաները, գրկում, շաքարեղեն տալիս և բուռն ցանկությամբ սեղմում կրծքին։
Ավետիս Ամուճան երբ տեսնում էր կնոջը ուրիշ երեխաներ սիրելիս, ասում էր.
– Ուրիշների փիճերը ի՞նչ կգրկես, կսիրես, ջանը՜մ։
Երբ Գուվար Քորոն չէր պատասխանում, այլ խեղճացած նայում էր Ավետիս Ամուճային, կարծես նրանից հայցելով մի զավակ, Ավետիս Ամուճան ավելացնում էր.
– Ինչ էլ աղվոր է լակոտը…
– Հա՜, աղվոր է, փամբող կըլմանի, – շշնջում էր Գուվար Քորոն և գոգնոցի ծայրով սրբում արցունքոտ աչքերը։
Տարիներն անցնում էին, Ավետիս Ամուճայի և Գուվար Քորոյի հարաբերությունները չէին փոխվում, կռիվները շարունակվում էին, բայց արդեն սովորական դարձան, դարձան մինչև անգամ զվարճախոսության և կատակի առարկա։ Երբ կռիվը վերջ էր գտնում, նրանք ծիծաղով սկսում էին հիշել, թե կռիվն ինչպե՛ս սկսվեց, ի՛նչ վախճան ունեցավ – դուն որ էսպես ըսիր, ես ըլ էսպես ջուղաբ տվի – և սկսում էին ծիծաղել, թե ով ավելի սուր պատասխան տվեց, ով տակ մնաց և ով՝ վրա։
Երբ Գուվար Քորոն հանդիպում էր հարևաններին, ասում էր.
– Փեսիդ հետ բայրախ բացի, ելա դուրս։
Շատ անգամ Ավետիս Ամուճան շուկայից տուն վերադառնալուց հետո մոտենում էր Գուվար Քորոյին, բեղերի տակ մանր ժպտալով և ցածր ձայնով ասում.
– Աղջի՛, կնի՛կ, ի՞նչ կ՚ըսես, արաղս խմեմ, վե՞րջը բայրախ բանամ, թե առաջ բայրախ բանամ։
Գուվար Քորոն համաձայն էր, որ նախ և առաջ կռվեն, վերջացնեն, հետո արաղ խմի։
Իսկ կռվի առիթը պատրաստ էր։ – Էն շունը կինե՞ եկեր էր հոսիկ[11]։
– Հա՜։
– Ոտքերը հլոս֊հլոս կենիմ, – անմիջապես գոռում էր Ավետիս Ամուճան։
– Ձա՛յնդ, փնթի՛։
– Կինե էրիկմարդու ջուղաբ տվիր, շա՛ն աղջիկ։
– Տարիքեդ ամչցիր։
– Ամոթը կնկան համար է։
– Մուրս գլխո՜ւդ…
– Շատ մի՛ վռվռա, արաղս բե՛ր։
Գուվար Քորոն անմիջապես արաղը բերում էր։
Իսկ ո՞վ էր շունը։
Դա Գուվար Քորոյի մի ազգականն էր, որ տարիներ առաջ Ավետիս Ամուճայի խանութից մի նավթի աման էր գնել և փողը չէր վճարել։ Չէր վճարել ոչ թե նրա համար, որ չէր ուզել վճարել, այլ Գուվար Քորոն, առանց Ավետիս Ամուճայի հետ խորհրդակցելու, ասել էր այդ ազգականին, թե՝ փեսադ էդ ամանը քըզի հեդիյե կենե։ Գուվար Քորոն այդ ասել էր ազգականին, բայց Ավետիս Ամուճային հետագայում էլ չէր հայտնել և մինչև վերջն էլ չհայտնեց, իսկ Ավետիս Ամուճան կարծել էր, որ «էն շունը» փողը կերել էր։
Բ
Տարիներ և տարիներ անցան։
Երկուսի գլուխների վրա էլ բարակ ձյուն մաղվեց։ Կռիվների սուր ծայրերն էլ մաշվեցին, տան մեջ շատ չնչին փոփոխություններ եղան․ առաստաղի մի գերանը ճեղքվեց ու չոքեց, լուսամուտներից մեկի ապակին կոտրվեց և ժամանակավորապես թուղթ փակցրին և ընկույզի միջուկով յուղոտեցին, հակառակ այն իրողության, որ Ավետիս Ամուճան, իբրև թիթեղագործ, ապակի անցկացնող էր։ Երկու թթենու [ էջ ]մեջտեղում ինքնիրեն մի ծիրանի կուտ էր ընկել, բուսավ, աճեց և սկսեց պտուղ տալ։
Մի օր, երբ Գուվար Քորոն Ավետիս Ամուճայի առաջը մի աման հորի սառը ջրով լվացված ծիրան դրեց ուտելու հենց տան ետևում ինքնիրեն բուսած ծիրանի ծառից, Ավետիս Ամուճան նորից հիշեցրեց կնոջն անպտուղ մնալը՝
– Սա ծառին չափ ըլ չեղար, պտուղ մի չունեցար։
Նա հիշեցնում էր այդ այն ժամանակ, երբ կինը հիսունհինգն անց էր և ոչինչ չէր օգնի նրան զավակ ունենալու, ինչպես արմատից չորացած բույսը, որին չի կարող զարթեցնել կանաչահուր ոչ մի գարուն։
Գուվար Քորոն պատասխանեց նրան.
– Մերեֆեթը էրիկմարդունն է, կնկանը չէ։
Ավետիս Ամուճայի հոգու վրա նորից իջավ թախիծը, ինչպես սև, ծանր ամպը՝ հողի վրա, նա սուտ չլսել արավ և շարունակեց.
– Տղա մի ունենայի՜, դուդուկ առնեի՜, փչե՜ր… Բունկալ մի չունեցանք… Աստծո շիշին շուշուլ ծարը մըզի դպավ…
Գուվար Քորոն ավելի զգացվեց և լալով ու բարձրաձայն ասաց.
– Թակը սրտին կախեի, դպրոց ճամփեի՜ առտըվները…
Զավակ չունենալու թախիծն Ավետիս Ամուճային ավելի ու ավելի սկսեց այրել, երբ տեսնում էր, որ իր հասակակից ծերունիները, հոգնած աշխատանքից, կամ քիչ էին աշխատում և կամ թողնում աշխատանքը, խանութները ծախում, համրիչը ձեռներին, գնում, նստում արեգդեմ պատերի տակը, և զրույց անում հնից, հեքիաթներ պատմում, և երբ ժամուն զանգը ղողանջում էր, վեր էին կենում և գնում իրիկնային աղոթքի, որովհետև այդպիսիների որդիները մեծացած էին լինում, տանը տնտեսության ծանրությունը իրենց ուսերի վրա վերցրած և հայտարարած ծնողներին՝ «Դուք ըռահաթ տունը նստեցեք, քեֆ ըրեք, ասքան տարի դուք աշխատեր եք, հիմա ըլ մենք կաշխատինք, միասին կուտենք»։ Գուվարն էլ իր կարգին գնում էր հարևանների մոտ և անպտղության մասին էր խոսում ու լաց լինում։
– Քա՜, աղջի՛, ի՞նչ եղավ, որ լակոտ մի չկրցար ունենալ, – հարց էին տալիս հարևանուհիները։
Գուվար Քորոն պատասխանում էր.
– Ես ի՜նչ գիտնամ անտերիս ի՞նչ եղավ…
Ավետիս Ամուճան ահա վաթսուն և հինգ տարեկան էր, ամբողջովին սպիտակած, ստիպված էր ամեն առավոտ գնալ խանութ, թիթեղները ծալել, կլորացնել, ծեծել, փուքսը փչել և կլայել, որպեսզի ինքը և Գուվար Քորոն ապրեին։
Երբեմն այնքան կանուխ էր գնում, որպեսզի գործը ետ չմնա, Գուվար Քորոն ասում էր.
– Մա՛րդ, ի՞նչ էսպես մութնուլուսուն կերթաս, դահա գելերը քաղաքեն չեն փախեր։
– Գել մըլ ես, անկաճ մի՛ կախեր։
Վերջին տարիները, երբ Գուվար Քորոն տեսավ խանութի եկամուտը մի քիչ պակասեց, ինքն էլ որոշեց փող վաստակել։ Այս մասին խոսեց Ավետիս Ամուճայի հետ։
– Խենթ֊մենթ մըլլիր, ի՞նչ տենես, ձեռքեդ ի՞նչ կուգա, – հարց դրեց Ավետիս Ամուճան։
– Խալի ու բուրդ տանիմ առուն, վլամ, – ասաց Գուվար Քորոն։
– Տեղդ ծանտըր նստիր, դահա վյուճյուտս տեղն է,― վերջացրեց Ավետիս Ամուճան։
Բայց Գուվար Քորոն չլսեց իր ամուսնուն, պարզապես խիղճը չտարավ, ծերունին շատ էր հոգնում։ Նրանից գաղտնի մի քանի օր գորգ տարավ քաղաքի պռնկին հոսող մեծ առուն, լվաց և փող ստացավ, երկրորդ անգամ բուրդ վերցրեց և երկար ժամանակ թակելով, սպիտակացնելով և ազնվացնելով բուրդը, չդիմացավ առվի սառը հոսանքին, հիսուն և ութ տարեկան պառավը մրսեց, պառկեց մի քանի օր և մեռավ։
Այս մահը Ավետիս Ամուճայի վրա գրեթե ոչ մի ազդեցություն չարավ, մանավանդ՝ իր խոսքը չլսելու պատճառով էր եղել, հանգիստ և առանց արցունքի մի քանի ազգականների ընկերակցությամբ տարավ գերեզմանոց, թաղեց և վերադարձավ։ Սիրտ առնողները, երբ տունը լցվեցին, Ավետիս Ամուճան ինքը բաց արավ պահարանը, դուրս բերեց օղիի շիշը և իր ձեռքով լցրեց բաժակները, հրամցրեց բոլորին և ասաց.
– Է՛հ, աշխարհք է, կյա՛նք ըլ կա, մա՛հ ըլ կա։
Դրսում աշնան քամին էր սուրում, դեղնած և կարմրած տերևներն էին թափվում ծառերից։ Գերեզմանոցում Գուվար Քորոյի թարմ հողակույտը մինչև երեկո ծածկվեց աշնան տերևներով։
Ավետիս Ամուճան, տանը նստած, սիրտ առնողների հետ զրույց էր անում, հին֊հին բաներ պատմում և խմում օղին։ Նրա մոտից դուրս եկողներն ասում էին.
– Հեչ ումուռեն չէ։
Մի քանի ազգական կանայք մի քանի օր մնացին Ավետիս Ամուճայի տանը, այդպես էր սովորությունը, մեռելատիրոջը մի քանի օր մենակ չէին թողնում։ Վերջին ազգականուհին հեռացավ Գուվար Քորոյի թաղման ութերորդ օրը, և Ավետիս Ամուճան մնաց բոլորովին մենակ։
Առաջին գիշերը տարօրինակ թվաց մենակությունը, բայց ինքն իրեն մխիթարեց.
– Սեպե քի՝ ջերմուկ գացեր է, – մտածեց և սովորականից մի քիչ ավելի օղի քաշեց, պառկեց և քնեց։
Առավոտյան, առաջին անգամ իր կյանքում, Ավետիս Ամուճան ավելն առավ և ավլեց աշնան դեղնած տերևները, որ քամին քշել, բերել դիզել էր տան ետևի դռան առաջը և դուռը դժվարությամբ էր բացվում։
Նա մինչև անգամ կարծեց, որ որևէ տարի այդպես բան չէր պատահել, միայն այս տարի է պատահել, նրա մտքիցն անգամ չանցավ, որ ամեն տարի էլ միևնույնը պատահում էր, բայց Գուվար Քորոն ավլում, մաքրում էր և երբ ինքը քնից զարթնում էր, չէր տեսնում։
Ավլեց տերևները, մաքրեց ճանապարհը, եկավ ներս, մի երկու օղի տնկեց և առանց նախաճաշի դուրս եկավ տնից դեպի խանութ։ [ էջ ]Նախաճաշ չանելն էլ նրան տարօրինակ թվաց, բայց էլի մխիթարեց իրեն.
– Սեպե քի՝ կռիվ ըրի, դուրս ելա։
Խանութի հարևանները անսովոր ոչինչ չնկատեցին նրա վրա։ Ավետիս Ամուճան, սովորականին պես, ինչպես տարիներ և տարիներ, բարևեց հարևաններին, բաց արավ խանութը, ներս մտավ, կապեց կաշվե գոգնոցը, կրակ շինեց, նստեց և սկսեց ձևավորել թիթեղը։
Կեսօրի մոտ դիմացի մսագործը նոր մորթած ոչխար բերեց, կախ արավ և սկսեց աղաղակել.
– Հե՜, հե՜, հե… ծախածս ոչխարի միս չէ, աղվընիկի միս է, աղվընիկի՜…
Ավետիս Ամուճան գլուխը բարձրացրեց՝ իսկապես թարմ և յուղոտ միս, վեր կացավ, գոգնոցը վրան, ականջներից թելով կապված ակնոցը քթին, մոտեցավ մսագործի խանութին և կախված ոչխարը տնտղելով և հիանալով ասաց.
– Սըկե օհա մը կըյրե, տեսնամ։
Միսը բերեց խանութը, մի քիչ էլ աշխատեց, հետո վեր կացավ, խանութը փակեց և միսն առնելով՝ գնաց տուն։
Երբ բանալին խրեց կղպանքի ծակը, հանկարծ հիշեց՝ Գուվարը ներսը չէ։
Մտավ ներս, միսը դրեց սովորական տեղը, նստեց, մի քանի անգամ չորս կողմը նայեց և հանկարծ բարձրաձայն պոռաց.
– Աղջի Գուվա՜ր․․․
Ո՛չ մի պատասխան։
Մի անգամ էլ պոռաց, բայց այս անգամ իր ձայնից սիրտը փլվեց և սկսեց լաց լինել։ Լաց էր լինում Ավետիս Ամուճան մի կնոջ համար, որի հետ կես դարից մի քիչ պակաս կռվել էր գրեթե ամեն օր։
– Գուվա՜ր, աղջի՜, ո՞ւր ես գացեր, եկո՜, է՜…
Կարծես ուզում էր իրեն խոցել, ներքին զգացածն ասում էր բարձրաձայն, ազդվում էր ձայնից և լաց լինում։
– Գուվա՛ր, քուզո՛ւմ, միս եմ բերեր, եփե՛, ուտեմ…
Որովհետև սովոր չէր լաց լինելու, անճոռնի կերպով հեկեկում էր և, խեղճացած, մենակ ու ծերացած, նայում էր լուռ պատերին և ասում.
– Գուվա՛ր, անունդ սիրեմ, եկո՛, է՜, ո՞ւր գացիր…
Վեր կացավ, գնաց ներսի օդան, պահարանի ներքևի աչքից հանեց Գուվար Քորոյի շալ գոտին, մոտեցրեց քթին, հոտ քաշեց և երկար հեկեկաց։
Հետո բերած միսը թողեց դրած տեղը, դուրս եկավ տնից, փակեց դուռը, գնաց նորից շուկա, խանութ չհասած, փռից մի հաց վերցրեց, մի քանի քայլ հեռու գտնված մի կրպակից ձիթապտուղ գնեց, գնաց խանութ, բերած հացն ու ձիթապտուղը դրեց թիթեղի մի մաքուր թերթի վրա և սկսեց ուտել՝ լուռ արցունք թափելով հացի և ձիթապտուղի վրա։
Հարևան խանութպանը՝ Թումուճան Ախպարը, մոտեցավ նրան, չնշմարեց, որ Ավետիս Ամուճան լուռ լաց էր լինում և ծամում հացը, ասաց.
– Է՜հ, լուսահոգին չիկա, հիմա խանութը կճաշես։
Ավետիս Ամուճան ուզեց խոսել, բայց շրթունքները կարկամեցին, ջանաց զսպել իրեն, բայց չկարողացավ և, կես ծամած հացը բերանում, սկսեց բարձրաձայն լաց լինել։
Թումուճան Ախպարն էլ զգացվեց, երկու տարի առաջ նա էլ իր կինն էր կորցրել, միացավ լացին, բայց նրա լացը մեղմ էր, ժամանակը մաշել էր մորմոքի սրությունը։ Ավետիս Ամուճան ձեռքը գրպանը տարավ թաշկինակը վերցնելու համար, բայց չկար։ Լացով և հեկեկալով ասաց.
– Դահա հեչ չէր եղեր՝ մենդիլ չունենայի, լուսահոգին միշտ ճեպս կդներ հատ մը, Թումուճան Ախպար։
Երկարեց, կաշվե գոգնոցը քաշեց և դրանով սրբեց արցունքով ողողված քիթը, հետո հարցրեց հարևանին.
– Դուն ըլ հետը կկռվեի՞ր։
– Է՜հ, աշխարհք էր, բազի֊բազի կ՚ըլլեր։
– Ես աստուծու օրը բայրախ կբանայի։
Մինչև հարևանի հեռանալը էլ չխոսեց, միայն լաց եղավ։
Չանցավ մի շաբաթ, տունն ամբողջովին և հիմնովին կերպարանափոխվեց, կեղտոտվեց, բոլոր իրերի վրա թանձր փոշի նստեց, սպիտակեղենները դեղնեցին, ո՞վ պիտի լվանար, ինքն էր լվանում, պատերից և առաստաղից չանչուլներ կախվեցին, ինքն էր կերակուր եփում, շատ պարզ կերակուրներ, որ ամեն մի մարդ էլ կարող է եփել, ամաններն օրերով չէր լվանում, թղթով սրբում էր և նորից գործածում։
Գուվար Քորոն ահավոր դատարկություն էր թողել տան մեջ և Ավետիս Ամուճայի հոգում։
Քանի օրերն անցան, Ավետիս Ամուճայի թախիծն այնքան խորացավ, նա Գուվար Քորոյին փնտրում էր այնպես, ինչպես մայր թռչունը՝ իր կորցրած ծիտին, անընդհատ ման էր գալիս փոքրիկ տարածություն ունեցող իր տան մեջ, մենակ, և բարձրաձայն աղաղակում.
– Գուվա՛ր, աղջի՛ Գուվար, ո՞ւր գացիր, եկո՛, է՛, եկո՜…
Գրեթե ամեն երեկո բաց էր անում Գուվար Քորոյի սնդուկը, դուրս էր բերում շորերը, քսում երեսին և լաց լինում։ Լացը վերածվում էր դառը ողբի, երբ հիշում էր, թե ո՛ր շորը հագած օրը ինչ բանի մասին կռիվ էր եղել։
– Գուվա՛ր, քըզի կ՚ըսիմ, նորե՛ն եկո, հետս կռիվ ըրե՛, աչքս քոռնա՝ բան չեմ ըսեր. եկո՛, է՜, եկո՛… – կանչում էր Ավետիս Ամուճան։
Հաջորդող ձմռան հիվանդացավ։
Գիշերը բաց էր մնացել, մրսել էր։ Ոչ ոք չկար, որ մի բաժակ ջուր տար։ Հազիվ կարողացավ վեր կենալ, պահարանից օղի վերցրեց մարմինը շփելու և տաքացնելու։ Մարմնի ամեն տեղը մի կերպ քսեց, բայց կռնակը չկարողացավ, մարմնի այն մասը, որ ամենից շատ էր կոտրատվում և ցավում։ Ավետիս Ամուճան խեղճացած նայեց տարածության մեջ և կանչեց։
– Գուվա՛ր, ելի՛ր, մեջքս արաղ քսե՛, մսեր իմ…
Այն մարդը, որ Գուվարի ողջության, երբ նրա մասին խոսք էր լինում, նեղանում էր, թե՝ ուրիշ խոսելիք չունիք, այժմ ինքը հանդիպած բարեկամին, ազգականին, ծանոթին և խանութի հարևաններին խոսում էր լուսահոգիի մասին։ Թվում էր նրա առաքինությունները, մինչև անգամ նրա թերությունները ներկայացնելով իբրև առաքինություններ։
Հաճախ ուրախությամբ հիշում էր.
– Լուսահոգիի հետ օր մը անանկ կռիվ ըրի, անանկ կռիվ ըրի, արար աշխարհքը թոզ ու դուման բռնեց։
Ամենափոքրիկ դեպքն անգամ հիշեցնում էր նրան մեռած կնոջը։ Երբ տան հաստ և խռպոտ աքլորը մի թևը գետինն ավլելով՝ դառնում էր հավերից մեկի շուրջը, Ավետիս Ամուճան շշնջում էր.
– Կտեսնաս՝ խորոզը հավ ունի, ես չունիմ։
Թթի առաջին հատիկը և առաջին ծիրանը բերանը դնելիս հիշում էր Գուվար Քորոյին, և արցունքը չէր թողնում, որ հալալ կուլ տա։
Մի անգամ հիշեց, որ տարիներ, տարիներ առաջ Գուվար Քորոն նրան առաջարկել էր գնալ լուսանկարչի մոտ և միասին պատկերը քաշել և ինքը մերժել էր՝ համարելով դա ամոթ բան։ Քրքրեց պահարանը, գտավ Գուվար Քորոյի աղջկության մի նկարը, իր երիտասարդության նկարի հետ միասին տարավ լուսանկարչին և խնդրեց, որ միացնի իրար և մեծացնի։ Երբ այդ նկարը տուն բերեց, կախեց պատից, նայեց երկար և ասաց.
– Մեռար, գացիր՝ հետո միացանք, Գուվա՛րս…
Բոլորն ապշեցին, չէին հավատում, երբ լուր տարածվեց, որ Ավետիս Ամուճան գնացել է գերեզմանոց և Գուվար Քորոյի վրա երկար, կուշտուկուռ լաց է եղել։
Ավետիս Ամուճան մնացել էր մենակ այս աշխարհում, մենակ, ծերացած և լքված, մխիթարական ո՛չ մի կետ չէր գտնում իր կյանքում, հույսի և ուրախության ո՛չ մի առկայծ չէր պլպլում ծերության մութ հորիզոնի վրա։
Մի գիշեր պահարանից օղի վերցնելիս աչքին կպավ մի փոքրիկ ծրար պահարանի անկյունում։ Որոշեց բաց չանել։ «Լուսահոգին դրած կ՚ըլլի, թող մնա», – մտածեց և փակեց պահարանի դուռը։
Բայց քնելուց առաջ նորից միտքն ընկավ ծրարը, վեր կացավ, դողդողալով վերցրեց, բերեց լամպի մոտ և բաց արավ։ Ավետիս Ամուճան երբ տեսավ բովանդակությունը, սկսեց ողբալ բարձրաձայն.
– Գուվա՛րս, ես քու հոգուն ղուրբան ըլլիմ, լեզուս չորնա՜ր, աչքս քոռնա՜ր…
Խփում էր ծնկներին Ավետիս Ամուճան և ողբում՝ կարծես նոր էր մեռել կինը և դագաղը դրված էր առաջը։ Ծրարի մեջ գտել էր մի տեսակ ծաղիկ, որ հրաշալի դարման է հազի համար և շատ դժվարությամբ է ձեռք բերվում։ Գուվար Քորոն ընկել էր սարուձոր, հավաքել էր այդ ծաղիկը, չորացրել, որպեսզի Ավետիս Ամուճան ձմեռը խմի և չհազա։ Այդ ծրարը Գուվար Քորոյի վերջին հոգատարությունն էր ամուսնու համար։
– Գուվա՛ր, մատնե՜րդ սիրեմ, աս ծաղիկը ինտո՞ր ժողվեցիր…
Ո՛չ ոք չկար, որ մի քանի մխիթարական խոսք ասեր, ծրարը հեռացներ աչքիցը և հանգստացներ, մենակ էր, նայում էր չորացած ծաղիկներին, հոտ քաշում և հեկեկում։
