Kitabı oku: «Батырша», sayfa 15

Өченче бүлек

Аяз көнне яшен яшьнәсә, Мөслим карьясенең халкы шушы кадәр дә шаккатар иде микән? Батырша хәзрәтнең бу якларга миһман булып килүе авылны гына түгел, бөтен иләүне аякка бастырды. Кем күреп калгандыр да, кайсы ишетеп өлгергәндер – әлеге җәйге көндә өйдә торып калган карт-коры, җәйләвенә китеп өлгермәгән яисә бер-бер йомыш белән кайткан ир-ат һәм хатын-кыз мәчет янындагы мәдрәсә ихатасына җыелды.

Кайсы хәбәр итеп өлгергәндер, ашыга-кабалана шәкерте – бәләкәй Апуш килеп җитте. Дөрес, аңа инде бәләкәй дип әйтергә тел әйләнми. Ул тәмам буй җиткереп, сөлектәй егеткә әйләнгән, тупый борыны астына кап-кара булып мыек төртеп чыккан, берән-сәрән сакал төкләрен дә чамаларга мөмкин. Аның үз авылларында имам-мөдәррис булып калуын белә иде инде кунак. Димәк ки, бала-чага түгел.

Исәнлек-саулык та сорашып тормастан, Батырша йозаксыз ишеккә ымлады:

– Йә имам-мөдәррис, күрсәт мәдрәсәңне!

– Анда хәзер берни дә юк ич, хәзрәт, дәресханәләр буш, – дип аптырап калды Абдулла.

Батырша аны тыңлап бетермәде, ишекне ачып, эчкә үтте, аннан инде дәресханәләрнең әле берсенә, әле икенчесенә кереп, нидер карый-карый, буш амбарга охшап калган мәдрәсәне күзәтеп-барлап йөрергә тотынды. Соңгы бүлмәдә туктап калды һәм артыннан ияреп йөргән шәкертенә сөаль бирде:

– Атаң-анаң исән-иминнәрме?

– Шөкер, хәзрәт, сезнең хәер-фатихада, исән-саулар. Җәйләүгә чыккан көннәре. Үзем дә шунда китәргә дип тораем.

– Үлем-китем юкмы?

– Юк, хәзрәт, юк. Киресенчә, артым булмагае – атай, үлән, ди.

Мулла егет-малайны баштанаяк сөзеп карап чыкты. «Әйа, ошбу оланның да үләнер чагы җиткән – без картаймый кем картайсын» дигәнне аңларга була иде аның бу карашыннан.

Алар әйләнеп чыкканда, мәдрәсә ихатасы халык белән тулы иде инде. Хәзрәтне күрүгә, чалгыга эләккән үләндәй, җиргә сөрлектеләр, чирәмгә тезләнеп, кулларын өскә күтәрделәр:

– Әйа вәлинигъмәт, догаңнан ташлама!

Бу хәлне күрүгә, тәне эсселе-суыклы булып китте Батыршаның, җиңелчә генә куллары калтырап куйды. Халаекларның болай вәли дип, ягъни нигъмәт иясе дип, әүлияга тиңләвен, зурлавын ул атаклы ишаннар, мөхтәрәм ахуннар катында гына күргәне бар иде. Монда исә ябай бер муллага баш оралар.

– Әй мөселманнар, торың! Бән һәрчак сезгә догада.

Төркем өстендә «Амин!», «Машалла!» дигән авазлар яңгырады. Халык, аягына басып, хәзрәтне урап алды, хәл-әхвәл сорашу, абруйлы миһманны ашка-чәйгә чакыру башланды. Батырша аларга ни дип тә җавап бирергә белмәде. Ярый әле Мөслим углы Абдулла ярдәмгә килде:

– Бу ни эшегез инде, җәмәгать? – диде ул, шактый кырыс итеп. – Хәзрәт ерак юл килгән, сусынын басарга, тамак ялгарга да өлгермәгән, сез исә борчыйсыз да борчыйсыз. Ярамый болай, таралыгыз. Батырша хәзрәт бүген безгә кайта.

Яшь мулланың сүзенә колак салмыйча, һаман да кунак тирәсендә уралучылар булса да, төркем күзгә күренеп кими башлады, ул да түгел, ихата бушап калды. Кайсыдыр, ашатырга-эчертергә дип, хәзрәтнең атын да алып киткән иде хәтта.

Юлда ватылуы үзенекен иткән күрәсең, иртәгесен ул кояш шактый күтәрелгәч кенә торып чыкты. Капка төбендә мичәүләп пар ат җигелгән затлы арба күреп алды. Олауга түшәлгән мендәр-ястыкларны күргәч, аның үзенә тәгаенләнүен, алда тагын юл көткәнен аңлап алды. Җиңелчә генә капкалап, чәй эчеп алдылар да кузгалдылар. Әйтүләренә караганда, сәфәрләре ерак түгел, авылга иң якыны булган мишәр Хабулла җәйләвенә. Әмма бу якларда инде «ераклык-якынлык» төшенчәсе Себер аршыны белән үлчәнә икән – чакырылган җиргә кояш төшлеккә җиткәндә генә барып җиттеләр.

Җәйләүләре башыннан ук инешкә әверелеп киткән куәтле чишмә буенда, бөтен ягын карагай урманы әйләндереп алган, гөлләр-гонҗәләр белән капланган аланда булса да, Батыршаны гаҗәпләндергәне табигать хозурлыгы түгел, бәлки, мондагы халыкның күплеге иде. Арырак, күчмә киез тирмәләр янында, бала-чага чыркылдаша, хатын-кызлар кайнаша, шунда ук биш-алты җирдә имән казыкларга асылган казаннарда ит пешә. Кунаклар килеп туктаган тирәдә исә ир-ат мәш килә. Бар да абруйлы миһманны каршыламакчы, аңа арбадан төшәргә булышмакчы. Олаудан төшеп, аякларын язган арада, Батырша җете күзләре белән танышларын, бигрәк тә Мөслим старшинаны эзләде. Белешләре шактый гына күренсә дә, иләү агасы күзгә чалынмады. Хәтта инеш буенда намазлыклар өстенә тезелешеп утырган аксакаллар арасында да юк иде йортавай.

Көннең шактый эссе булуына карамастан, башларына зур-зур чалмалар урап алган әлеге төркемнең мулла-абызлар, галим-голәмә икәнен аңышып, Батырша чыраен сытып куйды. Ул бит Урал аръягы тикле Урал аръягына кара халык арасында туарылып бер ял итәргә, аннан да битәр, аларның ни сөйләүләрен, уй-ниятләрен тыңларга дип килде. Биредә исә эчпошыргыч китап сүзе, шәригать вә фикъһе⁴¹ хакында озын-озын бәхәс, теркә малы бүлү, никах һәм шуңа охшашлы мәгыйшәт мәсьәләләре турында сораулар китәчәк. Арада атаклы хәзрәтнең гыйлем вә акыл ягын сынап карау уе белән бирелгән коткылы сөальләр дә булачак, әлбәттә.

Ул әле күпләрнең үзен вәли дип, ягъни әүлия итеп тануларын белми иде. Шуңа да, артыгын тәкәллефлек саклап тормый гына, чишмә буена узды, ашыкмый-кабаланмый тәһарәт алды, кояшка кырын күз төшерде – өйлә намазы якынлашып килә иде. Аны, җитәкләп, кыйбла яклап иң алга кемдер җәеп куйган намазлык янына алып килделәр. Теләсә-теләмәсә дә, гыйбадәткә имамлык итү аңа йөкләнгән иде.

Намаздан соң яшел чирәм өстенә җәелгән табыннарга дүрт-биш оя булып утырдылар. Батырша, билгеле ки, урынның затлысына, мендәр-паласлар түшәлгәненә туры килде. Бу баш табында, әлбәттә инде, галим-голәмә вә муллалар. Ул башка табыннарга урнашып алган гавам кешеләренә көнләшеп карап-карап алды. Чөнки алар ягыннан инде мәзәк, төртмә сүз, ихластан шаркылдап көлүләр ишетелеп куя. Монда исә бар да вәкарьле генә тезелешеп утырганнар да авызларына су капканнар. Сизелә: һәрбарчасының гыйлемле, гакыллы вә тәүфыйклы булып күренәселәре килә.

Болай җеназа өстендәгедәй утыру килешми иде. Әмма Батырша үзе сүз башларга ашыкмады, янәшәсендә утырган могтәбәр аксакалларга күз төшергәләде. Мәгәр алар сикереп төшәргә тормыйлар иде. Шулай, гакыллы кеше, вакытын көтеп, сүзен башламый тора, тома кеше генә берни белән исәпләшми.

Шулай булып чыкты да. Табынның иң аргы башында утырган урта яшьләрдәге чандыр гына берәү – кием-салымына караганда кечерәк бер карьянең имамы – әллә чын, әллә юри дигәндәй сорап куйды:

– Әй вәлинигъмәт, берәү өч хатынын берьюлы аерырга уйласа, талакны ничә кат әйтергә тиеш: өчнеме, тугызнымы?

Олуг миһман янындагы аксакаллар, пырхылдап көлеп җибәрмәс өчен булса кирәк, кайсы йөзен читкә борды, кайсы башын аска иде. Батырша исә, сөальнең ихластанмы, әллә шаяртыпмы бирелүен аңларга тырышып, теге бәндә утырган тарафка карап алды. Сорау бирүче бик тә җитди вә гөнаһсыз кыяфәттә аңа карап каткан иде. Ихласка охшаган. Булыр да. Иделдән Уралга кадәр сибелеп утырган безнең агай-эне мәгыйшәтендә нинди генә хәлләр килеп чыкмас дисең? Гадәттә, авыл мулласына моннан да тозсызрак сораулар да бирәләр. Шуннан инде имам, аларга җавап таба алмый, кара тиргә бата. Бу мескен дә шундыйрак хәлгә тарыган булса кирәк. Әмма Батырша үзе дә ахмак сөальгә җавап бирергә әзер түгел иде. Шуңа да уена беренче килгәнне җаваплады:

– Талакны өч әткәнгә, тугызны кабатлау авырмы булыр?!

Аның рәтендә утыручылар хәзрәтнең тапкырлыгын җөпләп шаулашып алдылар:

– Хак әттең, тәкъсир.

– Ие, ие, бер яманлык меңенә илтер.

Беренче карашка беркатлы һәм мәзәгрәк булып тоелган сорау мәҗлес халкын кузгатып җибәрергә ярап куйды, шәригать вә фикъһы гыйлеме буенча сорау арты сорау явып кына торды. Батырша үз гомерендә аларны күп ишеткән иде инде. Кыска һәм аңлаешлы итеп, сөаль бирүченең кытыгына тими генә җаваплар кайтарды. Ул арада табынга табак-табак ит килде. Хөрмәтле миһманга исә аерым савытта пешкән тәкә башы китерделәр. Ул бәләкәй генә калҗа кисеп алып капты да башны янәшәсендәге муллаларга бирде – ихтирам билгесе рәт буенча китте.

Ниһаять, кымыз бирделәр. Ул әле муртайда⁴² чагында ук моңа хәтле элкен-селкенрәк барган мәҗлесне җанландырып җибәрде. Сораулар онытылды, шифалы эчемлекне олылау сүзләре әйтелде. Берәр чәркә эчеп куйгач, табынның кәефе янә үзгәрде: сүзләр киселде, чырайларга олпатлык, зурлык галәмәтләре чыкты. Алай да кымыз үзенекен итте, янә берничә чәркә күтәреп куйгач, табында саллырак сүзләр ишетелә башлады. Монысы инде түрдә утыручы галим-голәмәнең әңгәмәгә кушылуы иде. Аларның инде сораулары да четереклерәк, олырак. Башта олуг кунактан бер кеше аша гына утыручы зур чалмалы мулла телгә килде:

– Әйа вәлинигъмәт, Аллаһы Тәгаләне бик тә кодрәтле вә куәтле дип беләбез. Иблис шундыен илаһи затка буйсынамы? Баш бирмәсә, ничөн Хак Тәгалә аңа хәрәм эшләр кылырга ярдәм итә, ничөн ул явызның җанын җәһәннәмгә җибәрми?

Монысы мәҗлес саен була торган коткылы сорауларның берсе иде. Олуг галим четерекле сөальгә җавап бирә алырмы, янәсе. Батырша хәлне шунда ук төшенде, катлаулы сорауга җавапны да төпле итеп бирергә кирәклеген аңлады:

– Бу хакта Изге китапларда болай диелгән, – дип башлады Батырша тыныч кына. – Бән бәндәләремә баш бирдем, гакыл бирдем. Күрергә күз, ишетергә колак бирдем. Эшне Иблискә ияреп, аның коткысын тыңлап эшләмә, бәндәм.

Аксакаллар җирле акыл иясе белән атаклы Батырша хәзрәт арасындагы бәхәснең ни белән бетәсен көтеп тын калсалар да, сораудан канәгать түгеллекләре йөзләренә чыккан иде. Нигә дисәң, һәркайсы, кунакның үзе сыман ук, дөньялыкта бер тиенгә кирәкмәгән сүзләр түгел, бүгенге катлаулы хәлләр турындагысын көтеп, пытпылдап утыралар. Ниһаять, Батыршаның сул ягында утыручы, кызыл буй-буй җилән кигән кәҗә сакаллысы, сүз башлады:

– Хәзрәт, ишетеп торабыз, күреп торабыз: ил-җиребездә теге ләгънәт орган завут-кальгалар, калалар артканнан-арта, кяферләр ишәйгәннән-ишәя. Мөэмин-мөселманнарга җәбер-золым чиксез-чамасыз. Бу тарлыклар Дәҗҗал мәлгунь кәсафәте түгел микән дим бән?

Батырша сүзнең болайга авышуын күптән көтеп утыра иде. Инде киләп сүтелә икән, җепнең очын чуалтмый гына урарга кирәк. Сорауга төгәл вә ачык җавап бирерлеге, анлык һиммәте булса да, әңгәмәне куерту нияте белән бәхәсне әйләнчегрәк юлдан алып китте:

– Әйа мелла, китаплардан укып беләсез: Дәҗҗал замана ахыры җиткәч кенә чыгачак бит ул…

Хәйләсе барып чыкты, каршында утыручы сары сакаллы берәү, аны бүлдереп, кычкырып әйтеп салды:

– Шаять, Кыямәт җиткәндер, вәлинигъмәт, дөнья шуңа болганадыр.

– Ярый, шулай дип фараз итик, – дип фикерен дәвам итте Батырша мәртәбәле генә һәм буй-буй җиләнлегә карап алды, – яүм-әл-кыямәт – хисап көне җитте, диик. Мәгәр шунысы да мәгълүм: ахырзаманда Дәҗҗалның хакимлеге кырык көннән дә артмаска, Мәһди, килеп, ул явызны үтерергә тиеш ләбаса. Ә сәнең Дәҗҗал, мелла, инде ничә еллар башбаштаклана. Күрдегез, ишеттегез: мәһдиләр булмады түгел, тик берәве дә сән әйткән Дәҗҗалның җанын җәһәннәмгә җибәрә алмады.

Хикмәтле сүздән бар да тынып калды. Нигә дисәң, Батырша сүзен киная белән әйтсә дә, аны бөтенесе дә аңлады. Әлеге сары сакал, барының уен белдергәндәй, утка ялкын өстәп җибәрде:

– Алайса, безне кыерсытучы көчне Дәҗҗалдан да куәтлерәк димсең, хәзрәт?! Кем соң ул?

Кымыз миләрне кыздыру эшен эшләде бугай, мәҗлес кызганнан-кыза барып, сүзгә табындагыларның яңадан-яңалары кушылды. Мәгәр гайрәтләнеп алган ирләр четерекле сорауга җавап бирергә ашыкмыйлар иде. Шулчак табынның аргы очында утырган Абдулла Мөслим углы кычкырып җибәрде:

– Әй аксакаллар, шуны да белмәгән булып утырмасагызчы. Кем дә кем, имеш. Кяферләр, әлбәттә! Шул имансызларны кырып-чабып бетерергә кирәк безгә!

Мәҗлес Батырша көткән юнәлеш алса да, монысы әле яшь әтәч тавышы гына иде. Ә бит яшь әтәч кычкырудан таң атмый. Гомер иткән карт әтәчләрнең авазларын ишетәсе иде. Шул ният белән ул әңгәмәне янә дә бормалы юлдан алып китте:

– Аллаһы Тәгалә әйткән: бән җир өстенә күп кавемнәр яраттым. Бәндәләр барысы да бер-береннән яхшылыкка үрәнергә, күркәмлекне күреп куана белергә, көннән-көн әйбәтрәк булырга тырышып яшәргә тиешләр, дигән.

Сары сакал шунда ук аңа каршы чыкты, урыныннан кубып, тезләренә калыкты хәтта:

– Әй вәлинигъмәт, бер якның тырышлыгы белән генә буламы соң ул?! Хак Тәгалә үзе шаһит: безнең халаеклар берәүне дә рәнҗетми, берәүдән берни тартып алмый. Аңа карап туктыйлармы соң тегеләр?! Юк вит, һаман саен азыналар, ни кыланганнарын белмиләр. Аллаһы Тәгалә әйткән яхшылык һәр ике тарафтан булырга тиеш ләбаса!

Мәҗлескә шушы сүз кирәк булган икән. Бердәм кубып, шаулаша-кычкырыша башладылар:

– Өстенә бастың, мелла: алар халаекларны көчләп чукындыралар, мәчет-мәдрәсәләрне вәйран итәләр!

– Ие, ие, динен ташламаган мөселманнарга өстәмә алым-салымнар йөклиләр, әллә ниткән бурычлар тагалар, очы-кырые күренмәгән тарлык вә хурлыклар китерәләр!

– Соң инде, гомер бакый Хода биргән тагълардан вә күлләрдән чыгарган тозны кальгалардан сатып алырга кушалар. Тыңламаганнарны кыйныйлар, хәбесханәгә ябалар, үлтереп ташлаганнары да бар!

Тавыш зурга киткәч, Батырша, табындагыларны тыярга тырышып, кулын күтәрде. Әмма әлеге сары сакал аңардан җәһәтрәк булып чыкты, аягына ук торып басты һәм бөтен яланны ярып кычкырып җибәрде:

– Мөхәммәд пәйгамбәрнең яшел байрагын күтәрер чак җитте, ирләр!

Аның сүзен мондагылар гына түгел, башка табындашлар да күтәреп алдылар:

– Җиһад! Җиһад!

– Аллаһы әкбәр… Аллаһы әкбәр…

Мондыен коткыдан йөрәге алынган хуҗа – мишәр Хабулла – йөгереп килеп җитте. Аның агарынып китүен саргылт-кара бите дә яшерә алмый иде хәтта. Ул, табын янына җитәр-җитмәстән, барын уздырырга тырышып акыра иде:

– Җәмәгать! Әй җәмәгать! Ташлагыз әле юк-барны. Сүзне чичәннәргә бирик булмаса. Яисә курайчыга… Әй пәһлеваннар, көрәш мәйданына!

Табындагылар өсләренә салкын су койгандай шым калдылар. Моңа хәтле ябайлар табыны тирәсендә чуалган чичән белән курайчы килеп җиттеләр, уен-җыр, мәзәк сүз башланды. Алан уртасында көрәшчеләр сөлгеләрен бер-берсенең биленә салдылар.

Батырша, хәле китүне сылтау итеп, кунакчыл хуҗаның киез тирмәсенә керде, түр буйга салынган урынга ятты һәм ишеткән-күргәннәрен бер төенгә җыя башлады. Алай, вакыйган, халаекларның сабыры төкәнеп бара булса кирәк. Дөрес, табында мулла-мунтагай, галим-голәмә генә гайрәтләнде гайрәтләнүен. Мәгәр алар ил сүзен сөйлиләр булыр. Соңгар башка табындагыларның да кушылып китүе тикмәгә түгел. Җиһад, диләр. Дин өчен изге сугышка чыкмакчылар, димәк. Сүз дә юк, дәррәү күтәрелү өчен әйбәт сылтау. Укыганы, ишеткәне бар Батыршаның: кайсы гына заманда вә кайсы гына мәмләкәттә булмасын, залим түрәләргә каршы чыгучылар башлап дин байрагын күтәргәннәр. Сүз дә юк, гавамны кыздыру вә ияртү өчен алыштыргысыз чара бу. Тик шунысы бар: мулла-мунтагай, галим-голәмә, сүзгә оста булса да, кулына корал алырга ашыкмый бит ул. Яуда төп көч – әлеге дә баягы ябай халык. Алар арасында исә динем өчен түгел, көнем өчен дип яшәүчесе күбрәк. Анысына да үпкәләп булмый – дин белән генә тамак туймый ла. Гавам күтәрелә икән – үзен җәберләүчеләргә каршы күтәрелә. Димәк ки, ныклап уйланасы бар монда. Мөхәммәд байрагы астында кузгалган халык көрәш дәвамында аптырап калмасмы? Мөмкин, бик тә мөмкин. Нигә дисәң, җиһадка чыккан халык, кяферләргә каршы гына сугышып, мөселман түрәсен якларга тиеш була лабаса. Ә аларның күбесе урысны күргәне дә юк, нужаны «үз» түрәсеннән чигә. Бар үче-нәфрәте шул ук Тәфтиләүләргә, Янышларга. Ул исә аларга чиртмәскә дә тиеш. Димәк ки, җиһадтан гайрәте кайтачак халаекларның. Әлхасыйль, бер тарыдан ботка пешмәгән кебек, бер мәҗлестәге сүзләргә карап, нинди дә булса нәтиҗәгә килергә ярамый. Халаеклар бер Мөслим иләвендә генә түгел бит әле.

Бу як халаекларында миһманны бер көн генә кунак итү белән чикләнү юк – мәҗлес икенче көнне дә дәвам итте. Хабулланың малы да, кымызы да җитәрлек, тагын өч-дүрт көн табын корса да бөлмәс. Әмма, Батыршаны ашка алырга дип, башка җәйләүләрдән дә килеп кенә торалар. Аларын да үпкәләтеп булмый. Өстәвенә, җае чыкканда, яңадан-яңа җирләр күрү, башка кешеләр белән очрашу аның ниятенә дә килеп тора. Җәйләүдән җәйләүгә йөри торгач, ун көн үтеп тә китте. Мәҗлесләр күп булды, тик аларның берсе дә Батырша көткән очрашу түгел иде. Кая гына бармасын, янында әлеге дә баягы мулла-мунтагай уралды, шул ук эчпошыргыч сораулар яуды. Ул, түземсезләнеп, Мөслим старшина белән күрешүне көтте, ләкин анысы нишләптер күренми иде, улы Абдулла гына бер тотам калмый остазына ияреп йөрде.

Батырша инде мондагы бертөрле тук һәм хафасыз тормыштан туя ук башлаган иде. Беркөнне иртән ул кунак булып төшкән җәйләүгә атларга атланган биш башкорт килеп чыкты. Ук-җәяләре җилкәләрендә, чукмарлары кулларында. Яшьләр, чибәрләр, гайрәтлеләр. Арада мәртәбәлесе бугай, кысыграк күзлесе, каратут табак бите белән кыр казахын хәтерләтүче мөлаем егет аның алдына килеп басты:

– Күршедәге Салчыгут иләве башкортлары сәне миһман итеп чакыралар, агаем.

Батырша чакыруны кабул итте, башкортларга рәхмәтен җиткерергә кушты.

Ниһаять, күңелгә тиеп беткән галим-голәмәдән котылу чарасы табылды – хәзрәт Салчыгут иләвенә җыенды. Тик, авырткан башка тимер тарак дигәндәй, мондагы мишәрләрнең дә байтагы мәҗлескә чакырылган икән. Болай кызык өчен генә иярүчеләр дә табылды. Ярый әле, араларында, яшь мулла Абдулланы исәпкә алмаганда, дин әһелләре юк иде. Батырша атка менде, алты-җиде дистә мишәр озатуында юлга чыкты.

Мөслим старшина иләвендәге табыннар табын булмаган икән. Ир-егетләр, хатын-кызлар кайнап торган зур гына урман аланына килеп кергәч, Батырша бер мизгелгә тукталып калды. Мондыен ук күп халыкны ул егет чагында Эрбет ярминкәсендә һәм Уфада гына күргән иде. Алан тирәли учаклар ягылган, казаннар асылган, алар тирәсендә аллы-гөлле киенгән бичәләр әвәрә килә. Бер тарафта яңа гына тунап алынган өч ат тиресе чирәмгә җәеп куелган.

Урман эченнән килеп чыккан кунаклар төркеме күренүгә, мәйдандагы егетләр һәм яшь ирләр аларга каршы ташландылар. Атларын тезгеннәреннән алып, мишәрләргә иярләреннән төшәргә булыштылар. Дистәгә якыны Батыршага таба ыргылды. Ул аны-моны дәшәргә өлгермәде, егетләр аны ияреннән күтәреп алдылар да йөгереп диярлек алан түренә алып киттеләр. Күз ачып йомганчы диярлек урталыктагы бөдрә миләш куагы күләгәсендә утырган аксакаллар каршына китереп бастырдылар. Шөһрәте бөтен Урал төбәгенә таралган хәзрәтне күрүгә, картлар дәррәү телгә килделәр:

– Әйа вәлинигъмәт, хуш килдең, – дип баш ордылар.

Ул, бер читкәрәк китеп, комгандагы су белән бит-кулларын юып килгән арада, бөтен аланны тутырып табыннар әзерләнгән, аларга батман-батман елкы ите бирелгән иде инде. Табыннар кырында ук тәгәрәшеп яткан муртайлар һәм имән мичкәләр монда кымыз-балның мулдан булачагын хәбәр итәләр иде.

Батыршаны миләш күләгәсендәге аксакаллар табынына алып килделәр. Кунак иң түрдәге мендәр өстенә утырырга өлгермәде, табында кымыз һәм бал тулы чәркәләр, ташаяк савытлар хәрәкәткә килде. Кайсыдыр:

– Әй хәзрәт, сәнең исәнлеккә, – дип кычкырды.

Шул сүзне хуплап шаулашып алдылар да чәркәләрен бердәм күтәрделәр. Батыршага бер чүмеч бал сыешлы затлы чәркә туры килде. Моның белән берне генә эчеп куйганда, җебеп төшәргә мөмкин иде. Ул балны авыз итеп кенә алды да чәркәсен ашъяулыкка куйды. Ярый әле, кыстап бәйләнүче булмады, чөнки инде дөнья хәл-әхвәлләре хакында сүз башланган иде. Башкортларның берсе – пәһлеван гәүдәле, җете-кара сакал-мыеклысы, – аеруча гайрәтләнеп, бөтен аланга ишетелерлек итеп сөйли иде. Менә ул Батыршага таба борылды һәм яшьлеге ташып торган кеше комарлыгы белән сүзен дәвам итте:

– Менә шылай, хәзрәт, эчә торган суларымыз вә аулый торган сунарларымыз тыелды. Был падишаһымыз заманында фетнәләр вә җәфалар чиктән ашты. Бәс, тәкать тотарлыгымыз калмады. Шуннан да яманрак эш булырмы?

Моңа кадәр ризыкка кагылмый, йокымсырап диярлек утырган, инде шыр сөяккә калып кипкән диярлек борынгы аксакал зәгыйфь тавыш белән бүлде:

– Тукта, Хуҗагол, кызма! – Карт кипкән иреннәрен ялмап алды, алдындагы чәркәдән кымыз тотып куйды. – Хәзрәт, диндән чыгармак Указ илә тыела, дип ишетеләдер. Шул хакмы?

Батырша авызын ачарга өлгермәде, каршы якта утырган бурлат чырайлы башкорт урыныннан калкынып алды да әйтеп куйды:

– Тыюдан ни файда, хөкем гаделлек белән башкарылмагач…

Авызыннан сүзен тартып алуларыннан канәгать Батырша. Ул бит нәкъ менә шулай ихластан сөйләшүләрен ишетергә, башкортларның ниятләрен белергә дип килде. Эчләрен бушатсыннар, әйдә.

Ул арада теге Хуҗагол дигәне алдындагы чәркәне бушатып куйды, авызына олы гына симез калҗа капты, тезләнеп алды һәм тагын да ярсыбрак сөйләп китте:

– Үз рәгыйяте⁴³ берлә уйнаган, үз кулы астындагы халаекларга золымлык кылган йорт уңмас булыр. Халык теленә төшкән буш булмас, бу усаллыкларның ахыр бер ниһаясе⁴⁴ бардыр!

Тавышка күрше табындагы ирләр дә, урыннарыннан кубып, монда җыела башладылар. Бераздан инде миләш төбенә байтак халык бөялгән иде. Араларыннан берәү – сакал-мыегының пөхтә итеп кыркылуына, чиста вә купшы киеменә караганда абызга охшаганы – сүзгә кушылып китте:

– Күрәсез кем, золымлык түрәләремездә вә янаралларымыздадыр. Ошбу Ниплүй – залим янарал, падишаһка прибул итәем, аңа сөекле булаем вә мәртәбә табаем дип, кул астындагы халаекларны болгатып, төрле хәлләргә дүндереп, өсләренә гомер бакый күрмәгән йөкләрне йөкләтмәккә көчләп, риза дәгүлләрне ризалыкка язып, тамгаларны салырга көчләп, төрле хәйләләр берлә дин вә дөньяларына тарлыклар китереп, инсаннарга кайгы-хәсрәтләр бирәдер. Ягъни халаекларны падишаһ хакында яман уйларга төшереп, йөз дүндереп, аларның качып китүләренә сәбәпче буладыр. Шуңа төшенеп җитмәгән гавам, падишаһ хакында начар уйлап, бу барча фетнәләр вә җәфалар шәрәфәтле мәликәдәндер, дип качып китәргә дәртләнәләрдер. Бәс, ул мәлгунь аңгыра янарал, падишаһка яхшылык вә файда итәмен, ди торгач, үзенең ахмаклыгы берлә патшабикәгә залимлек вә әшәкелек исеме йөкләп, халаекларны качырмакка сәбәпче уладыр, падишаһны үз халкы арасында вә һәм башка өлкәләрдә залимлек вә наданлы исеме илә шөһрәтләндерәдер. Хак Тәгаләнең тәкъдиредер: уйларны узып, без ни кылаек? Залим булсалар да, эш анлар кулында. Әгәр анлар угрыны – тугры, тугрыны – угры, риза дәгүллегемезне риза, дәю падишаһ хәзрәтләренә мәгълүм итсәләр, эш-сүз анлар дигәнчә буладыр…

Анысының сүзен урта яшьләрдәге кара-сары чырайлы берәве күтәреп алды:

– Хагын әйттең, абыз! Падишаһны залим димәйбез. Падишаһ гаделдер, вәләкин үз куеныннан китмәгән, безгә килеп җитмәгән гаделлектән ни файда?! Һәркемнең кулы җиткән җиргә күзе җитмәсме булыр? Күрәсез кем, безнең кулымыз кыскадыр. Йортымыз эчендә бер кузының⁴⁵ аягы сынганын күрсәк, аны бәйлибез. Шуның тик без падишаһымыз кулы астындабыз. Әгәр хакыйкать падишаһлык тикшерүе илә тикшерелсә, күзе җитмәсме булыр иде. Бә илла, без йортымыздан узмаган кыска кулымыз берлә түрәләр, янараллар ашасыннан, эшемезне вә хәлләремезне падишаһ хозурына җиткерә алырмызмы?!

Баядан бирле нидер әйтергә пытпылдап торган Хуҗагол тегесе тынып калуга ук элеп алып китте:

– Әүвәл-әүвәлдән ишетә-күрә киләбез: залим түрәләрнең мондый чиктән вә гаятдин ашкан золымлыклары вә халаекларның бу кадәр рәнҗемәк хәбәрләре падишаһ хозурына мәгълүм улмас. Ул залимнәр кылган тик золымлыкларны үзләренә күрсәтергә кирәк. Бәс, анлар безнең динемезне хурласалар, безне үз диннәренә көчләсәләр, малыбызны, милкебезне таләп итсәләр, безгә нинди үкенеч булыр. Әйдәгез, без дә, анларның диннәрен хурлап, үз динебезгә өндик, малларын талап алыйк – җаһилләргә⁴⁶ каршы күтәрелик! Шунда гына хәлләремез падишаһка ирешер, эшләремез камиллек вә гаделлек берлән тикшерелер.

Теге коры сөяккә калган аксакал Хуҗаголны янә тезгенлисе итте:

– Артыгын кайнарланасың, Хуҗагол! Нугай юлы халкының хәле безнекеннән мөшкелрәктер. Ниплүй янарал берлә Котлымбәт морза Оренбурга якын тора торган халаекларның җаннарын алырга җитешәләр. Алардан җәй буе бүрәнә, дыранча, кабык ташыталар, җирләренә, урманнарына зыян китерәләр. Ул түбә – угын юкка атмаган, аты җиргә ятмаган данлы-чаблы Алдар батыр төягедер. Шундыен пәһлеван аймагы кяфернең бу фетнәләренә чыдармы?!

Бәхәс кызганнан-кызды, ул инде сумалага капкан ялкындай дөрли иде. Батыршаның тамагы кибеп китте, алдындагы балын йотып куйды да уйланып калды. Хуш, килүе бушка китмәде, мәсьәлә ачыкланды. Башкортларның да изү-кысулардан тәкатьләре калмаган. Бүген яу чыкса, бүген кушылырга әзерләр. Алай да башлап атка менәселәре килми. Әлеге аксакалның Алдар батыр төяге булган Нугай юлы башкортларына ишарәсе юкка түгел. Димәк ки, Нугай юлындагыларның коралланулары хакындагы сүз буш түгел. Димәк ки, башлап җибәрүчеләрне дә шул тарафтан көтәләр. Озын-озакка сузмый алар белән дә багланышка керәсе булыр.

– Әйа вәлинигъмәт! Әйдәгез, пәһлеваннарның көч сынашуларын караек!

Башы өстендә яңгыраган тавыштан сискәнеп, Батырша күзләрен ачты. Табындагы халык, аягына калкып, алан уртасындагы мәйданга таба кузгалган иде. Шул яктан кыздырмак вә егетләмәк авазлары ишетелеп-ишетелеп куя – көрәшчеләрнең беренче пары бил алышкан икән.

Бераздан көрәш тәмам кызды. Мишәрләрдән дә, башкортлардан да пәһлеваннар көч сынашырга атлыгып торалар. Мәйданны урап баскан халыкның бер ише – башкорт көрәшчесенә, икенчеләре мишәрләргә көч-куәт биреп, шашып-ярсып кычкырыша. Бил алышучылар исә болай да тәмам кайнарланып җиткәннәр. Ә бер тарафта уктай төз наратка бәйләп куелган кара-туры аргамак аларны тагын да дәртләндерә иде. Аларны гынамы, Батыр- ша үзе дә мәйданга чыгарга ымсынып-ымсынып куйды.

Анысы көрәшкә болай да чыкмас иде чыгуын. Шул мәлдә каяндыр халык арасыннан килеп чыккан Абдулла аны бөтенләй суытып җибәрде:

– Атаемнан кеше килде, – диде егет, йөзенә олпатлык чыгарырга тырышып. – Кунып калмасыннар, бәнем җәйләвемә кайтсыннар, дигән.

Бүгенге мәҗлес-бәйрәмнән күңелләре хуш вә канәгать булса да, башкортлардан аерылып китүе ансат түгел иде. Иләү халкы мәшһүр мулланы монда калырга, ике-өч атна булса да миһманлык кылырга кыстый башлады. Батырша старшинаның чакыруын калкан итте. Вакыйган, Мөслим бер дә юкка дәшмәс, дип уйлады ул.

Старшинаның Мөслим авылыннан егерме чакрым чамасы мондарак җәйләвенә күз бәйләнгәндә кайтып җиттеләр. Кадерле кунакны зурлап вә ихтирамлап каршылады Мөслим, әлегә хәтле чакыра алмавына гафу үтенде:

– Бигайбә, хәзрәт, кинәттән катын сырхаулап китте, – диде ул, ничектер кыенсынып. – Шөкер, хәзер инде аягында.

Ул кичне зурдан купмыйча, вак-төяк сүзләшеп, намаз укып үткәрделәр. Аш мәҗлесе иртәгәгә билгеләнгән икән.

Алай да Мөслим старшинаның табыны бик тә үзгә иде. Хуҗа үзе дә, улы вә өч-дүрт могтәбәр ир. Аңлады Батырша: сыйланудан бигрәк, сөйләшеп, мәслихәтләшеп утыруга йөз тоткан мәҗлес иде бу. Шуңа да мәсьәләне башта ук кабыргасы белән куйды:

– Әй Мөслим ага, заманада көннән-көн яхшылык артамы, яманлыкмы?

Старшина чыраен сытты, сөйләп китте:

– Әйа вәлинигъмәт, ни дип сорайсың? Үзеңә мәгълүмдер, кяфернең җәфасы сәбәбендән җилкә җенемез сынгандыр. Хак Тәгалә үзләренең сыртларын җимерсен, өметләрен өзсен. Бәнем командамнан байтак кешене хәйләләр вә куркытулар берлә диннән чыгардылар һәм Салчыгут иләвеннән күп җәмәгатьне диннән яздырып, харап иттеләр. Картайдым, куәтем дөкәнде. Гомер бакый падишаһның әмерен тоттым, хезмәтен иттем. Падишаһ ризалыгы өчен диндәшләремезнең канын түктем, җанын кыйдым. Халкымызның сәламәтлегенә вә йортымызның аманлыгына кайгыртучанлык күрсәткән булып, указлар укылды: «Мишәр халкы вә вирнай башкорт халкы ярлыкаулы торсыннар, борынгы гадәтләренчә яшәсеннәр», – диделәр. Әмма ләкин явыз кяфер тарафыннан фетнә кимемидер, киресенчә, көннән-көн артадыр. Бу арада янә фетнә пәйда булып тора. Ие, тоз…

Мөслимнең сүз башы әйбәт килеп чыкты, табындагылар бердәм гәпкә кушылып китте. Батырша исә әңгәмәгә катышмый, вакыты-вакыты белән сүз кыстырып, тегеләрне кыздырып кына җибәрә иде.

Мәҗлес кара төнгә кадәр сузылды, сөйләүләр күп булды. Тик аларда инде Батырша өчен яңалык юк иде. Алай да байтак кына түрәләрнең, мулла-абызларның гавам ягына авышулары аның күңелен күтәреп җибәрде, кубачак яуның уңышына ышанычын ныгытты.

Старшинаның җәйләве нибары өч-дүрт тирмәдән тора иде. Батырша монда тынычлап ял итте, бер хафасыз бәндәдәй, урман-су буйларында йөрде, хуш исләр иснәп кинәнде. Ниһаять, ул Карышбашка кайтып китәргә җыенды.

Шул көнне кичке буйда җәйләүгә сәеррәк юлчы килеп чыкты. Аның өстендәге ясавыл мундиры Батыршаны шөбһәгә төшерде. Ул ихтыярсыздан җиләне кесәсендәге паспортын капшап алды. Ярый әле, писарь Кузьма иске паспортына нидер тырмаштырып биргән иде. Югыйсә кабат зинданга эләгүеңне көт тә тор.

Шөкер, килүче татар казахы булып чыкты. Аты Мансур икән. Йомышы да хәерледән – Батырша хәзрәтне миһманлыкка алырга килгән.

– Йорт-җирең ерактамы соң? – дип сорамый булдыра алмады мулла.

– Моннан җитмеш чакрым чамасы булыр.

Шактый ара икән. Өстәвенә күрмәгән-белмәгән бәндәләр арасына барасы да килми иде Батыршаның. Икенче яктан, казах ясавылы белән танышу, татар гаскәриләре белән аралашу мөмкинлеге ымсындыра иде аны.

Соңгысы җиңде. Иртәгәсен Мансур ясавылның җитәктәге атына атланды. Кыйблага йөз тотып юлга чыктылар. Башта, тәннәр язылганчы дип, атлатып кына бардылар. Мансур, юлны кыскарту нияте белән булса кирәк, тәрҗемәи хәлен сөйләп алды һәм аны шактый күңелсез тәмамлады:

– Падишаһ ризалыгы өчен мөселманнарның канын түктем. Җанымны аямый, укка-сөңгегә каршы барып, күп җәрәхәтләр зәхмәте чиктем. Нәтиҗәсе ни? Кәмәләребез комга утырды – вәт шул. Вафасыз мәлгуньнәрнең сүзен-сүз җиткереп булмас. Ялчыларымны чукындырып, малымнан яздырдылар.

Көн кызганчы дип юырттырып киттеләр. Инде сөйләшүе кыен, мәгәр уй өчен хөрлек иде. «Казахларның да хәлләре шәптән түгел икән» дип фикер йөртте Батырша, сәфәренең бушка булмавына кәефе килеп.

Өмете акланды. Мансур ясавыл кальгасында ул күп гаскәриләр белән очрашты. Бер-ике көнгә генә дип барган мулланың миһманлыгы сузылды. Аны, йорттан йортка, кальгадан кальгага йөртеп, бик тә олыладылар, сыйладылар. Әмма Батырша өчен иң мөһиме шул булды: ул казахларның да, башка халаеклар кебек үк кимсетелеп, җәберләнеп яшәүләрен күрде. Аннан да битәр, халаеклар кузгала калганда, казахларның да боларга кушылачакларына инанды.

– Башлансын гына, татар казахларының барын күтәрәм! – дип саубуллашты аның белән Мансур ясавыл.

Мөслим авылына ул бер ай үткәч кенә кайтып төште. Җәмгысы исә миһманлыкта ике ай узып киткән иде инде. Батырша туган ягына кайтырга җыенды.