Kitabı oku: «Батырша», sayfa 16

Дүртенче бүлек

Сөмбелә йолдызлыгы – җәйнең таҗы. Йөрәгендә эт үлмәгән булса, авыл кешесе бер генә мизгел дә тик утыра алмый бу чакта. Инде арыш урылып, кибәнгә куелган. Анысын чәчүлек орлыкка җитәрлек итеп сугып аласы бар. Форсаттан файдаланып, берәр олау ашлыкны тарттырып, яңа уңыштан ипи пешергәндә дә ярар иде. Юк, анысы качмас, беренче спасс җиткәнче, уҗым арышын чәчеп куярга кирәк. Ярый ла, пар җирен вакытында сукалый алган булсаң. Сукалаган тәкъдирдә дә кабатлау зыян итмәс. Уҗым басуын эшкәртеп, чәчәргә өлгермисең, бодай башаклары пешеп җитә, арпа, солы коела башлый. Шуңа да игенче алны-ялны белми, сөмбеләдә бәйрәмнәрне, гадәт-йолаларны онытып тора.

Әнә шундый кылны кырыкка ярырдай вакыт булуга карамастан, бу җомга намазына халык гадәттәгедән күбрәк җыелган иде. Карышбашныкылардан кала тирә-як карьяләрдән мишәр-башкортлар да килгән. Һәркайсының инде ике айлар югалып торган Батырша мулланың үзе имамлык иткән намазда катнашасылары килә, мөгаен. Быел җәй төбәктәге хәлләрне ишетмәгән-күрмәгән кеше шулайрак уйлар иде, әлбәттә. Мәгәр Батырша халыкның бүген дәррәү кубуы сәбәбен тиз аңлап алды. Муллаларының чит-ят аймакларда нишләп йөрүен тәгаен генә белмәсәләр дә, аның миһманлык кына кылмавын, башка иләүләрдәге халаекларның ни киңәштә торуларын ишетеп-күреп кайтуын чамалый мәхәллә халкы.

Батырша исә һич кенә дә чишелеп китмәде: сәламнәрен алды, үзе хәл-әхвәл сорашты, тик сәфәре хакында ләм-мим. Моңа берәү дә үпкәләмәде тагын. Һәрнәрсәнең үз җае, үз вакыты бар дигәндәй, дөнья хәлләренең сәгате – намаз-вәгазьдән соң. Сабырлык кирәк. Менә фани дөнья хафаларын онытып, ихластан Хак Тәгаләгә сәҗдә итәрләр, аннан инде һәрвакыттагыча ил-җир белән идарә итүче түрәләр аманлыгына дога кылырлар, шәрәфәтле патшабикәгә, аның вәзирләре вә наибләренә буйсыну, баш ору кирәклеге хакында вәгазь тыңларлар. Соңрак исә сүз мәгыйшәткә, төрле-төрле халаекларның хәл-әхвәлләренә күчәр – шунда инде көткән яңалыклар да өскә калкып чыгар.

Булмады, мәхәллә кешеләренең өмете акланмады, Батырша, җомга намазын гадәтенчә һич иренми, җиренә җиткереп укыса да, гыйбадәттән соң җәелеп китмәде. Хәтта вәгазе дә ничектер коры һәм өтек килеп чыкты. Әрсезрәкләр юкка гына аның тирәсендә сырпаландылар, юкка гына берсеннән-берсе тозсыз сораулар биреп йөдәттеләр. Мулла берсенә дә ачылмады, ул гына да түгел, камзул кесәсеннән дисбесен чыгарды һәм, мәчеттә ялгызы калгандай, тәсбих тарта башлады.

Җомгадагыларның күбесен чит-ят аймаклардагы хәлләрне беләсе килү корты кимерсә дә, җәй кояшының тәрәзәдән төшкән нурлары кызыксынудан көчлерәк иде. Һәркайсының өендә, басудагы кишәрлегендә кырык эше кырылып ятканда, әллә кай җәһәннәм астындагы халаекларның гамәл-шөгыльләре, уй-ниятләре әллә кая артка чигенде, урыннарыннан бердәм кузгалып, үз мәшәкатьләре артыннан шылу ягын карадылар.

Мулла аларны тоткарламады. Тугызынчы дистәне ваклый башлаган, инде Хозыр Ильяс кыяфәтенә кергән ике чал картның иң соңгылар булып кузгалуларын көтте дә, алар ишектән чыгуга, намазлыгыннан кузгалды. Ул тавышсыз гына тышка чыкканда, әлеге аксакаллар, кулларындагы таякларын акрын-акрын күчереп, капкага таба баралар һәм мыгырдашып үзара нидер сөйләшәләр иде. Тышкы ишек күләгәсенә ышыкланып, сүзләренә колак салды Батырша.

– Аңыштыңмы, Мөбарәкша, хәзрәт бөтенләй үзгәреп кайткан.

– Ие, ие, хәтта кем, патша хәзрәтләре, аның вәзирләре вә наибләре исәнлегенә дога да тотмады бүген.

Сизгәннәр, дигән уй узды Батыршаның башыннан. Хак, бүген ул аңлы рәвештә патшабикәне дә, аның яраннарын да телгә алмады, халаекларны алар саулыгына дога кылырга чакырмады, патшага һәм аның түрәләренә буйсынырга өндәмәде. Һәм моннан болай өндәмәс тә! Диндарларны залимнәр аманлыгына догага чакырмас!

Ул, картларның ераклаша төшүен көтеп, мәчет баскычына утырды. Уйлары да янәшәсенә чүмәштеләр бугай, һаман да тынгы бирмиләр. Әйе, бүгеннән ул дөньяның бар залимнәренә каршы баш күтәрде. Күңеленнән генә булса да. Урал аръягы иләүләрендә һәм Нугай юлы җәйләүләрендә ишеткәннәре этәрде аны бу гыйсъянлыкка. Авылга кайткач күргәннәре дә иш янына куш булгандыр. Әнә бит, Уса вә Казан юлларындагы халаеклар да шундыен ук рәнҗүләр вә газаплар эчендә иза чигәләр икән лә. Бәндәләрне шулкадәр дә тарлык вә хурлыклар белән кыерсытуларга һаман түзеп торыргамы?! Юк, булмас!

Алай да… Алай да күңелендә ниндидер юшкын Батыршаның. Ә, ие, бүгенге гыйсъянлыгы шәрәфәтле патшабикәне дә залимнәр белән бер рәткә куйды түгелме соң ул?! Монысы инде һич кенә дә гакыллылык түгел. Падишаһ мәрхәмәтледер. Кашки, бу мөселман бәндәләрнең чарасыз хәлләре падишаһымыз хәзрәтләренең үз хозурына җиткерелсә, алар падишаһлык гадәләте белән тикшерелсә, мазлум инсаннар рәхмәткә вә рәхәткә тиенерләр иде тиенүен. Вәләкин ошбу яманлыкларны падишаһ катына җиткерү, аңа мәгълүм итү өчен зур тырышлык кирәк шул. Әүвәл халаекларга, җыелып, киңәшләшәсе-мәслихәтләшәсе, йөрекчеләр әманәтен җилкәләренә алырлык гайрәтле кешеләр сайлыйсы бар. Аннан инде, күп чыгымнар тотып, генералдан вә түрәләрдән пайтәхеткә сәфәр чыгу өчен рөхсәт алырга, паспорт юлларга кала. Җае булса, аларын гына ничек тә көйләр идең көйләвен, мөмкинлеге юк шул. Халаеклар падишаһ хозурына йөрекчеләр җибәрергә дип җыелдылар исә, әлеге залим старшиналар вә түрәләр, аларны болага киңәшергә җыелган «ворлар» дип тотып алалар һәм «калудник» итеп падишаһның каһәрен юлыктыралар. Теге чакны мишәрләр өстенә егерме биш тиен, ясаклылар өстенә сиксәнешәр тиен ясак салган мәлне шулай булмадымыни? Халаеклар: «Мөгаен, бу падишаһымызның әмере түгел», – дип, ризасызлык күрсәткәч, шул җәфа сәбәпле падишаһ хозурына барып, мәрхәмәт эстәр өчен йөрекчеләр әзерли башлагач, шул ук залим старшиналар вә түрәләр аларны «ворлар» дип тотып бирмәделәрмени? Бәс, шулай икән, падишаһ катына бару, мондагы халаекларның авыр хәлен ул бөек затка җиткерү һич мөмкин түгелдер. Алайса, нишләргә соң, нишләргә? Чарасыз булып, Хода ни язганны көтәргәме?..

Батырша авызы кибүен, эчәсе килүен абайлап алды! Өенә кайту нияте белән урыныннан кузгалды һәм җәһәт адымнар белән китеп барды. Әмма бертын белән кайтып җитә алмады, капкасы төбендә пар ат күреп туктап калды. Атларның кара тиргә төшүләренә караганда, аларның озын юл үтүләрен аңлавы кыен түгел иде.

Ишегалдында, келәт күләгәсендә, аны ике башкорт көтеп утыра иде. Мулла капкадан керүгә, түбәнчелек белән сәлам бирделәр, хәзрәтнең аягына егылдылар.

– Торың, – диде аларга мулла йомшак кына. – Кайдан вә кемнәр буласыз?

– Күдәй иләвеннән, Шаганай ыстаршина командасыннанмыз, – дип җавап кайтарды берсе – хатын-кызныкы сыман нәфис чырайлысы.

Батырша аларның исемнәрен, авылларын сорамады, бары тик:

– Сәфәрегез еракмы? – диде.

– Йомыш берлә Уран иләвенә баруымыз. – Сүзне әлеге дә баягы хатын-кыз чырайлысы сөйли, янындагы юлдашы исә ул әйткәннәрне «ие, ие» дип җөпләп кенә тора иде. – Сездәй хәзрәт белән күрешеп, кайбер сөальләр сорап китәек дип килдек.

– Хуш, өйдән узың! – диде Батырша һәм башлап үзе кереп китте.

Иренең уттай эш өстендә басуга таба борылып та карамавына рәнҗегән Зөлхәбирәнең вакытсыз кунакларны күрүгә каны кайнап чыкты. Алай да аны-моны сиздермәде, тавыш-тынсыз гына табын әзерләде: өстәлгә гөжләп торган самавыр китереп куйды, балын-маен алып килде. Ул да түгел, бөтен өйгә быелгы мәтрүшкәнең хуш исе таралды.

Юлаучыларның сусаулары җиткән иде бугай, кыстатмый гына өстәл янына утырдылар. Зөлхәбирә алъяпкыч итәге белән йөзен каплый-каплый чәй ясаган арада, йомышларын йомышларга ашыктылар. Сораулары әлеге дә баягы мирас малы бүлү хакында һәм гаять тә беркатлылар иде. Батырша кунакларның хәйләсеннән елмаеп куйды. Сизелә: төп йомышлары бөтенләй башка башкортларның. Шуңа да сузмады хуҗа, сорауларга кыска-кыска җаваплар бирде дә, сүзнең дилбегәсен үз кулына алды:

– Йөргән-торган җирләрегездә ни хәбәрләр ишетәсез? Вә һәм йортыгыздагы халаеклар ни хәлдә вә ни киңәштә торалар?

Җавапка һаман да шул җитү кызлардай чибәр башкорт алынды, тегесе исә башын ия-ия анысына көч биреп торды:

– Әй хәзрәт, сәнең тик кешеләрдән яшереп, кемгә әйтәсе булырмыз. Хакыйкать вә чын сүз улдыр: безнең күдәйләр вә һәм Әй суы буйлары, Урал аръяклары вә Нугай юллары хәбәрләшеп, хәл белешкәннәрдер. Кяферләрнең тәкать тоткысыз җәфалары сәбәбендән гаҗиз улмаклары өчен, сугыш кораллары хәзерләп, аларны азындырмаска вә үч алырга, диделәр.

– Кай вакытта?

– Әлхаль, вакыты тәгаен дәгүл, вәләкин һәркем әзер торсын, дип, хәбәр тотыштылар.

Тамакларын ялгауга, кунаклар: «Юлчының юлда булуы яхшы», – дип сөйләнә-сөйләнә, барасы җирләренә кузгалдылар. Алар киттеләр, Батырша исә сорау өермәсе эчендә күмелеп калды. Провинциянең дүрт юлыннан да халаекларның тәкате коруы, кулларына корал алулары хакында хәбәрләр һаман саен килеп тора. Мәгәр кузгалу вакытын берәү дә төгәл генә белми. Янә дә килеп, яуның башлыгы кем? Анысына да төгәл җавап юк. Шундыен зур бола җитлегеп килә – менә-менә кабынып китәчәк. Шулай булгач, аның беркетүчесе, башлыгы булырга тиеш ләбаса. Тик кем ул баһадир җан? Хәзергә исемен белдерәсе килмиме, шуңа халык арасында күренмиме? Әйе, сораулар күп. Аларның барына да җавапны бер вакыт кына бирә ала. Димәк ки, сабыр итәргә, тагын көтәргә кала.

Һәм ул сабырын җуймый гына көтте дә көтте. Аннан соң да килеп китүчеләр булмады түгел, дөресе – өзелеп тә тормадылар алар. Тик юлаучыларның берсе дә Батырша күңелендәге сорауларга җавап китермәде.

Ниһаять, беркөнне кич, ул ахшам намазын укып утырганда, өенең ишеге ачылып китте, һәм бусагадан таныш булмаган тавыш ишетелде:

– Хуҗалар үдә микән?

Батырша намазын бүлмәде, алай да ишек катына күз төшереп алды. Мәгәр керүчене танымады – өй эченә кичке эңгер-меңгер иңәргә өлгергән иде инде. Чакырылмаган кунак, өнсез шәүлә булып, бусага төбендә басып калды.

Ул, намазын тәмамлап, аминын әйтте дә, оеган урыныннан кузгалмый гына, алдагы якка карап тавыш бирде:

– Кем ул, ни йомыш?

– Сөләйман ыстаршина авылыннан мелла Габделсаттармын, – дип җавап кайтарды баягы бераз карлыккан тавыш. – Каргалыда Габделсәлам ахун мәдрәсәсендә укып, өемә кайтып баруым. Анамны, карендәшләремне күрү өчен. Сәңа туктарга җөрьәт иттем, хәзрәт. Әманәтем дә бар.

Хуҗа, намазлыгыннан торып, алдагы өйгә чыкты, көтелмәгән кунагы каршына килеп, аның йөзенә бакты. Хак, Сөләйман старшина командасыннан Габделсаттар. Батыршаның чырае яктырып, тавышы ачылып китте:

– Хуш, мелла, узың. Җиләнеңне сал. Ана – су, менә – сөлге, юын. Остазбикә, сән кая?! Миһманга табын әзерлә!

Үзенең исә табынга утырганны көтәргә сабырлыгы җитмәде. Чишенеп, бит-кулын юып алган Габделсаттарны култыклап диярлек ак якка алып керде, аны урындыкка утыртып, сораштырырга тотынды:

– Әй мелла Габделсаттар, Оренбур кадәр ерак юлдан килдең, ни хәбәр ишеттең вә белдең, сүләгел!

– Каргалы халаеклары арасында сүләделәр – башкорт җәмәгатьләре киңәшкәннәр, береккәннәр, шаять, күтәрелерләрдер, дип, – Габделсаттар түгәрәк кара сакалы белән уйный-сыйпый шулай диде.

Чыдамады, кунагын бүлдерде Батырша:

– Каргалы җәмәгатьләренең уйлары ни, нәрсә сүлиләр?

– Егетләр, ук атышкан вакытта: «Кяферне менә шулай атарбыз, башкортлар белән берегербез», – дип сүлиләр, – диде Габделсаттар, һаман да сакалын угалап.

– Берегү дә кораллану. Кайчан кузгалмакчылар соң?

– Берәү әтте: быел булмас, диде. Киләсе җәй күк ут вакытында, атлар туенгач, диде.

– Ал-лай… – Авызыннан шул сүзне сыгып чыгарды да байтак кына дәшми утырды Батырша. Аннан инде сүрән вә битараф тавыш белән әйтеп куйды. – Дәхи ни хәбәрләрең бар, сүләгел!

– Әлхаль Оренбурдан килгән чагында, Казан юлы мишәрләреннән, Сәфәр вә Тирмә авылыныкылардан сорадым: «Сез ни хәлдә торасыз?» – дип. «Халаеклар купса, алар тарафында булырмыз», – диделәр.

Боларын ишеткән иде инде Батырша, сүзне башкага борды:

– Ибраһим вә Габделсәлам ахуннар ни хәлдә?

– Әлхәмделилла, бик хуш торалар, хәзрәт. Сәңа сәлам вә хат юлладылар: тиз көндә үзе килеп чыксае, диделәр.

– Сәбәбе ни?

– Анысын бәңа әтмәделәр. Хатларындан мәгълүм булса кирәк.

Ул җиләне кесәсеннән шомарып беткән кәгазь төргәге алып килде һәм муллага бирде. Тегесе исә хатны әйләндергәләп карады, аннан горфиә акча белән басылган мөһеренә текәлеп торды да:

– Каргалыга тизме кайтырсың? – диде.

– Авылда биш-алты көн торырмын, ахры.

– Хуптыр. Каргалыга бергә барырбыз. Вә дәхи, мелла Габделсаттар, һәр тарафлардан хәбәрләр вә хәлләр аңларга алын. Вәләкин үзең сүзләшмәенчә, гайреләрнең сүзенә колак салып торгыл, вә ни хәбәр аңласаң, шуны безләргә белдергел.

– Инша Аллаһ Тәгалә, – диде Габделсаттар, авызын ачып исни-исни.

Батырша шәм яндырды. Остазбикә исә шәүлә булып кына өстәлгә тары боткасы кертеп куйды. Кунагы ашаган арада, мөһернең балавызын ватып, төргәкне сүтте Батырша һәм таныш кул белән язылган юлларга текәлде: «Гыйззәтлү вә хөрмәтлү шәкертемез, мелла Баһадиршаһ! Безки Каргалы бистәсендә мәгыйшәт кылгучы дәмулла Габделсәлам ахунд сезнең тарафларга күптин-күп, чуктин-чук сәламнәребезне күндерәбез. Үзебез, Аллага шөкер, исән-аман вә сезләрне дә шулай диеп беләбез.

Вә дәхи улдыр кем, үземезнең шәригатемездә мәхкүм⁴⁷ улуб, байны-ярлыны вә дустны-гайрене вә карендәшләрне-ятны – барысын бер күреп, һичбер алым алмаенча, вә һичбер тарафка арзуланмыйча⁴⁸, китапларымызда боерылган вәҗһенчә тугрылык белән хөкем итеп, бәхәсләрне гайреләргә фаш итмәвең өчен галимнәр вә гәуамлар, барча халаеклар сәне Себер юлы өстендә ахундлыкка куймакка теләделәр. Вәләкин ыстаршина Яныш, үзенең әмеренчә булмаганы өчен, сәне теләмәенчә, аның үз әмерендә булырдай бер мелланы ихтыяр итеп язу язды. Галимләрдән вә гайреләрдән кулларын куйдырып вә тамгаларын салдырып, ул мелланы Оренбурдагы ике ахундлар хозурына җибәрде. Динемездә ахундлык ни кагыйдәдә бирелә булса, шул кагыйдәчә ахундлар мәртәбәсе бирелер өчен. Вәләкин без ахундлар ул мелланың гыйлемлек хәлен тәфтишләб⁴⁹, аны ахундлык мәртәбәсенә ләякатсыз күреп, буш кайтардык.

Вә аның соңында без ахундлар киңәштек: бу заманда галимләр арасында мелла Баһадиршаһтан гайрегә ахундлык мәртәбәсе лаек дәгүл диб. Вәләкин сән Исәт правинчасына миһман булып киткәнсең, имеш.

Оренбур ахунды Ибраһим вәлинигъмәтләремез сәнең хакыңа ахундлык рисаләсе⁵⁰ төзеп, мөһерене басып, ул рисаләне бән Габделсәлам ахундка бирде. Кул куеп, сәңа тәслим кылыр⁵¹ өчен. Ул рисаләне кабул итеп алгайсыз, егетлек һәйәтегезне⁵² терәк итеп, мәшәйх⁵³ һәйәте һәйәтләнегез. Юл төшү берлә, безнең якларга килеб чыкуыңызны көтеб калгайбыз. Әлхасыйль, ошбу хатны алгуга, үзегезне ахунд диб белгәнсез».

Хатның соңгы юлларын укып бетермәде, урыныннан торып, каршында кагаеп утырган Габделсаттарга урын-җир күрсәтте. Кеше ял иткәндә сураеп утыруны хуп күрмәде, утын сүндереп, үзе дә остазбикәсе янына караватка ятты.

Тик аңа бүген ансат кына йоклап китү насыйп булмаган икән. Ятуына күз алдына остазы Габделсәлам хаты килеп басты. Ләкин андагы сүзләргә сөенергә дә, көенергә дә белмәде мулла. Шатланыр иде, кальбе⁵⁴ дин-шәригать дөньясыннан сүрелеп, мәгыйшәт казанында кайнаган чагы. Хафаланыр иде, ахунлыкның мәртәбәсе, абруе зур – тулы Себер юлындагы галим-голәмә, мулла-мунтагайга башлык булдың дигән сүз. Хак, элегрәк булса, мондыен хәбәргә сөенер иде, әлбәттә. Хәзер исә күңеленең тәмам иләс-миләсләнгән чагы. Кузгалачак яу ике якның берсе белән тәмамланмый торып, җаны тынычланачак та түгел. Димәк ки, ахунлык рисаләсен алмый, муеныңа тагын бер камыт кими тору кирәк. Әйе-әйе, ике якның берсе ачыкланганчы ятсын шунда Оренбургта.

Шундыен нияткә килеп, күңелен урынына утыртмакчы булса да, йокы дигәнең каядыр китеп олаккан иде. Уйланып ята торгач, ул тагын бер нәрсәне ачыклады: тирә-юньдәге халаеклар аны инде ахун дип саныйлар икән ләбаса! Соңгы вакытта өенә килеп-китеп йөрүчеләрнең бермә-бер артуы шуның галәмәте булса кирәк. Димәк, хәбәр инде ничектер таралып, барлык авыл-җәйләүләргә барып җиткән.

Монысына тагын күңеле кытыкланып куйды Батыршаның, йөрәге кагып, кальбен ниндидер горурлык биләп алды. Мәгәр ул шунда ук сүнеп, канәгатьсезлек белән алышынды – исенә Яныш старшина килеп төште. Күр син ул юха еланны! Мулланың алдында ничек кенә юхаланмый да, ничек кенә төчеләнми. Тәүбә итә, имеш. Тфү! Ә артында аның ахун булуына каршы икән, хәсис. Әллә соң шул Янышка вә аның ишләренә үч итеп алыргамы ахунлык грамотасы?! Юк, кайнарланма, Батырша! Бар, күр, олуг ахуннарның үзләре белән киңәш. Расы шул булыр. Фикерен тәртипкә салып бетерүгә, оеп йокыга китте хәзрәт.

Оренбургка Габделсаттар белән үк китәргә уйласа да, әлеге сәфәре насыйп булмаган икән. Авылда ялгызы диярлек тынычлап калгач, мәдрәсәсе исенә төште. Сөмбелә үтеп баруга карамастан, кышлык утын әзерләнмәгән. Тирә-яктагы башка мәдрәсәләр кышка утынсыз керәләр керүен. Аннан инде кыш буе шәкертләре пүләнләп утын та- шыйлар. Батырша исә мондый тәртипкә әле Мөслимдә чагында ук каршы чыккан иде һәм шул гадәтенә тугры калды, дөньясын онытып, ягулык хәстәрләү эшенә алынды.

Утын хафасы кара көзгәчә сузылды, дөньяның башка мәшәкать-шөгыльләре бер читтә торып калды. Мәгәр Батырша янына төрле-төрле тарафлардан килеп йөрүчеләр өзелеп тормады. Килгән берсе дәртле һәм ашкындыргыч хәбәрләр ташыды. Һәр дүрт юлдан «Коралларыбыз вә атларыбыз әзер – фәрман көтәбез» дигән сүзләр килеп иреште. Алай да Батыршаны куандырганы анысы түгел иде әле. Ниһаять, ул шикләнгән, аларга ышанып җитмәгән мишәрләрдән дә әйбәт хәбәр килеп җитте: «Тирәдәге башкортлар атларга атлансалар, без атланырмыз!» Монысы инде төбәктәге барлык халаекларның берегүен раслаучы фал иде.

Дөнья мәшәкатьләре белән әвәрә килә торгач, кар төште – Оренбург сәфәре сузылды. Дөрес, барыбер атка менәргә туры килде килүен Батыршага, тик юлы Уфага иде монысында. Анда Котлымөхәммәт морза килгән, имеш. Мулланы янә йөрекче итеп сайладылар.

Шул ук кәнсә ишегалды, шул ук болдыр. Тәфкилев кенә бөтенләй башка иде бу юлы. Йөнтәс ак кашлары күзләр өстенә ишелеп төшкән, чырае яңгырлы көн сыман. Халаекларның тозны кальгалардан вә калалардан сатып алуга каршылыгы җенен чыгарган, йөрекчеләрне үгетләргә килгән, имеш.

– Юкка карышасыз, юкка маташасыз, – дип кычкырды ул, болдырга чыга-чыгышына. – Барыбер күнми булмассыз. Падишаһыбыз әтә икән, тозны гына түгел, суны да сатып алырсыз…

Аңа җавап итеп, алгы рәттәге ап-ак кәҗә сакаллы берәү шәрран ярып үкереп җибәрде:

– Теләмәйбез! Алла биргән тозны сатып алмайбыз!

Тәфкилевнең сүзе бүленде. Ул, акрын гына кыймылдап, баскычтан төште дә әлеге карт алдына килеп басты. Янәшәсендә ике драгун күренде. Халык ни буласын көтеп тынып калды. Морза кинәт егетләр җитезлеге белән теге бәндәнең сакалын учлап алды һәм бер ыргым белән йолкып чыгарды. Аксакалның иягендә эт талаган сыман чи ит торып калды. Морза исә берни булмагандай янә болдырга менде һәм канлы сакалны башы өстенә күтәрде.

– Ахмаклар! – дип җикерде ул, ярсып. – Падишаһка каршы сүзләрегез вә гамәлләрегез өчен сакалларыгызны аз йолыктылар мәллә?! Һаман да карулашып торсагыз, тагын йолкырбыз, берегездә бер бөртеген дә калдырмабыз. Инде алай да акыл кермәсә, башларыгызны да югалтырсыз! Бәс…

Аңа сөйләп бетерергә ирек бирмәделәр. Төркем саламга капкан ялкындай гөжләп шаулый башлады. Бар да нәрсәдер кычкыра, нидер әйтә, тик берәү дә берни аңламый иде. Ул да түгел, баш өсләрендә йодрыклар, чукмарлар бутала башлады. Батырша, һични аңламыйча башын иеп, ярсулы авазларны тыңлап торды. Кинәт колагы төбендә үк кемдер хатын-кызныкыдай яңгыравык тавыш белән кайнарланып тезәргә тотынды:

– Котлымбәт морзаны белдекемез заманыннан бирле һәр елда ничә мәртәбә антын ишетәмез, Оренбур губернасы халаекларына падишаһның күп мәрхәмәтләре вә күп рәхимле указлары бардыр дип. Ул ялганчы карт дуңгыз Котлымбәтнең сүзенә ышанып, кайвакытта руза да кыламыз: шаять, без бәндәләрнең бичаралык хәлләре падишаһымыз хәзрәтләренә игълан кылынып, падишаһымыз җәнабендә безләргә мәрхәмәтләр ирешеп, кадимге гаһдемезгә⁵⁵ дин вә дөнийа көтешләремездә, иманда вә сәламәтдә улырмыз дию. Хәл бу кем, бүгенгәчә өстемезгә бер кәтрә мәрхәмәт тамчысы таммыш юкдыр. Бәлкем, көндән-көн каһәр вә ләгънәт йагмурларындан хали⁵⁶ уламыз. Безнең хәлемез шул миследер: кыямәт көне тәмуг әһле күрерләр: һава йөзендә бер кара болыт. Арзу кылырлар: өстемезгә йагмур йага, утымызны сүндерә, сусаганымызны дәфгъ идәмез⁵⁷ дип. Тора торгач, ул кара болытдан таш йага башлар. Анларның газабының өстенә газап артыр.

Залны тагын да куәтлерәк авазлар күмеп китте:

– Йорт-җирләрне туздырдылар вә таладылар!

– Кыйнамак, сукмак, үлтермәк берлән җәфалар күрсәттеләр!

– Юк, чыдар әмәл калмады, ирләр!

Ул да түгел, болдыр ягында аллы-артлы мылтык шартлады – драгуннар, халыкны куркыту өчен, баш өстеннән аттылар бугай. Халык төркеме капкага ыргылды, күз ачып йомганчы мәйдан бушап калды. Җыенның ахыры хәерле бетәр сыман күренми иде. Батырша йөгерә-атлый фатирына кайтты, атына атланды һәм Карышбашка таба юыртты.

Уфага булган күңелсез сәфәреннән соң ул бераз басылды, күңелен оланнарга сабак бирүгә утыртты һәм үзен дөньяның ыгы-зыгысыннан арынып калгандай тойды. Әмма бу тынгылык озакка сузылмады, көннәрнең берендә Уфадан Указ килеп төште. Аңа Ирәктә иләве старшинасы Шәрәф белән Уран олостендагы Уртаулга барырга һәм күптән түгел дөнья куйган Султук старшинаның теркә малын китап хөкеме белән мирас ияләренә өләшергә кушылган иде.

Уртаул Карышбаштан нибары өч көнлек юлдыр. Мирасны бүлеп бирү дә алай озакка сузылмады – низаглар чыкмады. Алай да сәфәре сузылды Батыршаның. Мөхтәрәм миһманны һич кенә дә җибәрәселәре килмәде Гъәйнә татарларының. Аш арты аш, өйдән өйгә, авылдан авылга кунакка йөрү башланды. Мәҗлесләрдә галим-голәмә, мулла-мунтагай күп иде. Шулай ук йомышлы вә йомышсыз кешеләр дә байтак җыелды. Аш-судан табыннар сыгылып торды, шәраб-бал ташып чыкты. Гыйшрәт-шатлык, уен-көлке тынып тормады, гыйбрәтле сүзләр дә күп булды. Чынында шулары өчен тоткарланды да инде ул, үзенә кирәкле кешеләр белән күрешүгә форсат көтте. Ниһаять, кунак-төшем ыгы-зыгысы арасында җаен чыгарып, бер аулак өйгә Чурагол белән Исхак муллаларны, гаярь егетләрдән Акбаш белән Мостайны һәм тагын берничә кешене чакыртты. Шактый тәкатьсез, кызу канлы әзмәвер Акбаш хәл-әхвәл белешүгә үк бу як халкының уй-ниятләрен чәчеп салды:

– Безнең урман тарафлары гаять тә пәһлүаннардыр, – дип башлады ул, бераз масаеп. – Вә ук атарга мәргәнләрдер. Кырыгар-иллешәр тиенлек санай җәяләремез ялан башкортларының унар-егермешәр сумлык әдернә җәяләреннән артыктыр. Әдернә җәя эссе көндә егерме-утыз мәртәбәдән артык атмыйдыр. Безнеке ки кадәрле эссе көн булса да, атышкан саен куәтләнә генәдер. Аткан укларымыз киеккә тиеп кенә туктамыйдыр. Тигәне сусарны ботагы белән өзеп төшерәдер. Вә һәм чаңгы берлә йөрергә шулкадәр осталар – урман эченә качкан киек котылмыйдыр. Алларында аркылы яткан ат биеклеге агачлар аша сикереп чыгалар. Юлдан җилгән ат чаңгылы кешеләремезгә җитмиләр. Элегрәк елларда, ягъни Оренбур походы чорында, Гъәйнә иле уртасына меңләгән урыс пулкы килеп, арбадан кальга сугып ятты. Гъәйнәне чабар өчен. Шул вакытта безнең гъәйнәләр, дүрт йөз кадәре кеше ук-сөңге берлә урысның өстенә чабып, кальгасын алып, тәмам кырдылар вә тупларын кулга төшерделәр. Ярашу булганнан соң, тупларын килеп алдылар. Урман халкы пәһлүанлыкта ялан халкы булмас имди. Инде бу хәлдә кяфернең җәфалары чиктән ашты. Алла әгъләм, киләсе җәйдә, шаять, дәхи яу кырык булырмыз!

Ошбу нотык күңеленә сары май булып ятты Батыршаның. Бу сүзләрдә ул Гъәйнә татарларының баскынчы Каракошка нәфрәтләрен дә, хәлиткеч яуга әзерлеген дә, җиңүгә ышанычын да күрде.

Мәгәр барыбер йөрәгендә тынгылык юк иде гыйсъянчы мулланың. Татар тотып карамыйча ышанмый шул. Әлеге дә баягы теркә малын мирас ияләренә бүлеп бирү сылтавы белән башта Гәрәй иләвен урап кайтты, аннан Әйзән, Күдәй якларына юл тотты. Йөргән бер җирендә теләктәшләр, узаманнар тапты. Халыкның яуга дигән ныклы нияте, түрәләргә булган чиксез нәфрәте алда торган боланың уңышына ышаныч уята иде. Алай да бер сорау һаман саен күңелен тырнап торды: төп узаманлыкны кем башкарыр, яу башы кем булыр?