Kitabı oku: «Батырша», sayfa 17

Бишенче бүлек

Батырша шулай авылдан авылга, иләүдән иләүгә йорт-җир арасында халыкның уй-ниятен белеп, тын алышын тыңлап, ишеткәннәрен күңеленә салып һәм җае белән сак кына кешеләрне яуга өндәп, шуңа әзерләү белән әвәрә килеп йөргән мәлдә, ел үтеп тә китте. Кашки, ошбу Эт елының тәмамлануына үкенмәде мулла. Күп гасырлардан килгән сынамышлар буенча ачлык, хәстәлек елы ул. Вә һәм шулай булып чыкты да. Узган ел халаекларга тагын да әшәкерәк хафалар, хөсетлекләр, тарлыклар алып килде һәм аларны түкми-чәчми бәндәләр өстенә өеп, үзе китте дә барды. Инде менә анысына алмашка яңасы килде. Һиҗри белән 1168 ел – Дуңгыз елы. Бабалардан калган ышануларга караганда, анысының да рәте юк – халаекларны рәхәткә тиендермәстер. Яуны шушы игелексез елның ут-үлән җиткән вакытына билгеләп, әллә соң ялгыштылармы? Хәерсезгә булмасмы Дуңгыз елы? Юк инде, ният иткән – барып җиткән дигәндәй, ырым-шырымга ышанып туарылырга ярамый. Халаеклар әнә яу чыгарга ярсып торалар, шуңа кальбе белән дә, гамәле белән дә әзерләр. Кем белә, Хак Тәгалә рәхмәтеннән ташламаса, ниятләре чынга ашып та куяр, шаять. Әнә ич урыслар 1755 ел исәбе белән йөрткән шушы елның ике ае үтеп тә китте, хәмәл⁵⁸ йолдызлыгы керде, тиздән – Нәүрүз. Хәзергә исә һәр тарафта иминлек, йотачлык җәфасы да бәндәләрдән читтәрәк йөри. Иншалла, елның тулысынча кулай булып куюы, халаекларга җиңү китерүе бар.

Ул шул рәвешле үзалдына уйланып утырганда, ак якка тавышсыз-өнсез генә остазбикәсе килеп керде һәм Батыршаны хыялларыннан аерды:

– Сиңайтәм, тагы бер бәндә килгән анда, сәне сорый… Җыен әтрәк-әләм артыннан пычрак җыюдан бушыйсыларым юк икән…

Зөлхәбирәнең моң-зарын гүя ишетмәде дә. Йокымсырап торган күзләре зур ачылып, җанланып китте, үзе дә сизмәстән аягына басты:

– Әт, керсен!

Томагын⁵⁹ салып кулына тоткан бәләкәй гәүдәле берәү килеп керде. Бозланып катуына карамастан, чем-кара булып күренгән сакал-мыегын исәпкә алганда, инде ир уртасы булып җитсә дә, бөтен кыяфәте малай-шалайныкы иде юлаучының.

Батырша мич буендагы утыргычка ишарә ясады һәм тегесе утырып бетәр-бетмәс сорап куйды:

– Кем сән, ни җирдән сән?

– Нугай юлы Кәлчир иләвенең Исмәгыйль дигән кеше буламын, – диде кунак гәүдәсенә ятышып торган хатын-кыз тавышы белән.

– Кая барасың?

– Әй буена, үз йомышым белән, – диде бәләкәй бәндә, куенына тыгылып. Маташа торгач, аннан изелеп-таушалып беткән букча чыгарды һәм аны муллага сузды.

– Бу язу кемнән?

– Укысаң мәгълүм булмасмы?

Хуҗа тәрәзә буена узды, горфия акча белән басылган мөһерен бозып, букчаны ачты һәм аның эченнән килеп чыккан тупас кәгазьгә текәлде. Хат фарсыча язылган, – димәк, галим-голәмәдән. Мәгәр сүзләре һич кенә дә голүм-фәнүн турында түгел. Ул тарафның галимнәре, Коръән-Хафизлары һәм башка камил кешеләре исеменнән язылган бу язуда аңа, мелла Баһадиршаһка, Мөхәммәд пәйгамбәр хәдисләренә тугры булып, халаекларны Аллаһ хакына, динебез хакына туплау, аларны кыздыру һәм яуга күтәрү эше йөкләтелгән иде. Сүз дә юк, хатны язучы гыйлемлектә камил кемсәдер, ихтимал, Габделсәлам ахундыр. Тик язуы аныкы түгел, ят кул. Ниткән дә булса этлек, яманлык юкмы монда? Батырша тын гына утырган кунагына борылды:

– Әй Исмәгыйль, бу язудан мәгълүм улмайдыр, һич кешесенең исеме юк. Аны сәңа кем бирде?

– Бән язу танымаем шул, хәзрәт. Мөлләмез илә писаремез Оренбур тарафына барып йөрделәр. Бер-ике мәртәбә йөреп килгәч, бу язуны бәңа бирделәр, сәңа тапшырыр өчен. Язу кемнән икәнен әйтмәделәр. «Үзе укыгач, тиз үк төшенер», – диделәр.

Батырша аңа карап-карап торды да янаулы аваз белән кычкырып җибәрде:

– Сән вур⁶⁰ икәнсең! Сез явызларны тотып богауларга кирәк!

Юлаучы утыргычыннан дөпелдәп егылып төште, сабый баладай мүкәләп, мулланың каршына килде, аягына баш орды:

– Әйа вәлинигъмәт, сәнең мөбарәк атыңны, олы абруеңны ишеттем. Хаҗилар кәгъбәне күрергә мохтаҗ булган күк, йөзеңне күрергә зар булып, ерак җирдән шатланып килдем. Ахыр чиктә бу язуны кабул итмәсәң дә, бәңа рәнҗү ирештермә?!

Батырша чапкынның тәкрарлавын тыңлый-тыңлый, аңа кызганып карап торды. Юк, бу бәндә башкаларга этлек эшләүчеләрдән түгел. Ул кунагының җилкәсеннән алды:

– Тор, әй сөекле, уйнап кына әтәмен. – Мулла, ашыгып, кесәсенә тыгылды һәм аннан биш тиен бакыр акча алып, аны аягына торып баскан юлаучыга сузды. – Мә, юлыңа булыр. – Аннан ашыгып урта ишекне ачты һәм алдагы якка эндәште: – Остазбикә, миһманның тамагын туйдыр!

Бүлмәдә ялгызы калгач, ул янә тәрәзә буена килде, хатны кабат кулына алды һәм ашыкмый-кабаланмый тагын бер кат укып чыкты. Әйе, ялгышмаган. Хатны язучылар, ачыктан-ачык әйтмәсәләр дә, уратып-уратып, аның алда торган яуга әзерлекнең бөтен мәшәкатьләрен үз җилкәсенә алуын, халаекларны кыздырмак вә егетләмәк эшенә керешүен, ниһаять, болага узаман булуын үтенәләр иде. Батырша тәрәзә яңагына сөялгән килеш уйланып калды.

Әйа, бу хәтлесен исенә кертеп тә караганы юк иде әле аның. Хак, ул бөтен вөҗүде⁶¹ белән инкыйлаб яклы, туган җиренең – бар Идел-Урал төягенең хөррә улуын тели. Бу изге эш хакына төрле тәдбирләр белән мәдәт⁶², һиммәт⁶³ итәргә әзер. Шуңа өлешем керсен дип, барган-йөргән җирендә халаекларның уй-ниятләрен белеште, теге яисә бу аймакта яу башлыгы булырдай гаярь бәндәләрне ачыклады, алар белән киңәште. Мәҗлесләрдә вә табыннарда, кешеләрне ачыктан-ачык яуга чакырмаса да, аларны шуңа ымсындырды, кыздырды. Шулай, ул – яуның тарафдары, аның яклаучысы, хәтта илһамчысы. Мәгәр шуннан артыгы түгел. Провинциянең һәр дүрт юлындагы халаеклар дәррәү коралга тотынганнар икән, моны бит инде юктан дип булмый. Кемнәрдер бәндәләрне туплап, кузгатып йөргәндер ләбаса. Булачак яуның яшь Алдар батыры да бардыр, тик ул әлегә яшеренебрәк торадыр сыман тоелган иде бит аңа. Баксаң, боланың узаманы юк, имеш. Югыйсә Габделсәлам ахун (Батырша хатның нәкъ менә аныкы булуына һич кенә дә икеләнми) турыдан-туры аңа мөрәҗәгать итмәс иде.

Хуш, ул кулыннан килгән кадәрен эшләр. Әйтик, каурый каләмен алыр, халаекларга егетләмәк вә кыздырмак хатлары язар. Кирәк икән, җае чыккан саен, теле белән дә мәдәт итәр. Ул гына да түгел, һич сукранмый иләүдән иләүгә, түбәдән түбәгә йөрер, бәндәләрне туплар, көрәшкә чакырыр. Әйе, аларын эшләр. Ә менә кулына сөңге-кылыч, җәя-ук алып, яуның башына баса алырмы? Хагын әйткәндә, анысына үзе дә шикләнә. Ә бит яу узамансыз, юлбашчысыз булмый. Элек-электән бола башында мөрәүвәтле⁶⁴, фидаи⁶⁵ вә гаярь егетләрдән кем дә булса торган. Юк, шундыен зур төбәктә бетмәгәндер андый гали вә һиммәтле җаннар. Сәет-Килмәкләр, Җангалиләр, Алдар-Күчүмнәр, Карачуралар табылыр алар, табылыр. Явы купса, башлыгы да килеп чыгар, чыкмый калмас! Хәзергә исә ул кулыннан килгәнен эшли тора ала…

Шул көннән Батырша үзенең ак өенә кереп бикләнде. Өстәлендә кәгазь бите белән каурый каләмнән һәм эт шомыртыннан ясаган карадан гайре нәрсә заты юк. Әмма мулла язмый, көннәр буе алдындагы кәгазьгә карап уйланып утыра. Бу хәлдән тәмам тәшвишкә төшкән Зөлхәбирә урта ишеккә килеп-килеп караса да, аны ачарга җөрьәт итми. Ире ихластан намазын укыйдыр, Коръән чыгадыр, бөтен күңеле белән бирелеп сәҗдәгә киткәндер, дип уйлый хатын һәм үзенең тавык та чүпләп бетерә алмаслык йорт эшләренә чума. Тик карты төшке аш вакытында да урыныннан кузгалмагач, ул бөтенләй куркуга калды. Ходаем, әллә соң чирләп-нитеп киткәнме, җәен-кышын юл йөри, өйгә кайткан арада да әллә кемнәр белән әвәрә итә торгач, гакылына җиңеллек килгәнме? Әнә инде икенде намазы да җитте, мулласы урыныннан кымшанмады. Бу хәлдән коты очты Зөлхәбирәнең, икеләнүләрен онытып, ак өйнең ишеген какты:

– Сиңайтәм, – диде ул тыныч кына, – нишләвең инде бу? Комгандагы су суынды, токмачым утырып бетте. Ашап-эчеп, намазыңны укып аласың мәллә?

Батырша кайтарып ләм-мим дәшмәде, кулы белән генә ишарәләп, ишекне ябарга кушты да янә алдындагы кәгазенә текәлде. Бу мизгелдә үтә катлаулы уй өермәсе эчендә кайный иде ул.

Хагын әйткәндә, халаекларны кыздырмак вә егетләмәк хатын тиз генә язып ташларга ниятләгән иде мулла. Нигә дисәң, инсаннарга әйтәселәре инде күптән уйланган, исәпләнгән, ул гына да түгел, алар инде кырыкмаса-кырык җирдә сөйләнгән, бәндәләрнең күңелләренә үтеп керерлек сүз-гыйбарәләре сайланган, чарланган. Янә дә килеп, адәмиләргә беренче мөрәҗәгать итүе түгел лә. Үз гомерендә санап очына чыгышлы булмаган вәгазь укыды, сүзгә кеше кесәсенә кермәде. Алай да мәчеттәге яисә табындагы бер төркем кешегә үгет-нәсыйхәт укуы – бер нәрсә, ә менә Рәсәйнең яртысыннан күбрәгенә диярлек чәчелгән мөселман агай-энегә җитди сүз әйтүе бөтенләй башка нәрсә икән. Хатны кемнәр генә укымас та, анда язганнарны кемнәр генә тыңламас. Арада булыр укымышлысы, булыр хәреф танымаганы. Димәк ки, бәндәләрнең барысы да аңласын өчен, сүз-гыйбарәләре бик тә садә булырга тиеш. Шул ук вакытта алар һәркемнең йөрәгенә төшеп, укучыларны гайрәтләндерсен, дәртләндерсен, кыздырсын. Аңлашыла ки, язганнарында чичәннәрнеке кебек тапкырлык, шагыйрьләрнеке сыман нәфислек-җәмаллык аңкып торсын. Шунысы да бар: тәзкирнамәне⁶⁶ беренче нәүбәттә галим-голәмә укыячак бит әле. Эчтәлектәге кара сүзләрдән көлмәсләрме алар, садәлекне беркатлылыкка санамаслармы? Димәк ки, фикерләр вә мантыйк олуг хәкимнәрнекеннән ким булмасын. Менә бит хикмәт нәрсәдә!

Анысы тәзкирнамәне язу рәвеше әллә ни куркытмады Батыршаны. Шөкер, каурый каләмне тәүге тотуы түгел. Моңа хәтле язган хатларын, рисаләләрен вә башка язуларын укыган бәндәләр аларны бик тә камил һәм хиссиятле дип таба торганнар иде. Аны шикләндергәне вә гаҗизләндергәне башка нәрсә. Халаекларның күпчелеге алда торган яуны ислам дине өчен җиһад дип саный һәм Мөхәммәд пәйгамбәрнең яшел байрагы астына тупланырга ниятләнә. Батырша үзе һәм аның тарафдарлары исә, мөэмин-мөселманнарны төрлечә кысу-изү, мыскыл итүләргә бөтен вөҗүдләре белән каршы булган хәлдә, боланың дин хакына гына кубуы белән чикләнәселәре килми. Аларча, ачулы газам иң әүвәл теге Шәрыкка ыргый торган явыз Каракошның юлына манигъ булып басарга, ул гынамы, шул аждаһаны имгәтеп-изеп, юк итәргә тиеш. Шунда гына Идел-Урал төбәгендә тереклек итүче халаекларга азатлык вә асабалык килер, төрле хурлык-тарлыклар, изү-кысулар, золмәт-җәбер гаиб улыр. Шуңа ирешкән тәкъдирдә генә мәчет-мәдрәсәләр ачу үзеннән-үзе хәл кылыныр, ислам дине хөррә улып, кимсетелүләрдән котылыр. Тик шунысы бар: әлеге комсыз Каракош канатын канат иткән ныклы каурыйлар арасында бер кяферләр генә түгел, мөселман түрәләре дә байтак. Дини кануннар исә, мөэмин-мөселманнар – бердәм кавем, дип өйрәтә, алар арасында кыерсытучылар да, кыерсытылучылар да юк, ди. Бер-берсенә кул күтәрмәскә куша. Димәк ки, халаекларны зәхмәтле Каракошка каршы көрәшкә чакыру ислам дине өйрәтүләренә капма-каршы булып чыга. Бу исә берәүләрне икеләндерәчәк, хәтта өркетәчәк. Шуннан инде мәгълүм буладыр ки, төп максатны шәрәләндермәскә, аны дин пәрдәсенә төрергә, шулай итеп, халаекларның хәерхаһлыгына ирешергә кирәк. Әйе-әйе, тәзкирнамәнең һәр сүзе, һәр фикере пәйгамбәребез Мөхәммәд галәйһиссәлам вә Хак Тәгаләнең исемнәре белән ныгытылсын.

Остазбикәсенең ишекне тагын шыгырдатуына сискәнеп, Батырша башын күтәрде, тәрәзәгә бакты. Караса, кичке эңгер-меңгер төшеп килә. Шунда гына үзенең инде көн буе бөкшәеп утыруын абайлап алды, башының чатнап-чатнап алуын тойды. Бүгенгә җитәр, дип нәтиҗә ясады ул һәм, урыныннан торып, алдагы якка чыкты. Ашыйсы килмәсә дә, ян сәкегә утырып, суынып беткән бәлеш капкалады.

Ул тәһарәт яңартып, ахшам намазын укып маташкан арада, тәмам төн булды. Ут алып-нитеп тормастан йокларга яттылар. Әмма ни гаҗәп, йокы дигәнең бүген аңардан җәяүләп качкан иде. Батырша, бар көчен, ихтыярын җыеп, көндезге исәпләренә әйләнеп кайтмаска тырышты. Мәгәр яу вә дин хакындагы фикерләре, балга ябырылган чебен күче сыман, һич кенә дә башыннан китмәделәр. Мулла әйләнде-тулганды. Мендәре каты, урыны ипсез, түшәктә Зөлхәбирәсе артык иде. Ул, караваттан торып, мендәрен эләктереп алды, аны идәндәге палас өстенә томырды. Мич арасындагы чөйдән төлке толыбын алып, аны өстенә бөркәнде дә идәнгә сузылып ятты, күзләрен караңгы түшәмгә төбәде.

Хак, төбәктәге халаекларның күбесе мөселманнар, хәтта ки аларның чуваш-мукшы, чирмеш-ар дигәннәре дә бу якларга шул чукындырудан куркып килгәннәр. Телисеңме-теләмисеңме, бәндәләрне көрәшкә ислам динен яклау сылтавы белән генә күтәрергә мөмкин. Шулаен шулай, бәс, җиһадка чакырасың икән, кяферләрнең кемнәр икәнен дә ачып салырга кирәк. Хәер, анысын белмәгән кеше юктыр: губернада аларның барын да «урыслар» дип йөртәләр. Нигә дисәң, зур түрәләрнең вә гаскәр башлыкларының барысы да диярлек Мәскәү һәм Петербург кебек пайтәхетләрдән килгән адәмнәр. Кара халык күзе белән караганда, бар җәбер-золым, изү-кысу, кимлек-хурлык шулардан – урыслардан булып чыга. Ә бит урыслар үзләре дә төрле-төрле. Бар бае, хакиме, халаекларны кыерсытучысы. Бу яклардагы күпчелек ябай халык сыман, бер сынык ипигә тилмерүчеләре, үзләре дә эт типкесендә яшәүчеләре дә җитәрлек. Урысларга каршы яуга чакыру әнә шул мескеннәргә каршы кул күтәрүне дә хуплау дигән сүз була ич. Ничек инде үзләре дә җәберләнүче бәндәләрне, башка дин тотканнары өчен генә, үтерергә фатиха бирәсең ди! Менә син, әй, аларны ничек якларга да ничек сакларга? Якларга гына да түгел, болачылар ягына аударырга да мөмкиндер андый ач урысларны. Тик моңа ничек ирешергә? Халаеклар һәр урыста залим күрә ләбаса.

Шул хакта төн ката баш ватты Батырша. Тик күпме генә уйланмасын, әлеге катлаулы мәсьәләнең чишелешен тапмады. Дошман якны, халык теленә кергәнчә, «урыслар» дип атарга туры килер микәнни?! Ә бит дошман юк ителергә тиеш. Димәк, өндәве теге Яхъяны ач үлемнән алып калган эш кешесе сыман ябай урысларга да кул күтәрергә чакыру булып чыга түгелме соң? Йа Хода, алай да вай, болай да вай. Нишләргә соң, нишләргә? Бәлки, эш урысларының үзләренә атап тәзкирнамә язаргадыр. Мулланың йөзенә чытык елмаю чыкты. Ә кем язар андый хатны? Үзенең кулыннан килми. Яхъя урысчаны маталый маталавын. Тик менә язуларын беләме? Әллә соң писарь Кузьмага сугылып караргамы?

Шулар хакында баш вата торгач, атна үтеп тә китте, ул исә бер генә юл да яза алмады. Кайтып-кайтып янә уйланды. Ниһаять, хатының калыбын, ягъни халаекларны азатлык өчен көрәшкә чакыруны дини пәрдәгә төрүне яхшы дип тапты. Ә менә дошман якны ничек атау турында төпле генә фикергә килә алмады, тиешле сүзен тапмады. Алай да аларны «йомышлы урыслар» һәм «кяферләр» дию хакында ниятен ныгытты.

Вакыт дигәнең исә Батыршаны ашыктыра иде. Әнә кояш тәрәзәгә көннән-көн турырак карый, дранча һәм кабык түбәләрдән тамчылар тама. Беркөнне тәрәзә каршындагы читән казыгына килеп кунган кара карганы күреп, тәненнән яшен ташы узгандай булды. Ул, кабаланып, каләмен карага манды һәм ашыга-ашыга яза башлады: «Мин, Абдулла Мәзгытдин, бар вә бер Алланың һәм пәйгамбәребезнең мәрхәмәтенә өмет итеп вә аның сәхабәләре юлын дәвам итеп, сезне, Рәсәй мәмләкәтендә яшәүчеләрне вә хыянәтче йомышлы урыслар тарафыннан һәртөрле мәкерлекләр вә фетнәләр күреп кимсетелгән, чиктән тыш алҗыган хак диндәге бәндәләрне, болай дип үгетлим…»

Батырша каурый каләменең очын авызына кабып уйланып калды. Әнә шундый мөкаддимәдән соң инсаннарның күңеленә иң тирәнгә үтеп керерлек сүз әйтергә кирәк иде. Халаекларны иң нык борчыганы, рәнҗеткәне, кимсеткәне булсын ул. Хәер, андыйларын эзләп торасы да юк, алары аяк астында. Урыс түрәләреннән күргән фетнәләр, бәлаләр, сагыш-кайгы вә үкенечләр турында кем генә белми?! Ул бәдбәхетләр йорт-җирләребезне туздырдылар, малларыбызны таладылар, кыз вә ир балаларыбызны алып кол иттеләр, күбесен саттылар һәм һәдия⁶⁷ итеп өләштеләр. Халаекларга җәфалар күрсәттеләр: кыйнамак, сукмак, алым алмак берлә. Әнә бит, Яныш командасындагы Туктар авылыннан Туктарны бер башлык, Указдагыдан артыгын бирмәгән өчен, агулы шәраб эчереп үтерде, Сөләйман командасындагы Субай авылының бер кешесен, олау озата барганда, юлда драгуннар кыйнап җанын алдылар.

Ие, саный башласаң, ул җәлладларның кыргыйлыклары хәттин ашкан. Алай да барын тәфсилләп тору кирәкмәс, явызлардан күргән җәбер-золым, кан-яшь, кайгы-хәсрәтне искә алып үтү дә җитәр. Ә менә иң мөһимен – кяферләрнең хак диннән көлүләрен, ул гынамы, бәндәләрне көчләп үз диннәренә аударуларын, исламны, мөселманнарны мәсхәрәләп, үз диннәрен көчәйтүләрен әйтергә кирәк. Ул ашыгып каләмен кулына алды һәм башына килгәннәрне кәгазьгә төшерде. Аннан инде күңелендә үзеннән-үзе калыккан гыйбарәне өстәп куйды: «Китапларда язылганча һәм күрсәтелгәнчә, безнең бабаларыбыз, болгарлар, бер диндә булып, бердәм иделәр һәм потларга табынучыларны үз җәмгыятьләренә дини өйрәтү юлы белән генә кертә иделәр».

Аның сулышы ачылып киткәндәй булды, инсаннарга җиткерәсе сүзләре, үзләреннән-үзләре табылып, ак кәгазь битенә иңә тордылар. Әйа, аларга әйтергәсе күп мулланың! Соң инде кайсы кавем башка халаекларга көчләп үз динен тага?! Әгәр дә дин-тәгълимат вакыйган инсаниятле вә гадел икән, аны этеп-төртеп бирәсе дә юк, башкалар ирекле рәвештә кабул итәләр аны. Инде әлеге дин-өйрәтүнең рәте-башы юк икән, бәндәнең муенына бәйләп ассаң да, аны үз итми. Безнең керәшеннәр белән шулай булмадымыни?! Аларның муеннарына мәҗбүриятли-мәҗбүриятли «тавык тәпие» тактылар. Керәшеннәр исә тыштан чукынган булып кылансалар да, күңелләреннән ата-баба динендәләр, качып-посып булса да, намазларын укыйлар әнә.

Әйа, юньле кеше бүтәннәргә динен-әхлагын түгел, уй-фикерен дә көчләп такмый. Болар исә Оренбург салынганнан бирле ни кыланганнарын белмиләр, халаекларны мылтык-кылыч берлә куркытып чукындыралар, чирү көче берлә муеннарына хач асалар. Үзләрен хак диндә дигән булалар бит әле. Хак булгач, нишләп әле аны һәркемгә кырмавык урынына ябыштыралар?! Шул-шул менә, саф диннән тайпылып саташканнар, асыл кяферләр алар!

Язган кадәре һаман да дин тирәсендә урала башлагач, Батырша янә туктап калды, күзләрен тәрәзә кашагасына эленгән киҗеле сөлгегә текәде. Ие, дин хакында язып кына бәндәләрне кыздырырмын димә. Диннән болайрак теңкәгә тигәннәре дә бар бит әле аның. Әйтик, шул ук җәбер-золым, кысу-изү. Салым-алым тагын. Аларын әйтми калу ярамый икән шул. Инсаннарның җелекләренә үттеләр бит инде бәдбәхетләр! Ул бая гына башына килгәннәрне кабат исенә төшерде һәм кәгазенә халыкның түрәләрдән күргән җәфаларын тезеп китте, берәүләргә сиксәнешәр тиен, икенчеләренә егерме бишәр тиен имана салынуын да телгә алды. «Вә дәхи, – дип язуында булды мулла, – ул ислам диненнән чыгарылганнарның ясакларыны вә һәм үзгә хезмәтләрне калган мөселманнарның өстенә салдылар. Ул мөселманнарны диннәрендә торган өчен анларны хур күреп, элек-электән өсләренә тиеш булмаган йөкләрне йөкләделәр, анларның дин вә дөньяларына тарлык вә авырлыклар җитешсен дип…»

Шул урында ул үзен урманның иң чытырманлы төшенә килеп кергәндәй тойды. Вакыйган, тәзкирнамәнең гаять тә четерекле җиренә җиткән иде. Ясакны патшаның наибләре, урыс түрәләре билгеләсә дә, аны җыеп алучылар һәм салым-алым эше йөрткәндә әллә ниткән башбаштаклыклар уйлап чыгаручылар, халаеклардан тиешеннән артыгын талап, баеп ятучылар – мөселман старшиналары лабаса! Шул ук ислам динен тотучы сотниклар һәм писарьлар да алар җырын җырлый. Бәс, шулай икән, телисеңме-теләмисеңме, иләү агаларына да тел тидерергә туры килә.

Ул каурый каләмен карага манды һәм ярсып язып китте. Каләме карага тирәнгәрәк чумган бугай, «би» хәрефен куюга, бөтен биткә вак-вак таплар чәчрәде. Әмма анысына игътибар итмәде мулла, кызу-кызу язуында булды: «Бәгъзе ыстаршиналар биниһая залимлекләр илә халаекларның малын җыеп вә исерткечләр эчеп вә адәмнәрне кылыч белән чабып, кулларыны кисеп, моңа охшаш хәтсез җәфалар кылдылар».

Җөмләсен тәмамлады да урыныннан торып ук китте, киез катасы белән йомшак басып, ишекле-түрле йөрергә тотынды. Әйе, мөртәтләр һәр заманда булган һәм булып кына тора. Ул сатлыкҗаннар турында хак сүзне бәндәләргә җиткерми ярамый. Бит дошман үзе бер куркыныч булса, аның ягына ауган аумакай мөртәтләр – биш куркыныч. Нигә дисәң, дошман чын йөзен яшерми: ул яу вакытында да, имин чагында да – дошман. Мәгәр алар арасында да инсаниятле вә миһербанлылары очраштыра, иң кыен мәлдә сине кызганып ярдәм итүчеләре дә булгалый. Хәтәре – мөртәтләр. Чөнки алар, иманнарын сатып, дошманга кәнди тоту юлына басканнар. Шуңа да алар куркак, куркак булганга – кансыз. Мөртәтләрдән якты чырай түгел, коточкыч кабахәтлек кенә көтәргә кала. Янышлар, Шәрипләр вә гайреләр әнә шундый сатлыкҗаннар бит инде. Ул явызларга нинди өмет багламак кирәк?! Анысы бер булса, иманнарын сатып, юлларыннан язган шул фәхеш җаннар халыкны бүлгәли һәм телгәли, бербөтенлектән мәхрүм итә. Йә инде, үзара бердәмлеге булмаган халыкка нинди генә игелек иңсен дә, аңардан ни нәтиҗә чыксын?! Батырша өтәләнеп өстәле янына килде, утырып та тормастан, иелгән килеш яңа гына уйлаганнарын кәгазьгә тезәргә тотынды.

Мулла инде көннәрнең санын югалтты, исемнәрен онытты, башын күтәрми язды да язды. Шул тәзкирнамәсе белән мавыгып, гомерендә беренче тапкыр кальбенә хилафлык итте: сырхаулыйм дип, янына берәүне дә кертмәде, урамга чыкмады, хәтта җомга намазына да бармады. Шул рәвешле, әллә өч, әллә дүрт атна вакыт үтте. Инде, шөкер, хатының иң четерекле, фәлсәфәле өлеше тәмам бугай. Бер-ике көнгә каләмен куеп торса, бераз хәл алса да ярый. Шундый нияткә килеп, кичке буйда өстәле яныннан торып ук китте.

Әйа, ял итеп алу насыйп булмаган икән. Төн ката миендә кайнаган уй ташкыны иртәнге якта гына бер тәртип алып, шулкадәр ачыкланган иде ки, иртәгәсен ятагыннан торуына каләмен кулына алды һәм яңа көндәге беренче җөмләсен сырлады: «Югарыда язылганнардан чыгып, сез хак диндәгеләргә вә бер Аллага инанучыларга ни-нәрсәләрдән вә ниткән хилаф эшләрдән тыелырга киңәш итәм соң?»

Калганы инде, ком сәгатенең бер ягындагы комы сыман, һич көчәнүсез һәм тыелгысыз акты да акты: «Хак диннәреннән язган кяферләр белән килешүдә булмаска, үз мөэмин-мөселманнарыбызның йорт-җирләрен туздырмаска вә аларның җанын кыймаска, малларын таламаска вә үзләрен кол итеп әсирлеккә алмаска. Залимнәрнең чабаталы хезмәтенә йөрмәскә, аларга кала вә кальгалар салмаска, йомышлы урысларны авылдан авылга, каладан калага олаулар белән озатып йөрмәскә, ясак түләмәскә вә атларына азык бирмәскә. Янә дә килеп, кяферләрнең үзебезгә кул күтәрүләренә юл куймаска, халкыбызны төрле җәберләрдән, салым-алымнан сакларга вә хак динебезне мәсхәрәләүгә юл куймаска. Алар тарафыннан билгеләп куелган мөртәт ыстаршиналарның җаннарын җәһәннәмгә олактырырга…»

Каләме кисәк төртелеп калгандай булды, кулыннан ук төшеп китте. Туктале, ул бит ничә еллар буе төрле авылларда имамлык кылып, мәдрәсәләр тотып, угланнар укытып вә яман гамәл-шөгыльләрдән тыеп торды. Хәзер исә шуларның киресенә, хәтта кем, берәүләрнең канын коярга чакыра түгелме? Хак, шулай килеп чыга, инсаннарны үзе гомер бакый өйрәткәннәрнең капма-каршысына өнди. Адәмнәр ни әйтерләр моңа, Батыршаһ хәзрәт икейөзле димәсләрме? Бәндәләр бит бөтенләй үк томана түгелләр. Бу хәтлесен кара халык сизмәгән тәкъдирдә дә, тәзкирнамәне башлап укыячак галим-голәмә, мулла-мунтагай бар бит әле. Алар иң элек игътибар итәчәкләр моңа. Китәр сүз, китәр имеш-мимеш. Хәзрәт акылыннан яза башлаган, диярләр. Димәк ки, әлеге капма-каршы нәрсәләрне бер юнәлешкә борырга, ак белән караны кушарга кирәк. Монысы инде иң гакыллы хәкимнәр кулыннан да килмәстер, мөгаен. Әйа, ярый әле Коръән бар да дини өйрәтүләр бар. Борынгы китаплар шундыен акыллы итеп язылганнар ки, аларны һәрчак үзеңә кирәк якка борырга, фикереңне куәтләүдә ярдәм иттерергә мөмкин, һәм Батырша шуларга ябышты да. Көн буе утырса утырды, мәгәр дин дошманнарына каршы кул күтәрүнең һич кенә дә гөнаһ булмавын исбатлады.

Нәүбәттәге көнендә ул эшен янә тыныч күңел белән башлап җибәрде. Чөнки инде кабат төп сүзгә кайтып төшәргә мөмкинлек ачылган иде. Ул якасыз ак күлмәгенең җиңнәрен сызганды, гадәтенчә онытылып һәм бирелеп язуын дәвам итте: «Сез, бер Аллага ихластан инанучы чын дусларым минем, тырышыгыз, тырышыгыз, тырышыгыз! Чирү атлары вә корал әзерләгез, кылыч-сөңге, җәя-ук вә шуңа охшаш кирәк-яракны мөмкинлегегез барынча әзерләгез һәм Алла боерыгына буйсыныгыз: Хак Тәгаләдән мәдәт сорап, аңа өмет вә ышаныч баглап һәм дә аның катына пәйгамбәребез Мөхәммәд рәсүлуллаһны юллап, теге кяферләрне кыйрата башлыйбыз. Ул зобаниларны җиребездән куып, йорт-илебездә мәчет-мәдрәсәләр гыймарәт кылырбыз, хак динебезне ныгытуны кайгыртырбыз…»

Янә дин мәсьәләләренә кереп киткән икән. Хәер, җәһаләттәге кара халыкка азатлык, асабалык төшенчәләрен башкача аңлатып та булмыйдыр, һәм ул ышанычлы итеп өстәп куйды: «Ышанабыз ки, барысыннан да бөек вә кодрәтле Алланың рәхиме вә рәхмәте белән ул мөселман халаеклары өстеннән түрәләр вә имамнар итеп мәҗлес кешеләре, хак динне тәрәккый иттерүчеләр куелыр».

Болай да озынга киткән җөмләсен тәмамлады да янә уйланып калды. Халаекларны яуга күтәрелергә чакыра чакыруын, тик моның өчен югарыда язган сәбәп-сылтаулар гына аз, дәлилләр җитәрлек түгел сыман тоелды аңа. Боланың хаҗәтлеген раслап, тагын ни дә булса әйтәсе килде… Ә, әйе, кан кардәшләребезне зобанилар тырнагыннан коткару хакында. Ә бит, чыннан да, Казан, Сембер һәм Зөя өязләрендә биш меңләп адәм, бәлки, аннан да артыграктыр, кяферләрнең җәбер-золымына түзә алмый, алар диненә күчәргә мәҗбүр булды. Вәләкин үзләре, асылда, безнең динне тоталар. Ул бахырлар бездән ярдәм көтә, мескеннәрне коткару – фарыз эш. Үз вакытында ярдәм булмавы аркасында кан кардәшләребезнең күпмесе һәлак булды?!

Боларын да теркәп куюга, башына тагын бер шәп фикер килде Батыршаның. Җае чыкканда, бәндәләрне бераз шүрләтеп-кисәтеп алу да ярый. «Сез, – дип мөрәҗәгать итте ул диңгездәй губернаның әллә кайдагы аймакларында яшәүче инсаннарга, – динебезнең башлыгы Мөхәммәд пәйгамбәрне дошман күрүче кяферләр безгә дуслык кулы су- зарлар дисезме?! Аң булыгыз, алар Болгар калаларын вәйран иттеләр, хак дин юлындагыларны кырып бетерделәр, мәчетләрне җимерделәр, алар урынына чиркәүләрен гыймарәт кылдылар: үзләренең сафсата диннәрен тарату өчен. Ниһаять, безнең авылларыбызны да болай гына калдырмаслар, Болгар иле хәленә төшерерләр».

Инде дә килеп, халаекларны тагын бер олы хәтәрлектән кисәтәсе килде Батыршаның. Монысы – үзләре алар ярдәменә өмет баглаган кыргыз-кайсаклар язмышы, алар белән ара бозылу куркынычы. «Бер Аллага ышанучылар күңелләрендә тотсыннар: йомышлы урыслар төрле хәйлә, куштанлык вә бүләкләр белән кыр казахларын алдадылар, Әбелхәер ханның улын Оренбург каласына әманәт итеп алдылар. Әнә шул әшәке әмәлләре белән кыргыз-кайсакларны Рәсәй канаты астына кертмәкчеләр. Уфа өязендәге сыман, аларның җирләренә дә кала вә кальгалар салып, Ташкент, Бохара һәм башка аймакларны кулга төшермәкчеләр, ул җирләрдәге бәндәләрне буйсындырып чукындырмакчылар. Шунысы да бар: урыс түрәләре Уфа өязендәге һәр дүрт юл халкының кыргыз-кайсаклар белән дуслашуыннан, аларның бергәләп баш күтәрүеннән куркалар…

Шулар хакында яза торгач, кан кардәш халыкларның уртак җәфаларына, салым-алымнарга, төрле җыемнарга, ниһаять, инсаннарга Ходай үзе биргән тозны да сатып кына алдырачакларына кереп киткән икән. Кыргыз-кайсаклар турындагы фикерен йомгаклап куясы бар. Ул каләмен янә карага манып алды да бик төгәл һәм ачык итеп өстәп куйды: «Исегездә тотыгыз, йомышлы урыслар безне көннән-көн кыса барып, кыргыз-кайсаклар белән дошманлаштырып, үзара кан түктереп, ике арабызда булган татулыкны һәм килешүне бозарга телиләр».

Әй Батырша, Батырша! Хатыңның губернатор Неплюев кулына барып ирешәсен, шушы юлларны укыганнан соң, аның казахларны – башкортларга, ә соңгыларын беренчеләренә каршы котыртып, кан кардәш ике халык арасында суеш-кырылыш чыгарачагын, шул ук этлекне татарлар белән башкортлар арасын бозуда да кулланасын белгән булсаң, әлеге җөмләне язмас та идең, шәт.

Исәбенчә, ирекле тоткынлыгының соңгы көне җитте. Әйтәсе сүзләр әйтелеп бетте бугай. Яуның вакытын гына бәян итәр дә… Ләкин тәзкирнамәдә һаман да нидер җитми, нәрсәдер сөйләнми кала сыман. Ә, ие, кыздыру, котырту, үгетләү-өркетү белән генә эш барып чыкмас бит әле, инсаннарны дәртләндереп, илһамландырып, егетләндереп тә җибәрергә кирәк. Озынгарак китсә китәр, әмма халаекларда җиңүгә ышаныч, өмет уятмый калу ярамас. «Сез, бер Аллага табынучы яшьләр һәм картлар, җайдаклар вә җәяүлеләр, – дип дәвам итте мулла, ашыга-ашыга, – тизрәк тупланыгыз һәм озын-озакка сузмый кузгалыгыз. Хак Тәгалә пәйгамбәребез аша җиткергәнчә, җаныгызны вә йорт-җирегезне аямагыз. Ул кяферләрдән куркып калмагыз, бер Аллага өмет баглагыз. Аның кодрәте илә явызларны тар-мар итәрбез. Сез, исламны яклаучылар, без хак диндәгеләр аз, кяферләр күп дип, шикләнеп-шөбһәләнеп калмагыз тагын. Аллаһы Тәгалә кимсетелгәннәрне яклар. Аның рәхмәте белән хак динебез юлында күпсанлы дошманны да җиңәрбез. Аллаһ кодрәтле ул, аның мәрхәмәте белән саф диндәге егерме кеше ике йөз кяферне юк итәргә сәләтле. Сафларында бердәмлек һәм килешү булгач, пәйгамбәребез Мөхәммәд сәхабәләре унике меңле яуны да кырып салганнар бит. Бән, Мәзгытдин фәкыйрь, Оренбург губернасындагы башкорт вә мишәр халкы белән, аларның абруйлы вә олпат кешеләре белән очрашып сүзләштем вә киңәштем. Алар бар да бер сүздә, һәркайсы хак динебез өчен көч-куәтләрен кызганмаска, кирәк икән, шул юлда башларын салырга, чебен урынына кырылырга әзерләр. Хак Тәгалә һәм аның безгә җибәргән пәйгамбәре Мөхәммәд тә кяферләрне юк итәргә кушалар вә барлык галим-голәмә шул киңәштә торалар».

Уйлаганнарын төзәтеп һәм матурлап кәгазьгә төшерде дә тагын туктап калды. Язганы ничектер ышанычсызрак булып тоелды. Халыкны дәртләндерү өчен, тагын ни дә булса әйтергә кирәк иде… Әһә, шуны да белсеннәр: кыргыз-кайсаклар да безнең белән бер сүздә. Мөселманнар яши торган бүтән кала-салалардан да кяферләргә куркыныч яный.

Боларын да җаен җайга китереп теркәп куйгач, төп сүзгә күчәргә булды. Монысы инде күптән башында йөри иде, һич тоткарлыксыз тезеп китте: «Әссәламегаләйкем вә рәхмәтуллаһ! Хак дин юлындагылар, ишетегез һәм белегез: бән, Абдулла Мәзгытдин, һәр дүрт юл халкының уй-ниятен белешеп, абызлар вә галим-голәмә белән киңәш тотканнан соң, шушы 1168 елның күк ут вакытында, ягъни челлә аеның берендә, ураза бәйрәменнән соң кузгалырбыз дип торам. Пәйгамбәребез юлына тугры булып, Хак Тәгалә боерыгын үтәп, шул көнне кяферләрне кыйрата башлыйк!»

Инде моңа өстәп челлә аеның иң кулай вакыт икәнен, шуннан да соңарырга ярамавын, һаман да сузсаң, киртә- манигъларның артачагын, яуда үзара килешеп хәрәкәт итү кирәклеген, түрәләр безгә каршы полклар җибәргән тәкъдирдә, бер-береңне бәладә калдырмау зарурлыгын әйтергә кирәк. Әйа, янә дә бер сүзе кала икән әле: ошбу хат кем кулына гына төшсә дә, ул аны чит-ят күзләрдән яшерсен, тәзкирнамәне озын-озак тотмый, башка ил-җиргә озатсын!

Шөкер, инде берни дә онытылмады бугай. Кат-кат укып төзәткәләргә, аннан акка күчерергә дә… Ул айлар буе бәйләп куелгандай утырган урыныннан торып китте, кулларын угалый-угалый, ишекле-түрле йөренде. Бу мизгелдә чыраенда искиткеч канәгатьлек иде мулланың. Алай да йөрәген һаман нидер тырнап тора. Тәзкирнамәдә барыбер нәрсәдер җитми, иң кирәге әйтелми кала сыман. Вакыйган, ахырга нидер кирәк бугай. Якты өмет, җиңүгә зур ышаныч бөркеп торсын аннан. Батырша йөри-йөри дә уйланды, утырып та баш ватты, янә торып китте. Ниһаять, йөзенә нур бөркелде, атылып, өстәле янына килде, кәгазе өстенә иелеп, ашыга-кабалана язарга тотынды: «Шушы көннәрдә генә Төркиядән солтанның куәтле гаскәре Әстерханга килеп төште. Кяферләргә каршы тору һәм аларны кыру өчен. Вә һәм аларның яңадан-яңалары килә тора, дигән хәбәрләр ишетелә».