Kitabı oku: «Батырша», sayfa 20
Никадәр генә ашыкмасын, подполковник Исаков үзенең командасы белән Талкыш күле буена майның егерме икесендә генә килеп җитте. Беренче эше итеп ул, яраннарын ияртеп, Сапсал ям станын барып карады. Биредә, чыннан да, көл-күмер өемнәре генә утырып калган, тирә-юньдә им өчен бер җан иясе күренми. Хәер, монысы көтелмәгән яңалык түгел иде. Әле юлда килгәндә үк бер нәрсәгә игътибар иткән иде подполковник: Талкыш күле районына якынлашкан саен, борынгы мазар сыман буп-буш калган авыллар ешрак очрый башлады. Әлеге хәлне башкортларның җәйләүләргә күченеп китүләре белән аңлатырга тырышты. Тора-бара юлында җәйләүләр дә күренмәгәч шикләнә калды. Хөкүмәт гаскәрләреннән куркынган кешеләрнең тау-урман араларына качулары, күрәсең. Башкортлар шулай бит алар – бер-бер хәвеф ишеттеләрме, хатыннарын, бала-чагаларын һәм мал-туарларын алып, күз ачып йомганчы дигәндәй юкка чыгалар.
Мондый хәл экспедиция эшен шактый катлауландырып җибәрсә дә, Исаков югалып калмады. Көл-күмер өемнәреннән читтәрәк тирмә куйдырды һәм офицерларның берсен ям станы начальнигы итеп билгеләде, төрлесе төрле якка таралышып беткән ямчыларны эзләп табарга кушты. Аннан инде янә күл буена әйләнеп кайтты һәм яңа гына калыккан тирмәгә яраннарын җыйды. Исәбе алтабан нишләргә кирәклеген ачыклау иде. Үзара киңәшкәч, һәр дүрт тарафка күзәтчеләр җибәреп карарга булдылар.
Күзәтчеләр, бик озак йөреп, кичке буйда гына әйләнеп кайта башладылар. Хәбәрләре бер үк – билгеләнгән юнәлештә күпме генә бармасыннар, кеше-карага тап булмаганнар. Тик иң соңгысы булып кайткан группаныкылар гына күлгә таба шактый зур кораллы отряд якынлашып килүен әйттеләр.
Күл буенда әмер авазлары ишетелде. Солдатлар, мылтыкларын тотып, камышлыкка яшеренделәр. Ул да түгел, теге як ярда сөңгеләр, ян-җәяләр белән коралланган атлылар төркеме күренде. Исаков инде «Пли!» дип команда бирергә җыенган иде. Шул мизгелдә отряд алдында килүче кызыл сакаллы бәндәнең сөңгесе очында ак чүпрәк күреп алды. «Аңлашыла, ярлыкау сорап киләләр болар», – дип уйлап алды подполковник һәм янәшәсендәге адъютантына боерды:
– Цепька җиткер: атмасыннар!
Ул арада җайдаклар тәмам якынлашты. Исаков тылмачы колагына иелде, шул арада күл буеның дәһшәтле тынлыгында саф татарча әмер яңгырады:
– Тукта, туктагыз! Коралларыгызны ташлагыз!
Алдан килүченең аты кадаклангандай туктап калды. Башкортлар башлыкларын урап алдылар, нидер киңәштеләр бугай. Аннан инде сөңге-җәяләрен, кылыч-укларын җиргә ташладылар.
– Отряд башлыклары, минем янга! – дип кычкырды тылмач, подполковник булып.
Төркемнән сигез җайдак аерылып чыкты һәм болайга таба килә башладылар. Калганнары исә, атларыннан төшеп, чирәмгә тәгәрәштеләр.
Килүчеләрнең кара сакаллысы, яше, тазасы, Исаков каршына җитү белән, җиңел генә сикереп атыннан төште һәм, күптән күрмәгән туганын очраткандай, шатланып бил бөкте, сүзен әйтте:
– Бикбулат ыстаршина булабыз. Менә монысы – Алкаш ыстаршина. Болары исә – ак патшага тугрылыклы хезмәт итүче сотниклар. Тегеләре – кара халык…
Старшина үзләре белән таныштырган арада, башкалары да, атларыннан төшеп, подполковник алдына килделәр һәм башларын игән хәлдә катып калдылар.
– Яхшы, – диде Исаков коры гына. – Йомышыгыз ни?
Тылмач аның сүзен татарчага аударды. Бикбулат исә шулай ук очынып-елмаеп җавап бирергә ашыкты:
– Әттем ич, түрә әфәнде: без патша әгъзам хәзрәтләренә вирнай кешеләр булабыз. Сезгә ярдәмгә дип килдек, ягъни мәсәлән, ворларны аулашырга.
– Шунысы кызык: ворлар кайда соң? Гомумән, волостьның халкы кайда? – Подполковник янәшәсендәге капитанга күз кысты.
– Качтылар, урман-тау араларына качтылар. Җаекның теге ягына, кыр казахлары янына шылучылар да бар, диләр. Менә без вирнайлар…
Ул сүзен әйтеп бетерә алмады, солдатлар, кинәт ташланып, сигезесен дә эләктереп алдылар. Тагын берничә минуттан «вирнайлар» кул-аяклары богауланган хәлдә тирмә алдында аунап яталар иде инде. Исаков бәрелешнең нәтиҗәсен көтеп тормады, мәһабәт буйлы, ыспай ярдәмчесенә кычкырды:
– Капитан, ут!
Күл буеның илаһи тынлыгын бозып, залп яңгырады – камышлыкта ыгы-зыгы купты: кыр казлары һәм чүрәкәй үрдәкләр, яман каңгылдашып һәм бакылдашып, болыт булып һавага күтәрелделәр. Мәгәр мәхшәрнең чыны башкорт җайдаклары тукталган урында иде. Аларның дистәләбе кан эчендә җирдә ятып калды, калганнары исә, ә дигәнче атларына атланып, якындагы урманга таба чабып киттеләр. Драгуннарның зур төркеме артларыннан төште.
– Менә шулай, – дип, зур канәгатьлек белән нәтиҗә ясап куйды Исаков һәм өлгер капитанга таба борылды. – Бу туземецларны таң белән Оренбургка озатырга кирәк.
Подполковник, төнен йокламыйча, шәм яктысында губернаторга рапорт язды, бу гыйсъянчы волостьта тагын да нишләргә кирәклеге хакында аның киңәшләрен сорады. Әмма Неплюев бу хакта аннан алдарак уйлап өлгергән икән, таң яктырып килгәндә, атын ак күбеккә батырып, губерна үзәгеннән чапкын килеп төште.
– О-о, киек сунарчының каршына үзе йөгереп килеп чыгар, имеш, – дип каршылады аны Исаков. – Бик вакытлы килдең. Менә рапорт, Неплюев җәнапларының үз кулына тапшыр.
– Әлбәттә, – диде ерак юл килүдән тәмам талчыккан майор. – Тик алар бу көннәрдә генә укый алмаслардыр, мөгаен. – Иван Ивановичның килене дөнья куйды бит…
– О-о, губернаторны белмисең икән әле син, – дип бүлдерде аны подполковник. – Килене түгел, үзе үлгәндә дә дәүләт мәнфәгатен кайгыртачак ул. Күрәм, син дә бер дә юкка чапмагансың, майор.
– Сез хаклы, подполковник. Менә сезгә өстәмә инструкция китердем. Кул куеп алыгыз.
Исаков чапкын сузган кенәгәгә кул куйды да ашыгып пакетны ертты һәм андагы юлларга текәлде: «Качкын явызларның калганнарын – агай-энеләрен, хатыннарын, бала-чагаларын – кыскасы, бөтен токымнарын тотып, Оренбургка озатыгыз, мөлкәтләрен конфискацияләгез, мал-туарларын суеп, гаскәриләрне сыйлагыз!»
Бар да ачыкланды. Димәк, соң чик рәхимсезлек күрсәтергә. Хәрби кеше буларак, фәрманны үтәми хәлең юк. Шул көннән Ирәйдек буенда моңа кадәр һич күренгәне булмаган ау – кешеләр аулау башланды. Иясез калган авыллар өстендә ут-ялкын кибәннәре котырынды – Бөрҗән илен кайгы сөреме каплады.
Агачлар арасында нидер шатырдады, дөпелдәгәндәй булды. Учак янындагылар бердәм борылып шул якка карадылар. Алан читендә караңгыда серле сураеп торган каеннардан башка нәрсә күренми иде. Алай да качакларның тынычлыгы югалды, ир-егетләр ян-җәяләрен кулларына алдылар, чукмарларын барладылар. Хатын-кыз, бала-чагаларны ашык-пошык кына куелган тирмәләргә таба кысрыклап, үзләре, җанлы дивар булып, гөман ителгән дошманга каршы бастылар. Кайсыдыр учакка чи печән ташларга өлгерде бугай, ялкын сүрелеп, алан төн караңгылыгына чумды, тирә-юньдә дәһшәтле тынлык урнашты.
Бераздан урман эчендәге тавыш янә кабатланды, шуның артыннан ук аланга ат җитәкләгән кеше килеп чыкты. Караңгыга күзләре ияләшергә өлгергән иде инде – аның Әмин икәнен тиз танып алдылар. Дистәләрчә күкрәктән берьюлы чыккан һавадан алан «ух-х!» итеп алды. Егетләр коралларын урталыктагы карт юкә төбенә ташладылар. Байбул старшина исә, чукмарын кулына тоткан килеш, учакка якынлашып килүче Әмингә каршы атлады.
– Шөкер, кияү, исән-аман икәнсең. Йә, ниләр бар анда?
– Яна, бөтен Бөрҗән иле яна, – диде Әмин авыр гына һәм атының тезгенен Асылбикәгә тоттырды. – Мәхшәр анда, бабай. Солдатлар урман-әрәмәләрне тарап йөриләр. Хатын-кыз дию юк, бала-чага дип тә тормыйлар, кулларына эләккән бер адәмне богаулап Яман калага озаталар.
Аларны урап алырга өлгергән качаклар уфтанулы итеп көрсенешеп куйдылар. Кемдер учак терелтеп җибәрде – аланга кот кунды.
– Димәк ки, кыр казахлары янына олагудан башка чара юк, – дип сөйләнә-сөйләнә, Байбул учак янындагы имән төбенә утырды. Башкалар да учак әйләнәсенә чүмәштеләр, урын җитмәгәннәре алар артына тыкшынды.
– Сүзең хак, ыстаршина, – дип, Байбул әйткәнне җөпләде Моратша, – күрәләтә кулны богаулатып булмый бит инде.
– Ие шул, ирекле көннән катыр китәргә димәгән. – Монысы Чураш күкрәгеннән сыгылып чыкты.
Бүтән фикерләр юк иде бугай, сүзне куертучы табылмады, әле аннан, әле моннан: «Шулай, язмыштан узмыш юк», – дигәннәре генә ишетелгәләп тора.
Инде шул нияткә килеп беттек дигәндә, старшинага каршы утыручы Елан-Эткол телгә килде:
– Күгәрченгә кайда да бодай, диләр диюен дә, ул казах сахраларына бер дә җан тартмый бит әле, җәмәгать. Әллә соң көзгә хәтле сабыр итәбезме? Бөрҗәнне мәңге саклап ятмаслар бит инде ул драгун дигәннәре!
– Уйлама да, Эткол агай, – дип, аңа каршы төште Әмин, – тамырны корытмый торып, китәргә охшамаганнар. Зилаер суы буенда яңа кальга сугып яталар.
– Сән, Эткол, халаекларның күңеленә вәсвәсә салма инде, – Байбул старшина, бәхәстәшенә карап, бастырып кына сөйләп китте. – Посарга икән посарга. Кыр казахларының «Барын да яныбызга сыйдырабыз – дала киң» дигән сүзләре бар лабаса.
Старшина әйткәнне бердәм күтәреп алдылар:
– Ие шул, дөрес. Монда калу ярамас.
– Ихтыярыгыз, алайса. – Елан-Эткол салкын кан белән тәкәббер генә барына каршы чыкты. – Бән илемдә калам! Барыбыз да посып бетсәк, ул явызларны Уралдан кем куар?!
Алан тып-тын калды, учактагы ялкынның шомлы гөжләве генә дөньяда әле хәят барын сөйләп тора иде. Шул тынлыкта Әминнең кырыс тавышы аеруча куәтле яңгырады:
– Бән сәнең белән, Эткол агай!
Байбул старшина, итәгенә утлы күмер чәчрәгәндәй, өтәләнеп аягына басты, артында торган Әмингә таба борылды:
– Сән шулай дисең дә, кияү, безне кем карар да юлбасарлардан кем саклар? Ие, елкы көтүе ишле. Аннан да битәр, теләсә кайсы фасикъның күзе төшәрдәй яшь хатының да бар бит әле. Нәрсә, аны язмыш карамагына тапшырасыңмы?!
Монысы инде Әминнең иң авырткан җире, чи йөрәк ярасы. Чыннан да, Асылбикәдән башка мизгел дә тора алмый бит ул хәзер. Куенында нибары ике-өч көн назланган шул асыл затны әллә кемнәргә үз кулы белән тапшырсынмы?! Егет авыр итеп көрсенде, мәгәр кайтарып бер сүз дә әйтмәде.
Аның дәшмәвен үзе белән ризалашуга юрады Байбул һәм җиңүче кыяфәтендә сүзен тукуда булды:
– Шулай, җәмәгать, иртән таң белән кузгалабыз. Көн яктысында Җаекка җитеп, бер-бер агачлыкта яшеренеп торырбыз да төнен елганы кичәбез. Аръяк ярда безне иркенлек вә хөрлек көтә!
Башкача старшина белән бәхәсләшүче табылмады. Бары бер Елан-Эткол гына:
– Безнекеләрне ярдәмеңнән ташламассың инде, ыстаршина, – дип куйды.
Иртәгәсен кояш чыгып килгәндә, тулы бер яу булып кузгалдылар. Ирләр вә хатын-кызлар да, бала-чагалар да, урын-җир һәм йорт кирәк-яраклары – бар да ат өстендә. Мәгәр башына йөгән кимәгән ярым кыргый толпарлар да бер өер – Байбул старшинаның елкы көтүе. Шуңа да күбрәк урман араларыннан, ачыклыкларда исә чокырлардан, ерганак буйларыннан атлыйлар. Әмин үзе сыман чая вә гаярь дистәгә якын егет белән качаклар кәрваныннан алдарак юл ярып һәм тирә-якны күзәтеп бара. Шөкер, әлегә тирә-юнь тыныч-имин, юлда манигъ-киртәләр юк.
Кояш кыр казахлары ягына авышып түбәнәйгәндә, Җаек буена килеп чыктылар. Текә ярдан ике-өч чакрым гына өстәрәк зур булмаган каен кулкасы бар икән. Әмин кәрвандагыларга шунда җитеп туктарга һәм ял итәргә кушты, үзе исә егетләре белән су буйлап китеп барды.
Алар яр буйлап түбән таба да, үргә таба да унар чакрым чамасы җир үттеләр. Якын-тирәдә җан иясе күренми. Алай да кичүне төнгә калдырырга булдылар.
Кояш казах даласына төшеп чумганнан соң, кичке эңгер-меңгердә кузгалдылар. Җаек буендагы тынлык шулкадәр ымсындыргыч иде ки, яр кырыйларын кабат карап-тикшереп чыгу башларына да килмәде. Тик барыбер Әмин һәм аның егетләре һаман да кәрван башында иделәр әле. Асылбикә исә иренә тагылган сыман. Гаиләсен Җаекка кадәр озатып баручы Елан-Эткол белән Байбул старшина да аларга кушылдылар.
Менә алар инде ярның сөзәкләнебрәк торган җиренә җиттеләр. Елкыларны куып арттан килүче көтүчеләргә ишарә ясадылар да акрын гына су буендагы таллыкка таба төшә башладылар. Инде кырый куакларга җитеп тә киләләр әнә.
Шулчак әллә каян гына, җир астыннан үсеп чыккандай, каршыларында дистә ярым чамасы ир-егет калыкты. Кулларында кораллары юк-югын, мәгәр килеш-кыяфәтләренә караганда – Җаек казахлары. Ул арада берсе – мундирына караганда офицер – Әмин атының тезгененнән тотып алды.
– Тукта! Туктагыз!!! Мин – рус каравыл отряды башлыгы капитан Лядомский. Сез кемнәр һәм болай төн уртасында кая барасыз?
Аны-моны хәйләләп, сүз куертып торыр ара юк иде. Әмин билендәге чукмарын тартып алды һәм, әлеге офицер аңына килеп өлгергәнче, каты кизәнеп, аның башына сукты – тегесе эһ тә итми авып төште. Янәшәдә генә кылыч чыжлаганы ишетелде, ул да түгел, капитан белән янәшәдә килгән капралның канлы башы әрекмәннәр арасына тәгәрәде. Беренче уңыштан кайнарланган Елан- Эткол канлы кылычы белән капралларның икенчесенә кизәнде. Мәгәр анысын чабарга өлгермәде, Асылбикәнең бәләкәй җыйнак хәнҗәре тегенең җилкә тамырына батып кергән иде. Егетләр дә тик тормый: һавада кылычлар сызгырды, сөңгеләр айкалды – беравыкта аяк асты кан белән тулды. Казахларның барысы да диярлек җирдә аунап яталар иде инде. Тик берсе тал арасына чигенеп яшеренде һәм күкрәктән үскән сарутка урала-урала чабып китте. Моннан чакрым ярым чамасы ераклыкта гына отрядның төп көче төнге ялга тукталган иде. Казах шунда ашыкты.
Качакларның исә уңга-сулга карап торыр вакытлары юк иде. Байбул старшина, атын камчылап, яр өстенә менеп китте һәм көтүчеләргә елкы көтүен елгага таба куарга кушты. Башкаларда мал кайгысы юк-югын: һәркайсы гаиләсен барлый, аларны кабаландырып кичүгә алып төшә. Яр буе тояк тавышлары, ат кешнәве, тыелып кына сүгенү авазлары, бала-чага чырылдавына күмелде. Елгырраклар бөтен гаиләсе, мал-мөлкәте белән Җаекка ташланды, алкын су белән тартыша-тартыша, елкылар йөзеп китте.
Алай да елганы тынычлап, исән-имин кичү насыйп булмаган икән. Баштарак кузгалганнар теге якка чыгып җитәргә өлгермәделәр, яр башында казахлар төркеме күренде, гөрселдәтеп мылтыктан аткан тавышлар ишетелде. Бәхеткә, алар тал куаклары баскан су читендә ни барын юньләп күрмиләр, болай куркыту өчен генә аталар иде. Аның каравы, яр өстендә торганлыктан, үзләре качакларга көндезге сыман ачык күренә – әйтерсең җанлы мәрәйләр. Су читеннән безелдәп уклар очканы ишетелде – текә ярдагылар берәм-берәм җиргә кадалдылар. Һөҗүм сөрлекте, казахларның калганнары, борылып, кирегә йөгерделәр.
Әмин чираттагы угын атмый тыелып калды, җәясен иңенә салып, елгага таба борылды. Бакса, каршында – Асылбикә.
– Сән, сән нишләп монда, Асылбикә?! – дип кычкырганын сизми дә калды Әмин. – Бар, бабайдан калма. Без биредә аларны тотып торабыз.
– Бән сәннән башка суга кермим, Әмин!
– Тиле, харап буласың киләме? Бар, йөгер!
– Ялгызыңны калдырмыйм, Әмин!
Тагын да бәхәсләшеп торыр ара калмады. Казахлар әллә каян гына сулдан килеп чыктылар бу юлы. Акылга да утырганнар бугай, баягыча алагаемга килмиләр, талларга ышыклана-ышыклана, ата-ата якынлашалар. Качаклар да җавапсыз тормыйлар, билгеле, күренгән бер карачкыга төбәп, ук яудыралар. Ләкин аларның аркаларына аскан садаклары бушап бара иде инде. Шуңа да акрын-акрын елгага таба чигенделәр, кайберләре инде суга ташланырга да өлгергәннәр иде.
Әмин садагыннан соңгы угын суырып алды һәм аны якынлашып килгән казахка төбәгән хәлдә кычкырып җибәрде:
– Суга, суга сикер, Асылбикә!
Соңгы угын очырып җибәрде дә, кисәк борылып, Җаекка ыргылды егет. Тик йөгереп китә алмады – үзеннән өч адымда гына Асылбикә кан эчендә аунап ята иде. Ул сөйгәне янына ташланды.
– Колынкаем, нәмә булды сәңа?!
Җавап түгел, ыңгырашу авазы да ишетелмәде – Асылбикә җансыз иде. Әмин аның шулай икәнен яшь хатынның күкрәге нәкъ йөрәге турыннан умырып алынуыннан аңлады. Тик барыбер дошманга калдыра алмый ул Асылбикәсен!
Хатынының җансыз гәүдәсен күтәреп алырга дип җир- гә иелде. Нәкъ шул мизгелдә таллар арасыннан әзмәвердәй казах килеп чыкты, Әмингә мылтыгын төби башлады. Егет сөйгәнен кулыннан ычкындырып җибәрде һәм, ярсып, дошман өстенә сикерде, хәнҗәрен сабына кадәр аның күкрәгенә кадады.
Ул кабат Асылбикәсе янына йөгерде. Мәгәр бу юлы да хатынның гәүдәсен күтәреп ала алмады. Кырыеннан гына Елан-Эткол чабып үтте, кыргый тавыш белән Әмингә кычкырды:
– Үлеләр белән маташма, ахмак!
Чыннан да, Елан-Этколның үкчәсенә басып диярлек, ат кебек дүрт казах йөгереп килә иде. Җан саклау теләге мәхәббәттән куәтлерәк икән. Әмин ике-өч сикерүдә су читенә җитте, елгага ташланды һәм, вакыт-вакыт тын алу өчен башын гына чыгаргалап, су астыннан аръякка таба йөзеп китте.
Ул теге як ярга чыкканда, исән калганнар бар да бер урынга – Коры чокырга җыелганнар иде инде. Шаулашмый гына мондагыларны барлап чыктылар. Асылбикәдән башка тагын өч кеше югалган икән, үлеп калганнармы, суга батканнармы – белмәссең. Хәер, байтак кына елкы да юкка чыккан, имеш. Бу хакта белмәгән дә булырлар иде, шәт. Өне-көне алынган Байбул старшина, ике кулы белән башын тотып, шашынгандай, һаман бер үк сүзләрне кабатлый иде:
– Елкыларым, аһ, елкыларым! Ярты көтүем харап булды!
Бу вакыт исә теге як ярдагылар да шундый ук күңелсез шөгыль белән мавыгалар иде. Мәгәр боларының хәле аянычрак булып чыкты. Капитаннан кала ике капрал, җиде казах үтерелгән, прапорщик һәм янә дә егерме тугыз казах авыр яраланган. Шунысы да бар: болар үзләрен теге якка чыгып егылганнар сыман иркен хис итмиләр. Качакларның яңадан-яңа төркемнәре килеп чыкмас дип кем әйтә ала. Ашыгырга, бу җенле елгадан читкәрәк китәргә кирәк.
Кыргыз-кайсаклар ягындагы качаклар да кабаланалар иде, билгеле. Таң атканчы Җаектан ераграк китеп, бер-бер җәйләүгә барып егылу фарыз. Инде кузгалабыз дигәндә, тагын бер тоткарлык булып алды.
– Килешкәнчә, Байбул ыстаршина, минекеләрне ярдәмеңнән ташламассың инде, – дип аягына калыкты Елан-Эткол. – Хәер…
«Кызыннан элек, югалган елкылары өчен өзгәләнгән бәндәдән ни көтәсең инде», – дип тә өстәмәкче иде дә, дәшми калды. Хатыны, балалары белән саубуллашты да бөтен- ләй башка якка – Җаекның үрге агымына таба кузгалды.
– Тукта, Эткол ага, бән дә аръякка бит, – дип, Әмин дә урыныннан кузгалды.
– Анысына таң аткач та өлгерербез, әнә теге чаукалыкка барып йоклаек бераз.
– Юк, бәне анда Асылбикә көтә! – Әмин дала түренә таба кузгалган якташларына да, ялгызы чаукалыкка ашыккан Елан-Этколга да борылып карамады, кабаланып, Җаекка таба китеп барды.
Елгада су салкыная башлаган иде инде. Ләкин Әмин моны сизмәде. Үзен аска сөйрәгән коралларын саклый-саклый, эт сыман гына йөзеп, Җаекны кичте. Агымны исәпкә алуы дөрес булган икән, нәкъ баягы кыргын урынына килеп чыкты. Ярга аяк басуга, сөйгәненең ипсез кыяфәттә яткан гәүдәсенә тап булды. Атылып, Асылбикә янына килде, хатынының кулларын, аякларын, битен капшап-капшап карады – аның өчен дөньяга иң асыл затның гәүдәсендә кабер ташы салкынлыгы иде. Ул, ярының баш очына утырып, тирән уйга чумды.
Шул хәлендә әллә онытылып киткән, әллә инде черем итеп алган, Әмин күзләрен ачканда, бөтен яр буен сөт күбеге сыман ак томан баскан иде. Егет каударланып аягына басты, аннан, кисәк иелеп, Асылбикәне күтәреп алды. Ике-өч адым ясауга, янә тукталды, сөйгәненең кан каткан салкын гәүдәсен чыклы үлән өстенә куйды да ярдан өскә менә башлады.
Дошманнарның хатыны гәүдәсенә кагылмауларына гаҗәпсенгән иде Әмин. Яр сөзәклегенә күтәрелгәндә, моның серенә төшенеп алды. Казахлар аның Асылбикәсенә тотыну түгел, үз иптәшләренең гәүдәләрен дә җыеп алмаганнар. Бу эшне иртәнгә калдырып, каядыр китеп олакканнар. Алай да җәрәхәтлеләрне ташлап китәргә кыенсынганнар бугай.
Әмин кире борылып таллыкка кайтты. Асылбикәнең үлгәч тә сылулыгын саклап калган гәүдәсен җиңел генә күтәреп алды һәм аны, сабый бала йөрткәндәй, сак кына кочагында тоткан хәлдә, ярдан өскә менеп китте. Бераздан кичә генә үзләре килгән эзгә төште, таныш каен кулкасына таба ашыкты. Бу мизгелдә ул кайгыра да, елый да алмый, бөтен җаны-тәне үч һәм нәфрәт белән тулып ташыган иде.
Сигезенче бүлек
Батырша көнен дә, төнен дә Гъәйнәдән хәбәр көтте. Мәгәр анысы башка яктан – Урал буеннан килеп ишетелде. Аның, иртән йокысыннан торып, кулына комганын тоткан хәлдә, абзарлар ягыннан кереп килеше иде. Уйламаганда-көтмәгәндә каршында Яхъя пәйда булды. Егет әйтерсең әле генә чабыштан кайткан: тынын еш-еш ала, күзләре оясыннан купкан.
– Хәзрәт, – дип кычкырды ул, сәлам бирергә дә онытып. – Нугай юлында бөрҗәннәр кузгалган!
Мулла сораулы күзләрен шәкертенә төбәде, беравык дәшә алмый торды. Аннан инде үзен үзе кулга алды һәм тынычлыгын сакларга тырышып әйтеп куйды:
– Белеп сөйләйсеңме, мелла Яхъя, әллә чүбек чәйнәүчеләр гайбәтен генә кабатлыймсың?
– Алдаса, теге бәндә алдыйдыр, хәзрәт. Бән узгынчы сүзен генә сүзлим.
– Кем ул узгынчы?
– Бүген төн мәдрәсәдә Урал аръягында гыйлемлектә торып, Туруйскийда бер сәүдәгәрдә хезмәт итүче шәкерт кунып чыкты. Ул әйтә: бөрҗәннәр купты, ди. Урыс түрәсен үлтереп күлгә салдылар вә үзләре посып беткәннәр, ди.
– Кая, үзен чакырың әле!
– Ул таң белән китеп барды шул, хәзрәт.
– Ал-лай. – Батырша телен тешләгәндәй тынып калды һәм шактый көттереп кенә сүзен әйтеп бетерде. – Хәбәреңнең чынын-ялганын белгән кеше юк. Шуңа да бу хакта авызыңны ачып берәүгә дә дәшмә.
Иртәнге чәе чәй булмады мулланың. Башына кырыкмаса-кырык уй килеп, зиһене чуалып бетте. Гомер булмаганны, тары чәчү хафасы турында сүз кузгаткан Зөлхәбирәсенә җикерде хәтта. Ярый әле әйтешүләре зурга китмәде, кырличада ишек шыгырдаганы һәм аның артыннан ук «Хуҗалар үдәме?» дигән тавыш ишетелде. Ул да түгел, өйгә сакал-мыегын пөхтә итеп кыркыткан, аксыл чырайлы берәү килеп керде. Башындагы кәләпүше, затлы җиләне – бөтен килеш-кыяфәте аның абыз яисә галим-голәмә икәнен кычкырып тора иде. Батырша аны тиз танып алды. Гъәйнә иләвеннән мелла Исхак иде бу.
– Әссәламегаләйкем, хәзрәт. Исән-аман торамсыз? – диде Исхак, һәр сүзен ачык, саф итеп.
Сәлам алынып, гореф-гадәт буенча хәл-әхвәл сорашкач, чәй янына утырдылар. Кунак беренче чынаягын эчеп куйды да сүзенең асылына күчте:
– Безнең урман тарафлары, Гъәйнәгә табигъ68 кешеләр – барчамыз әзермез. Бәне сез хәзрәтләргә хәбәр бирү өчен җибәрделәр.
– Хәердер, – дип куйды Батырша, бүген иртәдән бирле беренче тапкыр күңеле булып. – Әлхаль сабыр итеңез. Бән Оренбурга барып киләем, ул тарафларның хәлен беләем. Кабат хәбәрләшербез, инша Алла Тәгалә.
Әйе, аңа Оренбургка барып кайтырга кирәк. Оренбург анысы болай сылтау өчен генә, төп йомышы аннан да арырак җирләрдә – Нугай юлында аның. Алда торган яуның таң әтәче булырга тиешле төбәккә бармый, андагы хәлләрне белми торып, киләчәк көннәргә уй-исәп корырмын, максатны ачыклармын димә. Тик шунысы бар: андыен ук ерак сәфәргә чыгу өчен спорт кирәк. Анысын юллаганда инде күп кенә бәндәләрнең теленә кереп өлгергән Нугай юлына барам дип әйтеп булмый ла. Оренбургка исә сылтавы бар – ахуннар янына барышы, янәсе.
Ул көнне көндез дә, төнлә дә булачак сәфәре башыннан чыкмады Батыршаның. Чуртанлыкүлдән кайтканда да, юл буенча шул хакта баш ватты. Юл ерак, заманалар аман түгел – иптәшкә берәр ышанычлы юлдаш булса икән, дип уйланды мулла. Бердәнбер таяныр кешесе Яхъя аның. Мәгәр аны алып китсәң, Зөлхәбирә ике кулсыз калачак. Юк, монысына барып булмый. Гомер булса, әле бит көн итәсе дә бар, тамакка да, өс-башка да кирәк – хуҗалыкны таркату ярамый. Мостафа углы Борһан ризалашса гына инде…
Сүз кыска булды. Егет үзе дә, атасы да мулланың ниятен хупладылар. Тик менә ат мәсьәләсендә генә… Анысын Батырша үзе хәл итәргә булды. Моңа хәтле әле хәллеләрдән берәүнең дә аның гозерен аяк астына салып таптаганы юк иде. Кыскасы, атларны Сөләйман старшинадан алды Батырша.
Карышбаш белән Оренбург арасы йөрмәгән юл түгел, сәфәргә кинәнеп кузгалдылар. Өстәвенә юлларның ныгып җиткән, дөньяның гөлгә күмелгән чагы. Мондый мәлдә ил-җир күреп йөрү – үзе бер гомер. Алай да сәйран кылып йөрергә туры килмәде юлчыларга – мулла янгынга ашыккандай куды да куды атын. Малкайларның тамакларын туйдырасы булмаса, ялга да туктамас иде, мөгаен.
Юл газабы – гүр газабы. Син никадәр генә ашыксаң да, ул үзенекен итә. Яман калага атна дигәндә генә барып җиттеләр. Өмәткә урнашып, тәмләп кенә кайнар аш ашап, чәй эчеп алуга, Батырша тагын каударлана башлады. Борһанга иркенләп ял итәргә кушты да үзе Ибраһим ахун янына дип кузгалды. Сәфәрнең сылтавын чынга ашырырга, эзен югалтырга кирәк иде аңа. Монысына җае да бар – ахунлык рисаләсе хакында сүз кузгатыр.
Ахун аны үзенең эш бүлмәсендә каршылады. Урыс түрәләре белән аралашкангадыр инде, ул тормышын гел калача көйләп җибәргән, губернаторга охшарга тырышып, үзенә махсус бүлмә җиһазлаткан.
– Әйа, Баһадиршаһ, бик көттереп, зарыктырып кына йөрисең, – дип каршылады аны ахун һәм, өстәле артыннан чыгып, аңа ике кулын сузды. – Әссәламегаләйкем, узың, мелла, менә моннан утыр.
– Вәгаләйкемәссәлам. – Батырша ахун күрсәткән кәнәфигә утырды, кулларын күкрәге турына күтәрде. – Ягез бер дога, вәлинигъмәт.
Озаклап, шартына җиткереп дога кылдылар.
– Үзеңнең килеп чыгуың бик тә ярап куйды, – дип сүзен дәвам итте Ибраһим, кушучлап битен сыпырып алгач. – Без монда сәнең хакында ахундлык рисаләсе төзеп куйганыек. Себер юлына ахундлыкка… Бераз ыгы-зыгы да булып алды. Яныш ыстаршина…
– Бәңа ул хакта мәгълүм, вәлинигъмәт. Фәтвагызга ифрат тәшәккермен.
– Афәрин, Баһадиршаһ, афәрин. Ул рисаләне төзеп, мөһеребезне басып вә кул куеп, Габделсәлам ахундка бирдек, сезгә тәслим кылыр өчен. Аны кабул итеп алгайсыз, егетлек һәйәтегезне терәк итеп, олуглык һәйәте илә һәйәтләнегез.
– Без кемнәрне дин мәртәбәсе илә зурлаганыгыз өчен, Хак Тәгалә сезләрне йөзен ачып хөрмәтләсен. Вәләкин кабул итмәде дип рәнҗү тапмагансыз, бу хәлдә теләмәйбез.
Ахунның ак кашлары астындагы бәләкәй күзләре, мизгел эчендә зураеп, кунакны капшадылар. Шаяртмый торгандыр бит?! Мәгәр Батырша үтә җитди вә тыныч иде. Түзмәде, эчендәге соравын әйтеп салды Ибраһим ахун:
– Анысы нә диюең тагы, мелла Баһадиршаһ?
– Күрәсез, дөньялар буталып тора, вәлинигъмәт. Рас булса, бөрҗәннәр купкан, диләр әнә.
– Хәбәрең хак-хагын. Вәләкин Бөрҗән иләвендәге хәлләрнең сезләргә нә катнашы булыр икән?
Сүз белән мавыгып, теленнән ычкынганын сизми дә калды Батырша:
– Нугай юлындагы ялкын Себер даругасына да үрләмәс дип кем әйтер? Ие, янгынның безне дә ялмап алуы бар бит. Йортына ут капканда, кем генә кул кушырып утырыр икән?!
Ибраһим сискәнде, алдындагы кәгазьләрен караган булып, беравык дәшми торды. Аннан инде Батыршаның сүзенә куангандай әйтеп куйды:
– Бирсен Ходай. Әйткәнең фәрештәнең амин дигәненә туры килсен! Югыйсә бик тә азындылар инде бу фиргавеннәр.
Батырша, артыгын сөйләп ташлавын абайлап, телен тешләде, кашлары астыннан гына Ибраһимга бакты. «Нәр- сә, ахун хәзрәт тә дәҗҗалларга каршы кузгалуны хуплыймы? Булыр да. Монда, Оренбурда, аның хәле бик тә катлаулы дип ишетелә. Губернатор аңа болай хәерхаһ булып кыланса да, ахунның сүзе-киңәше белән бер дә чутлашып тормый, имеш. Растыр, әнә ич болай да чандыр кеше бөтенләй бәләкәйләнеп, йолкышланып калган. Үпкә-рәнҗеше бардыр Ниплүй янаралга, эчтән генә сызадыр. Хәер, олуг бәндәләрнең күңелендәген кем белгән. Бик тә хәйләкәр диләр ич Ибраһим ахунны. Үз булып, телне чишәргә маташуы түгелме?» Һәм ул сүзне башка юнәлешкә борырга ашыкты:
– Габделсәлам ахунд хәзрәтләре ни хәлдә торалар, вәлинигъмәт? Исән-аманнармы, сезнең катка килгәлиләрме?
Ибраһим ахун да аның хәйләсен аңлады һәм уенга кушылып китте. Тәфсилләп, Габделсәлам ахун хакында сөйләде, аннан дин эшләренә кереп китте.
Әңгәмә сузылды, ул инде Батыршаны туйдыра башлады. Тагын ни дип утырмак кирәк? Ул инде иң кирәген – Бөрҗән хәбәрләренең раслыгын белде. Сүзенең мөһиме остазы Габделсәлам ахун белән иде. Җаен китереп, урыныннан кузгалды:
– Китим, вәлинигъмәт.
– Әйа, чәй эчми торыпмы? – дип гаҗәпләнгәндәй булды ахун. – Рәхим итеп, аш өенә узаек!
– Кыстамагыз, вәлинигъмәт, губерна кәнсәсендә йомышларым бар.
– Мәйлең, алайса, – диде Ибраһим, килешеп, һәм сүзен кабат ахунлык мәсьәләсенә борды. – Рисаләне алып китмәйбез дисез икән, соңрак үземез җибәрермез.
– Инша Алла Тәгалә, хәер улыр, – диде Батырша, ишектән чыга-чыга.
Хәзер инде аны монда бер генә нәрсә дә тотмый иде. Борһан белән икәүләп өмәттә тамакларын туйдырдылар да Габделсәлам ахун янына киттеләр.
Каргалыда алар теге чакны үзендә кунып чыккан Габделсаттар шәкерт янына фатир төштеләр. Якташы белән очрашу бигрәк тә ярап куйды Батыршага, егеттән күңеленә хуш сүзләр ишетте. Чәйдән соң алар икәүләп, Габделсәлам ахун мәдрәсәсен карарга барган булып, урамга чыгып киттеләр. Мәчет янындагы аулакка җитүгә, сабырсызланып сорады Батырша:
– Ни хәбәрең бар?
Егет як-ягына каранып алды һәм икәүдән-икәү икәнлекләренә инангач сөйләп китте:
– Күрәсез кем, бу вафасыз кяферләр, үзләре хәтсез золымлыклар итсәләр дә, безнең халаекларымызның каннарын нахакка түгәргә катланалар. Каргалы татарларын, үгетләп-үгетләп, Бөрҗән иленә походка җибәрделәр. Вәләкин без анлар белән сүзләштек: әгәр башкорт җәмәгатьләре гаярьрәк вә куәтлерәк булсалар, анларга кушылыгыз, инде кырыла башласалар, анларның котылмакына вә һәм һәлак булмакына сәбәпче улыгыз дип. Татарлар әнә шул нияттә киттеләр.
– Хәердер. Тагы ни хәл вә ни хәбәр?
– Кичә өмәттә ике шәкертне очраттым. Хәер, тиз үк үзләрен алып киләм. – Габделсаттар, мулланың ризалыгын да көтми, өмәт ягына китеп барды.
Бераздан ул буйчан гына ике татар егетен ияртеп килде.
– Кая барасыз? – дип сорады алардан Батырша.
– Урал аръягында гыйлемлектә торып, Казан өязенә өемезгә кайтып барамыз, – диде шәкертләрнең мөлаем чырайлысы. – Туруйскида тора торган чирү кешеләре – мишәрләр һәм башкортлар – хәбәр җибәрделәр: бик саклык белән торыңыз, халык бик тиз күтәрелер, диделәр.
– Халаеклар кайчан кузгалыр дип ишеттегез? – дип кызыксынды Батырша.
– Анысын белмәдек, вәләкин Нугай юлы башкортлары бүген-иртәгә атларга атланабыз дип торалар, – булды җавап.
Ишеткәннәре ымсындыргыч өметле дә, хәвефле дә иде. Аянычы шул: тәгаен генә берни аңламады Батырша. Бу яклардагы чын хәлне Габделсәлам ахун гына төшендереп бирә алыр, мөгаен. Батырша, ашкынып, остазы белән күрешү сәгатен көтте.
Очрашу урыны итеп мәдрәсә тәгаенләнгән иде. Монда да кала рухы кагылган икән, Габделсәлам аны иркен генә якты бүлмәдә каршылады. Батыршаның аңлавынча, урыс гимназиясендәге сыман, хәлфәләр өчен махсус бүлмә иде бу. Җиһазы да шуңа тартым: өстенә яшел постау җәелгән өстәл, артлы урындыклар, каршыдагы ике тәрәзә арасында өстенә бизәкле парча капланган кәнәфи, хәтта кем китап шкафы да бар. Батырша бүлмәгә узып сәлам бирүгә, аты бөтен мөселман дөньясына таралган галим һич кабаланмый урыныннан торды, шәкертенең каршына килеп, ике куллап күреште, көр яңгыравык тавыш белән сәламләде. Әллә Каргалы килешкән, әллә инде замана җилләре кагылган, Габделсәлам тәмам мәһабәтләнеп, олпатланып киткән. Өстендәге бәрхет казакие, затлы җөббәсе, олуг тантаналарда гына урала торган ак ефәк чалмасы һәм бик пөхтә итеп түгәрәкләп кыркылган көмеш сакалы аны чын кала зыялысы итеп күрсәтә иде. Элеккеге Ташкичү мөдәррисеннән якты чырай калган да, уйчан, үткер күзләр калган.
