Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 10
Кинәтлек өстенлеге
Үлү – бетү!.. Шуның өченме
Бирде миңа язмыш зиһенне?
М. Цветаева
Бәла ялгыз йөрми, диләр. Соңгы вакытта ул Наҗарны үз итте. Кайтып, өч көн эшләгәч тә, сәер ангина башланды. Тәндә температура юк, ә баш авырта – бөтен гәүдә кыйналган кебек, кан оешкан кебек. Табиб чакырдылар. Кичкә таба практикант студентлар килеп керде. Авыз ачтырып маташтылар, ул инде шешкән иде, рәтләп ачылмаганга күрә, әйбәтләп карый алмасалар да, бик хафаланмадылар. Ангинадан антибиотик таблеткаларга рецепт яздылар да муенга тоз җылытып куярга яки аракыдан компресс ясарга куштылар.
Көн – төнгә, төн көнгә әйләнде – йокысыз тоташ томан. Температура – утыз тугыз градус. Шулай да пенициллинны алып, поликлиникага барырга кирәк. Җыенып беткәч кенә, кичәге практикант яңадан килеп керде дә тамак-колак авырулары белгеченә күренергә кирәклеген әйтте.
Табиб авызны ачтырып бер секунд та карамагандыр, кулындагы тимер калагын үз урынына бастырып та куйды:
– Бра-ат! Хәзер үк больницага. Бүген үк операциягә – абсцесс!
Икенче төрле әйтсәң, бу инде чирнең канга йогуы, эренле шешнең үпкәгә таба шуыша баруы дигән сүз… Бу – үлем дигән сүз. Фәнүзә шуннан соң бер дә елмая, шаярта алмас булды. Такси чакыртып, тиз генә больницага юл тоттылар.
Авыруларны кабул итү бүлмәсендә аның ярым һушсыз хәлдә ярты көн диярлек утырырга мәҗбүр булуы, көндезге сәгать икеләрдә генә чират җитеп, анда да белемнәрен камилләштерергә авыл больницаларыннан килгән яшь кенә ике хатын-кыз табибә, аннары ике ир кеше – ЛОР бүлеге табибы белән ассистент – төшеп каравы һәм шуннан соң гына палатага урнаштырулары истә сәер саташу шикелле булып калды.
– Лимфалар төененә тыштан керергә туры килә, – дип куйды табиб.
Практикага авылдан килгән табибә хатыннарның берсе аһылдап куйгангамы, хәлнең шәп түгеллеге Наҗарның үзенә дә аңлашылып җитте.
– Ияк астында олы җөй калачак, – диде ул.
– Зур түгел, кечкенәрәк.
– Барыбер.
– Яшәүне хәл итә торган нәрсә…
– Барыбер…
Табиб баш чайкады бугай, һәм шуннан соң Наҗарга тагын палатага кереп, кара томан ябынып ятудан башка чара калмады. Томан эчендә йоклапмы, йокламыйчамы төн уздырганнан соң торып караса, икенче ияк барлыкка килгән иде. Сул як бигрәк тә каты шешкән. Чакырылгач, ашханәгә керсә дә, кая ул, тамчы ризык үтмәле түгел. «Ризык барганда, аша да, эч тә син» ди торган иде аңа бабасы – Фәнүзәнең әтисе – исән чагында. Соң аңлыйбыз, артыгы белән соң аңлыйбыз шул…
Табиб бүлмәсе. Кичәге урта яшьләрдәге табиб һәм өлкән яшьтәге хирург. Башкалар мөнәсәбәтенә күз салсак, соңгысының зур абруйлы белгеч икәнлеген күрү кыен түгел… «Яков Моисеевич, Яков Моисеевич» дип кенә торалар. Ә кичәге таныш табибка «Умар Усманович» дип эндәшәләр. Анысы Яков Моисеевичка – бүлек мөдире булган фән докторына кичәге уңышсызлыкларны санап чыккач:
– Шеш авызны ачарга ирек бирми, ләкин эчке яктан керергә иде, – дигән теләк белдерде.
Яков Моисеевич, бер сүз дә әйтмәстән, инструментка үзе тотынды.
Наҗар авызны чак кына булса да ныграк ачты бугай, чөнки Яков Моисеевич үзенең бу хактагы искәрмәсен бүтән ясамас булды. Боерыклары «Төкерегез, төкерегез, тиз, тизрәк!» дигән кыска сүзләргә генә кайтып калды. Инструментлар алмашына торды. Доктор кискен тавыш белән «Тиз, тиз, тиз!» дигән сүзләрне генә ярдәмчеләренә әйтә һәм еш кына, «Сез нәрсә, үлдегезме әллә, тере түгелме әллә сез?» дип, тавышын югарырак нотага да күтәрә иде…
– Тиз, тиз! Төкерегез!
Нәрсәдер кисә, үзе кискән җиренә кечкенә марля кисәге белән ниндидер порошок сөртә тора. Аннары, нәрсәнедер төенләп, төенгә беркетелгән тимер кисәген читкә каерып куйгач, яңа инструмент сорый:
– Тиз!
Наҗар сизә: үткен, нечкә тимер тамак төбеннән аскарак уза, нәрсәнедер тишә, кисә һәм… секунд эчендә әйтеп аңлата алмаслык үзгәреш – ул хәтта ояла бугай. Мәгәр нишләсен, шеш үз әшәкелеген үтәгән – эренләгән. Наҗарның борынына шуның исе килеп бәрелгәч, уңайсыз булып китә, башкаларга да сизелгәндер дип кыенсына. Ярый әле табиблар бүтән халык… Аларны мондые түгел, гаярьрәкләре дә чиркандыра алмый – алар табигатькә якын – кеше организмын үзгәртү өчен көч һәм вакыт исраф иткән галимнәрнең үзләренә караганда да якынрак, батыррак һәм, ихтимал, кешелеклерәк.
Менә доктор үзе генә үтеп керә алган әҗәл чыганагын корытыр өчен һава белән эшли торган суырткыч сорап алды һәм аның белән тиешле тирәнлеккә үтте. Агулы сыекчаны ачулы суыртырга кереште, һәрхәлдә, Наҗарга шулай тоелды. Аннары гына бәйләп куйган төеннәрен чишеп, тагын, тагын порошок сипте.
Эш бетте бугай. Үзеннән башка беркем дә эшли алмаганны үтәүдән микән, канәгатьләнү алыр өченме, читкәрәк барып утырды да Наҗарга текәлеп калды.
– Сезнең тегендә китеп баруыгыз да ихтимал иде.
– Бик тырышсакмы?
– Тырышмыйча гына. Хәзер куркыныч бетте. Ләкин эш бетмәде… Миндальләр өшеп шәлперәйгән. Бигрәк тә сул як. Шунысын алып ташларга кирәк. Әгәр үзегез риза булсагыз.
– Шулай кирәкме?
– Әйе.
– Ничек тиеш тапсагыз, шулай эшләгез.
«Бер тапкыр үлемнән коткарган кешегә гомер буе ышанырга мөмкин» дип өстисе килгән иде дә, кызганыч, мондый фикерне әйтү читен. Яхшылыктан яхшысынмый адәм баласы… төчелектән курка. Әмма доктор аның йөзенә карап барысын да аңлады, мөгаен. Наҗар үзе дә коткаручысы күңелендә тиз арада яңа гамь туганын күреп алды. Әнә доктор башка табибларга борылды:
– Канның оешу тизлеге ничек?
– Без, без… неотложка бит, – диде дежур табиб.
– Өлгерә алмадыгыз?
Барчасы – ык-мык. Курку, гаҗәпләнү, сөенү. Алар Наҗарны коткарырга шулкадәр ашыкканнар ки, кан оешу тизлеген тикшерергә үк онытканнар. Температураның кырык градус икәнен, бәлки, белгән хәлдә… Менә шушы буладыр «неотложка» дигәннәре. «Үз каныма буылып үлүем мөмкин булган һәм тагын очраклылык коткарган» дип уйлап өлгергәнче, яңа боерык:
– Тиз, тиз генә анализлагыз! Тиз! Тиз генә операциягә! Хәзер үк!
Шул сүз белән Наҗар, палатага кереп тормыйча, лаборатория бүлмәсенә менгән иде, анысы бикле икән инде. Палатага кереп хәл алудан башка чара юк. Икенче көнне иртән лаборатория ачылышына менәм дип торганда, ишекне өлкән шәфкать туташы ачты:
– Габбасов, киттек, сезне көтәләр.
Лаборатория ачылган икән дип уйлап өлгергәнче, ниндидер таныш булмаган икенче кыз аны култыклап алды да:
– Операция бүлмәсенә, – дип куйды.
«Бер тапкыр үлемнән коткарган кешеләргә икенче тапкыр ышану кыен түгел».
Кан оешуы кичә харап итмәде бит – табиблар үзләре күреп инанды. Шуңа күрәдер инде, бу юлы да анализ нәтиҗәсе белән кызыксынучы булмады.
Алып төшкән кыз белән икенче табибә хатын аны, операция урындыгына утыртып, авыз-борын турысын гына ачык калдырып, ак киндер белән биләп куйдылар. Наҗар яңадан сабый хәленә кайтты. Тамак төбенә уколлар кадагач һәм нәрсәдер иснәткәч, ул тормыштан янә ераклашты. Кешеләр ят дөнья әһелләре кебек тоела башлады. Дөнья караңгыланды. «Кояшка һәм әҗәлгә туры карап булмый». Бу фикер инде көчен җуйгандай тоела иде. Ул күз алдында әҗәлне күргәндәй булды. Әҗәл ни өчендер кабан дуңгызы рәвешендә алга килеп басты…
Әмма Наҗар каушамады. Үзен киләчәктә һәм галәмдә яшәячәк зат итеп сизде һәм җирдән кайчандыр үзе юллаган мәгънәләрне чит кеше булып тыңлагандай тоелды. Күңелендә ышаныч: «Кешелек – галәмдә ялгыз. Ләкин ул үзен саклый алачак, исән калачак! Галәмнәргә адәм үзенең барлыгы хакында хәбәр җибәрде. Кеше – үлемсез. Үлемсезлек – вакытны җиңү дигән сүз».
Тавышлар…
Тавышлар төрле. Тавыш – колактан бирелә торган дару яки агу. Наҗар шифалы тавышлар ишетә. Ул үз дөньясына кире кайта да инде, каршында кем торуын күрә: кичә Наҗарны бүлек мөдиренә тәкъдим иткән яшьрәк хирург – Батыршин күзгә күренгәч, кара дуңгыз тиз арада юкка чыга.
Хирургның кәефе кичәге төсле түгел. Бүген тәнне ярыйсы ук мул кискәләсә дә, үз Прометееның нык торачагын ул инде белә. Шулай да операциягә әзерлекнең нинди булганын тикшерер өчен генәме, әллә болай бәйләнешкә керер өченме:
– Авыртмыймы? – дип сорый.
Ә Наҗарның теле дә, тавышы да юк, иректә күзләре генә калган. Әйтәсе килгәнне ул күзләре белән әйтә – доктор аңлый. Кызык бит элемтә – бар бит менә физиономизм дигәннәре, бар бит сүзсез аңлашу. Наҗар еш кына шулай үз директоры – Александр Иванович белән аңлаша иде. Кайчан да булса киләчәктә барлык кешеләрнең сүзсез-тавышсыз гына сөйләшә алачагына ышана ул. Бу зиһен үсешенең алдагы дәрәҗәсе булачак.
Пычак белән тамак төбендәге миндальнең ничек киселүе тоелып тора, әмма авыртмый. «Прометейга наркоз ясап тормаганнар шул, аның хәле авыррак булгандыр…»
– Без сезгә өлешчә наркоз ясадык, – ди Наҗарның нәрсә уйлаганын сизгән хирург.
Биотоклар! Әйе, шулар! Укый бит фикерне Батыршин, ул зиһен үсешенең алдагы дәрәҗәсенә бүген ирешкән. Нәкъ Александр Иванович кебек. Дөньяда Наҗар белгән ике шәхес кешелекнең ерак киләчәгенә иң беренче булып барып җиткәннәр. Аларны аңлаучылар, кирәгенчә, тиешенчә аңлаучылар, ай-һай, әле бар микән? Наҗар тоя, чөнки аның эше шул тирәдә. Ул үзенең барлык күзәтүләрен дөньяга игълан иткәннән соң, практика өчен менә шушындый үткен һәм сизгер куллы – энә очы белән эшли алырлык хирурглар кирәк булачак. Әгәр Наҗарны үлемнән коткаручы Батыршинны һәм доктор Яков Моисеевич Вертлибне шул көннәргәчә саклап булса, кешелек башка төр операцияләр ясауга ирешәчәк!
Батыршин кыскычы тамак эченнән чама белән ике квадрат сантиметр ит кисәге йолкып чыгарды. Үз тәнеңнең бер өлешен ит кисәге итеп күрү шулай ук сәер…
– Бөтен нәрсә бик гади бит, – ди Батыршин, фикер булып формалашып бетмәгән тойгыны аңлап.
Һәм хирург тагын вак-төяк кисәкләр йолкып чыгаргач, Наҗар, үз тәненең ничектер җиңеләеп калганын, операциянең уңышлы төгәлләнгәнен сизде. Батыршинның үз эшеннән канәгать икәнлеге, кичәге Яков Моисеевич кыяфәте белән каршыга утырып, пациентына текәлеп калуыннан да күренде.
– Йә, ничек?
Тел инде азат икән.
– Тагын ниләр эшләргә кирәк, барысын да эшләгез.
– Хәзергә җитеп торыр.
Бая операциягә әзерләшкән чибәр кыз (әйе, аның чибәрлеге күренә дә башлаган икән!) Наҗарны култыклап баскычка таба алып китте.
Бер-ике генә адым арттан атлаган Батыршин:
– Сезгә шәфкать туташының менә нинди чибәрен сайладык, – дип шаяртты.
– Болай булса, мин көн дә бер операциягә риза.
– Болай булса, тиз терелерсез.
Дөнья шулай тагын елмая, көлә башласа да, терелү теләге ашыгарак төшкән икән. Җиһанда кешегә тормыш, дару бирүчеләр арасында агу бирергә азапланучыларның да яшәп ятуын Наҗарга җаны белән генә түгел, тәне белән дә тоеп расларга язган икән.
Ике көн тыныч узды.
Кичә бу вакытта Фәнүзә күчтәнәчләр белән бергә шактый озын хат җибәргән һәм аны «Аска төшә алмассыңмы? Көтәм» дип төгәлләгән иде. Наҗар төшә алмаса да, ярыйсы ук күтәренке кәеф белән «Хәлем шәп, бер операция булды, иртәгә тагын берне ясаячаклар» дип җавап бирде. Фәнүзә бүген дә киләсе иде. Наҗар, кемнең дә булса ишектән баш сузып, «Габбасов шушы бүлмәдәме, сезгә килгәннәр анда!» дигән шатлыклы хәбәрне көтә башлады. Кичә, зиһене эшләмәгән көнне ишетелгән иде шундый матур сүзләр, ә бүген нишләптер соңлады.
Эше җитди шул Фәнүзәнең: берничә көннән – диссертация. Наҗар бу көннәрдә аның янында булырга, чынлап ярдәм итә алмаса да, яхшы сүзе белән үсендерергә тиеш иде. Нинди вакытта, нинди вакытта берүзен калдырып китте бит. Шулай да бөтенесе көйледер, чөнки директор урынбасары булган Садир Хәкимовичның бу араларда гаять ярдәмчел кеше икәнлеге күренде, артык борчылырга ничек тә ирек куймас.
Менә бит кеше ничек үзгәрә: университетта уку һәм аспирантура елларында да, соңрак төрле урыннарга киткәч тә якын дус булдылар, аннары багланышлары суынды, арада боз таулары калыкты һәм алар менә тагын язгы кар шикелле акыртын гына эреп югала башлады.
Ярдәм итәр Садир дус, ташламас…
Төш җиткәнне белдереп, ашханәгә дәштеләр. Анысы каршыда гына. Наҗар торып чыккач, гадәти аш бирделәр. Ашап караса да… юк, бармады аш, уза алмады тамактан. Дөрес икән шул, әй дә хак икән: «Ашый алганда аша, эчә алганда эч».
Чәй дә эчеп булмады, узмады.
Фәнүзә ни дә булса тамактан уза торганны китергән булыр иде…
Тагын палатага кер, ял ит, уйла, башың эшләсә.
– Габбасов, температурагызны үлчик әле?
Температура утыз сигезгә төшкән иде.
Тирә-юньдәге әйберләр үз төсләре һәм үз рәвешләре белән күренә башлаган икән. Торып басарга һәм тәнгә бераз яшәү бирергә кирәк. Ләкин аякка баскач, күз алдында йолдызлы күк йөзе барлыкка килеп җемелдәргә керешкәч, йөрәк җилкенү аркасында Наҗар караватка яңадан утырырга мәҗбүр булды. Нәкъ менә шул вакытта бүлмәгә яшь кенә егет кереп, аңа пакет тоттырды. Фәнүзә килгән! Язуында бу юлы ике-өч кенә сүз – хәл сораша. Ә Наҗар аның үзеннән хәбәр көтә бит. Тиздән – яклау көне… Ничек бара икән эшләре? Төрлесен көтәргә мөмкин ләбаса!
Хат алып менгән егет – унынчы класс укучысы – шушы ук бүлмәдә ята. Наҗарның нәрсәдер язганын һәм кире җибәрәсе вак-төяк белән бергә пакетка салганын күргәч, санитаркаларны көтәргә бирмичә, аска, Фәнүзәгә үзе үк алып төшеп китте. Фәнүзә аннан хәлне тагын сорашкан.
– Ул беркем белән дә сөйләшә алмый, аның тавышы юк, – дигән егет.
Тавышсызлык кара сакал шикелле һич тә калмый, иярә бит, иярә бирә…
Фәнүзә китеп бер-ике сәгать үттеме-юкмы, күчтәнәчсез генә икенче язу менгезделәр. Кемнән булыр дип уйлап өлгергәнче, әллә нинди мәгънәсез сүзләр, җәядән очкан уклар мисалында, йөрәкнең нәкъ үзәгенә килеп тә кадалдылар. Аларның мәгънәсенә түгел, үзләренең була алуына да ышану мөмкин түгел иде. Ләкин менә күр, алар менә язылган, алар менә күз алдында йөгерешә һәм биешәләр:
«Хөрмәтле Наҗар Зәбирович!
Авырып киткәнсез икән. Шул сәбәпле без бик кайгырабыз, борчылабыз. Хәлегезне бераз булса да җиңеләйтү иде теләгебез. Тик менә үзебез дә кыен хәлдә калдык бит. Һәм моның да сәбәбе сезгә бәйләнгән. Эш шунда ки, сез моңарчы без белгән хөрмәтле һәм намуслы кеше түгел, ә бәлки гап-гади карак булып чыктыгыз.
Мәгълүм булганча, үзәк нәшриятта бер фәнни җыентык чыккан. Анда илнең атаклы галимнәре рәтендә сезнең исем белән дә зур хезмәт басылган. Әйбәт мәкалә. Тик менә авторы сез түгел бит. Сез үз аспирантыгызның хезмәтен үзләштергәнсез. Җитмәсә, шул нигездә доклад әзерләп, башкалага барырга җыенасыз икән. Тик менә белеп торыгыз, әгәр дә могтәбәр галимнәр каршында шул докладны ясарга җөрьәт итсәгез, шунда ук фаш ителәчәксез.
Без сезгә ул хезмәттән рәсми төстә баш тартырга, аспирантыгыздан гафу үтенергә киңәш итәбез. Моны шушы көннәрдә эшләргә кирәк.
Үтенәбез: сак булыгыз, акыллы булыгыз!
Хәерхаһ дусларыгыз».
Дөньяны эссе һава, кара төс күмде. Наҗар кәгазьне учына йомарлап бөтен көченә кысса да, сүзләр юкка чыгарга ашыкмады. Ул караватында үрсәләнеп ятканга, ахрысы, бүлмәдәгеләр тиз арада чыгып киттеләр. Вакыт һәм мәгънә һуштан язды…
Кичке ашка чакырдылар – Наҗар аңламады, кузгалмады. Кемдер, кереп, телевизорда әйбәт тапшыру барлыгын әйтеп карады – ул ишетмәде. Аның бөтен тәнен кара ут чолгап алды. Мөмкин булган барча авыртулар бөтен куәтен туплап күпме көйдергән, сызлаткандыр – әйтүе кыен. Әмма бервакыт сызлау-авыртулар акрын-акрын кими, сүрелә барып, аннары тәнне тынычрак эсселек оета башлады кебек. Тагын күпмедер вакыттан соң, гүяки аның бүлмәсенә телевизор үзе кереп, бүлмәдә әллә нинди сәер сурәтләр барлыкка килде. Каршысында адәмгәме, әллә роботка яки берничә ел элек Наҗар ядрәләреннән качкан кабангамы охшаган кара йолкыш пәйда булды сыман. Чакырмыйча килгән кунак, хәерсезгә каршы, артык кыю, хәтта артык әрсез булып чыкты. Әнә ул чит кеше караватына утырды да, аның тумбочкасыннан нидер алып, шатыр-шотыр кимерергә кереште. Шулхәтле шатырдатмаса, Наҗарның колак төпләрен авырттырмаслык кыланса мөмкиндер дә бит – ни көтәсең адәм дә, робот та була алмаган кара дуңгыздан. Тумбочканың үзен үк кимерә бугай яраксыз нәмәрсә. Кимереп-кимереп, нәрсәнедер голт-голт итеп йоткач һәм чөмергәч, бушаган савытларын тумбочка өстенә шакылдатып куйды. Лап-лоп атлап ишек катынарак килгәч, кайбер нәрсәләрне шулай ук шапылдатып раковина янындагы кәрзингә ыргытты. Эше беткәндер, чыгып үз юлына китәрдер дип өметләнергә мөмкин иде. Юк. Кабан, ике аякланып, Наҗар каршына килде дә тиле кеше сыман авызын ачып текәлеп калды. Ул бу җан иясенең кем икәнен чамалый. Ясалма рәвештә тудырылган чын кабан ул. Аңа исем кирәктер. Нинди исем кулай булыр икән? Биокиборг – биологик һәм кибернетик җайланмалар белән барлыкка китерелгән ясалма кеше дә шундыйрак буладыр. Экстра-тойгылар, экстра-фикерләүләр дәрәҗәсенә ирешкән Демон… Шуны гамәлдә раслар өчен туп-туры сорау:
– Син кем?
Карачкы гаҗәпләнгән рәвештә, чәүмәлгәндәй, башын чак кына алгарак иеп куйды:
– Ничек, ничек?
– Син Тилебаш бит?
– Мин?
– Исемең – Тилебаш. Явызлык тулы шушы хатны син яздың, кулыма үзең тоттырдың.
Кабанның бераз гына кәефе киткәндәй тоелды:
– Шулаймыни? Мин Тилебашмыни? Ә син аны каян беләсең?
– Чөнки сине бар иткәндә, минем белгечлегем дә ярдәм итте. Мин – микробиолог, геннар инженерлыгын барлыкка китерүчеләрнең берсе. Ә чын иҗатчың – Садир…
– Менә ничек? Менә нинди кызык!
– Син әле дөньяда мөстәкыйль рәвештә шушы көннәрдә генә йөри башладың.
– Син чирләгәннән соң.
– Әйе. Ләкин сине контрольдән ычкындыручы мин түгел. Без сине авыл белгечләренә тапшырган идек. Алар кем икәнеңне, куркыныч икәнеңне белеп җиткермәгәннәр. Хәзер син, Тилебаш, авылдан шәһәргә, бер оешмадан икенчесенә тиз арада узып, акыллы кешеләрне куркытып, алардан өстен чыгачаксың да коточкыч деспотка әвереләчәксең. Хуҗа булачаксың да аннары бөтен дөньяны үзең теләгәнчә идарә итәчәксең.
– Юл күрсәтүеңә рәхмәт. Нәкъ шулай булачак.
– Иреккә чыгаручыларга әйтерсең рәхмәтләреңне.
– Монысын да шәп әйттең, бик кызык. Шулкадәр дә башлы адәм икәнсең.
– Бик тә кызганыч. Үзебезнең ачыш үзебезгә куркыныч дошман булып чыкты. Син безне харап итәчәксең, бернинди бомбаларсыз, тавыш-тынсыз.
– Минем җиңү – бөтенләйгә!..
– Синең җиңүеңә кешеләр арасындагы каршылыклар ярдәм итәчәк.
– Алар миңа хәзер үк булыша.
– Син хөкемдарлык иткән, син яшәгән гарип дөньяны шундый адәмнәр үз кулларына алачак. Намуслы, вөҗданлы кешеләр колларга әвереләчәк. Җәмгыятегез әшәке җаннар җәмгыяте булып торачак. Ә бу инде теләсә генә нинди җимергеч сугыш нәтиҗәсеннән дә яман булачак. Әшәке җаннар җәмгыяте!
– Мәңгелеккә!
– Сезнең өченмени, Тилебашны мәңгелек итәр өченмени без тырыштык, шуның өченмени Фәнүзә һәм аның җитәкчеләре кеше гомерен озынайту юлларын шулкадәр олы газаплар аша эзлиләр?! Без үләбез, бетәбез. Ә сез каласыз. Вәкил дигән адәм кала. Чын иркенлек алгач, ул нишләмәс! Кеше гомерен озынайту нигә, нәрсәгә кирәк иде? Тормышны мәңгелек залим кулына тапшыру өченме?!
Тилебаш җавап бирмәде. Үзенең тәрбияле дуңгыз һәм кыргый кабан кушылмасыннан барлыкка килгән калын һәм куәтле тавышы белән нәкъ юләр кеше сыман кычкырып көлә-көлә, ишектән чыгып китте.
Менә нинди тавыш та яралды – менә нинди коточкыч тавыш та яңгырап китте галәм чиксезлекләренә! Әшәке җаннар җәмгыяте мәнфәгатьләрен яклаган куәтле аваз! Кем уйлаган?!
Ә бит теләкләр нинди изге иде. Теләкләр, өметләр, хыяллар төгәл фикер орлыклары булып өлгергән иде. Рациональ орлыкның генетик программасын ачыклау, икенче төрле әйткәндә, каты чикләвекне вату күпме намуслы кешеләрне тешсез калдырган иде, җитмәсә, чикләвеге кортлы булып чыкты. Төкерергә кыенсынып тору мөмкин, әмма төкермичә дә булмый.
Тормыш мәгънәсен җуйды – мәңге яшәячәк кешеләр дә бер төс, бер аваз, бер ихтыярны тыңлап канәгать яшәячәк.
Анда кояш инде бу кояш түгел, ай инде ай түгел: салкын, күңелсез һәм күзгә бернәрсә дә күренми – бүген дә, иртәгә дә, аннан аргы көннәрдә дә.
Ә дөнья буйлата кабан дуңгызы һәм кеше рәвешен берләштергән Тилебаш йөри… Кешелекне үз кулында тота, патшалык итә…
* * *
Ләкин караңгылык патшалыгы күпме дәвам итте икән? Чиксез вакытмы? Ә чиксезлекнең азагы була микәнни? Әнә бит нинди ягымлы тавыш, кызлар тавышы төнне җиңде-куйды:
– Хәерле иртә!
Эх, җавап бирүче дә булса!
– Габбасов сезме?
– Мин.
– Градусник куегыз әле.
Наҗар күзләрен ачарга тырыша, ләкин алар тагын йомыла. Шулай да ул градусникны ала һәм җайлап кына куя. Шуннан соң йокы акрынлап тарала. Аң кайта. Ләкин тәндәге кайнарлык кимергә һич җыенмаган, киресенчә, арта гына төшкән, ахрысы. Яңадан кереп градусникны караган шәфкать туташы шул тоемны расларга мәҗбүр:
– Менә сиңа – яңадан утыз тугыз!
Һәм карават култыксасына беркетелгән кәгазьгә шул санны, мөгаен, төшереп тә куя. Сүзгә ышанасы килмәгәнлектән, Наҗар язуны торып карарга азаплана. Ләкин нишли баш? Башта мең-мең йолдызлар айкала…
Шулай да Наҗар, башын учлап бераз утырганнан соң, үҗәтләнеп аягүрә басты. Тастымал белән тәннәрен сөртте дә кран янына килде. Җылымса су белән юынгач, күзләре көннең ярыйсы ук якты икәнлеген абайлады.
Ул кухня ишеге янындагы чиратка басты. Нибары ун-унбиш кеше. Ләкин чират бозучылар шунда да бар. Бүлмәдән берәү алдарак чыгып баскан да бүтәннәре аның янына елыша. Минутларны булса да, кемнән булса да отып, хәрәмләшеп алырга кирәк. Уф-фа! Үртәлә Наҗар. Хәлсезлектән генә түгел.
Чират бозу – кешелекнең иң алама чире. Кемгәдер, кемнәргәдер күбрәк кирәк – көч, өстенлек, җир, күк… Нәкъ тере организмдагыча – югары төзелешле күзәнәкләр урынын түбән төзелешле күзәнәкләр ала. Башта бу чир сыман тоелмаса да, соңыннан яман шешкә әйләнә. Кешенең җанына күпме шеш, эрен җыйналган, ә үзе сау-сәламәт төсле йөри, башкаларны акылга, сафлыкка чакырып һәм яман чир йоктырып. «Хөрмәтле Батыршин, хөрмәтле Вертлиб, зинһар, минем җаныма операция ясагыз!» дип, алар килмиләр. Йа Хода! Килмәячәкләр, чөнки бу чир аларга файда китерә. Операция куркыныч. Әгәр аларның шешләрен ачсаң, дөньяның барча гөнаһсыз адәмнәре борыннарын томалап йөрерләр иде…
Әнә бит Наҗар да максатына иреште – аның да чираты барыбер җитте. Хәтта бүген аш биреп торучы хатын, фамилия сорап, операция ясалган кешегә махсус ризык әзерләнгән булуын әйтә белде һәм, хатасын төзәтеп, сөт төслерәк аш салып бирде:
– Аллалар ризыгы!
Бу сүзләрнең шаярту гына түгеллеген Наҗар бер кашык аш капкач ук үзенең мескен тамагы белән тойды. Ризык бернинди ышкылусыз, терекөмеш шикелле, тиешле юнәлеш табып узды-китте. Бер, ике, өч кашык. Тагын, тагын. Башкалардан һич калышмастан тамагын туйдырды Наҗар. Калориянең тәнгә генә түгел, инде фикергә дә җитүе ихтимал…
Юынган чакта Батыршин кереп сәлам бирде дә кабул итү бүлмәсенә чакырды.
Профессор, үзе тишкәләгән һәм кискәләгән урыннарны караганда:
– Чиста, чиста, ярый, – дип кабатлый торды һәм авырудан да хәл сорашты.
Наҗар зарлана белми:
– Әйбәт, – дип кенә куйды.
– Әйбәт? Ә нигә температура төшмәгән?
Яков Моисеевич бу сүзләрне Батыршинга карап әйтсә дә, Наҗар оялып башын иде. Батыршин, шулай ук аптыраудан уза алмыйча:
– Логикага бөтенләй туры килмәгәнчә! – дип кенә куйды.
Чамаларга мөмкин булганча, дәвалаучыларның агулаучыларга каршы көрәшендә Наҗар үзе ярдәм итә алмаганлыктан, шушындый рухтагы әңгәмәләр озакка сузылачак икән. Пенициллинның электән дә күп бирелүе аркасында, Наҗарга тәэсир итми башлавы ачыкланып, ампиокиска күчеләчәк, лимфалардагы шеш җиңелергә ашыкмагач, тубс-кварц билгеләнәчәк, капельница дигән аппарат белән яңа кан яралышына булыша торган, кан бәясе торган эремтә биреләчәк һәм фурацилин яки стрептоцидлы сыекча белән тамак чайкау даими шөгыльгә әйләнәчәк. Ләкин сүз йоктырган өянәкләргә каршы докторлар дәва билгели алырмы? Бармы икән дөньяда шундый дару?
Бу хәлдә аңа бер генә кеше – Фәнүзә генә ярдәм итәр иде кебек, ләкин ул нәкъ кирәк мәлендә юкка чыкты. Наҗар моның сәбәбен фараз итсә, йөрәге тагын жуылдап куя. «Әгәр… Әгәр дә Наҗарны аяктан еккан хәбәр Фәнүзәгә дә сугылып узган булса? Шулайдыр, мөгаен, шулайдыр. Югыйсә ник килмәсен ди Фәнүзә?»
Әмма күңел булмастайга исәп тота, бәлки әле, Фәнүзә эш аркасында гына килә алмыйдыр дип өмет итә, көтә.
Һәм менә, ниһаять, хәерле вакыт җитте дә бугай. Ишектән санитарка, сузылып, кемнеңдер килгәнен хәбәр итте. Ашыга-ашыга, каушый-каушый төшсә, аста аны кызы Энҗе көтә икән. Кызын күрүгә, ул беренче тапкыр тиешенчә сөенә алмады: «Эх, бала, балакай!»
Кочаклашып күрештеләр. Кыз, әтисен күргәч, шундый шатланып кычкырды, хәтта йөз кешенең йөзе дә борылып карады бугай.
– И әти, әти! Шушы хәтле куркытырга соң безне? Үзебез генә калабыз дип торабыз. Синсез шулхәтле күңелсез икән, бернишлисе дә килми.
– Укыйсы да килмиме?
– Укыйсы да. Хәтта телевизор карыйсы килми.
– Барыбер карыйсыңдыр әле?
– Карамасаң, гел кайгырып утырырга туры килә.
– Үзегезнең хәл ничек соң?
– Үземнеке ярыйсы да бит.
– Әниең?
– Ул авырып тора.
– Авырып? – Наҗар сискәнеп киткәндәй булды. – Грипп түгелдер?
– Грипп шикелле. Бүген бераз дарулар кабып, аякларына грелка куеп калды.
Кызының, дөресен сөйләсә дә, нәрсәдер әйтми калганлыгын күзеннән абайлап, Наҗар кабат сорады:
– Ә болай булгач… институтта… анда ничек булыр икән инде?
– Белмим шул, әти. Анысын ул миңа әйтмәде.
Чире грипп кына булган очракта да Фәнүзә өчен моның Наҗар чиреннән авыррак булачагы хәзер үк ап-ачык күренә иде. Шул сәбәпле шатлыклы күрешү сагышлы саубуллашуга тоташты. Киткән чакта Энҗе үзе дә әтисе күкрәгенә башын куеп, моңаеп алды:
– Әти, их, әти! Тизрәк терел, әти!
Бу сүзләрдә әйтеп бетерелмәгән уфтану ишетергә мөмкин иде. Шуңа күрә бугай, җаны тынычлана алмады. Хәле чак авырайдымы, әллә күз алдында, әллә кайдадыр еракта шомлы күләгә арлы-бирле йөренергә керешә. «Тилебаш» дигән кара өрәк йөри дөнья буйлата. Фәнүзә белән Энҗене куркытыр өчен балконга үрмәли, тәрәзә кага, ишек шакый. Алай да булмаса, телефон будкасына кереп, үзенең яман авазын телефон аша җиткерә. Кешеләргә ял итәргә ирек бирмәскә, йоклатмаска азаплана Тилебаш!
Нәкъ менә шуның аркасында Наҗарның температурасы яңадан күтәрелә башлады һәм кан басымы төшмичә аптыратты, ангина өр-яңадан тигән кебек, авырту кабат-кабат көчәя торды. Кан анализы роэның артык югары икәнен күрсәтә – илле ике, кырык бер, утыз биш, унтугыз, кырык ике…
Чирнең китәргә ашыкмавын күрсәтә торды саннар.
* * *
Фәнүзә Наҗарны больницада бөтенләйгә калдырып кайткан кебек хис итте. Өстеннән йөк төшкәндәй булып, өй генә түгел, ирек тә киңәеп киткәндәй һәм, икенчедән, ничәмә ел бергә гомер кичергән кешесен инде ул тере килеш алып чыга алмас шикелле тоелып, җанына декабрь җиледәй салкын шом да жуылдап керде. Урамга чыккач та, кая таба барырга икәнен чамалый алмыйча интекте.
Алар монда такси белән килде бит, троллейбус яки трамвай юлының кайда икәнлеген белмәве дә һич гаҗәп түгел. Әмма больницадан чыккач, хәтсез араны ул трамвайгамы яки троллейбускамы барырга кирәген уйламыйча ук атлаган булып чыкты. Биш-ун минуттан соң гына сорарга дип каршыга килүче бер апаны туктаткан иде, бөтенләй кире якка баруы ачыкланды. Тукталышның кайдалыгын һәм өйгә кайтырга кирәклеген төшенгәч, каядыр ашыккандай йөгерә-атлый китте. Күңеле нилектәндер өши, күзләре елыйсы килгәндәй әчетә иде.
Беренче нәүбәттә Садир Хәкимовичка керде. Хезмәттәше көтелмәгән хәбәрне хафаланып кабул итте. Соңыннан гына, тынычландырырга тырышып:
– Ул хәтле үк коелып төшмик, Фәнүзә Кадыйровна, кеше чирләми тормас. Терелер. Өч көннән, әйе, нинди олы эш… Шуны онытма һәм батыр бул. Җиңеп чыккач, мин сиңа бераз моңаерга да рөхсәт итәрмен, – диде.
– Рәхмәт, Садир Хәкимович, ярый әле сез бар.
– Хатын-кызны өйрәтәсе юк, ләкин алдан искәртеп куям – сез ул көнне гомер буе кайгы дигәнне белмәгән кеше булып күренергә тиешсез. Килештек бит шулай?
– Килештек, Садир Хәкимович!
Садир Хәкимович, әгәр мөмкинчелек булса, хәл белешергә барачагын әйтеп, больница адресын календарь битенә язып куярга да онытмагач, бераз күңеле тынычлана төшкән Фәнүзә, барыбер файдалы нәрсә башкара алмам дип, тиз арада өйгә кайтып китте.
Йорт мәшәкатьләре белән, асылда, бик иркенләп шөгыльләнергә туры килми бит – хәзер өстәлне тәртипкә китерергә кирәк. Күпме кер җыелган…
Ванна бүлмәсендәге кранны ачып, кухня ягында газ колонкасын кабызды да кер җебетергә тотынды. Бөтен өйне, бөтен киемнәрне чистарту хисе әллә ничек күңел җилкендергеч максатка әйләнеп куйды. Энҗе киемнәрен дә ванна бүлмәсенә чыгарды. Аннары Наҗарныкыларга тотынды. Сабынлауны шулардан башлады.
Гадәттә, Наҗар киеп ташлаган кием яңа юылган кердән аерылмый. Аларны ул үзе генә аера белә. Шулай да барыбер юарга кирәк – чисталыкның чиге юк. Менә шулай… Иренең күлмәген кулына алгач һәм кайнар диярлек су ага башлагач, күңел бераз җылына төште шикелле. Әлбәттә, эшләргә кирәк, нәрсә белән булса да шөгыльләнмәсәң, ялгызлык тиз арада ихтыярны какшата, үтәли җил шикелле өреп, җанны өшетә. Ә бу күлмәкләр һәм эчке киемнәрне юу үзе бер зур бәхет, ахрысы.
Телефон шалтырый. Эшне бүлдерерләр микәнни? Әллә тыңламаскамы? Юк, алай ярамый, институттан булуы бар, больницадан булуы бар.
– Әйе.
– Бу Наҗар Габбасов квартирасымы?
– Әйе.
– Фәнүзәме бу?
– Әйе.
– Бу – сезгә яхшылык теләп шалтырата торган кеше.
– Кем соң сез?
– Эш менә нәрсәдә, Фәнүзә, мин сезнең күзләрегезне ачмакчы булам, дөреслекне күрсен өчен.
– Менә инде… Нинди дөреслек?.. Юк, кем соң әле бу?
– Сезнең ирегез хакында…
– Әллә ул… зинһар, куркытмагыз.
– Юк, куркырлык нәрсә юк. Шулай да белеп торырга тиешсез.
– Ходаем, операция уңышлы узды, дигәннәр иде бит.
– Белеп торырга тиешсез. Әйе, ул… Ул бер лаборантка белән сезгә хыянәт итә бит.
– Уф, котымны алдыгыз. Әллә ниләр уйлап бетерә яздым.
– Ә сезгә хыянәт… сезнең өчен кечкенә нәрсәмени?
– Хыянәт? Нинди хыянәт?
– Әйтәм бит, сез белмисез. Сез белмәгән бер лаборантка белән көн саен бергә булалар.
– Ә сез көнләшәсезме? Үзегез белән булмаганга күрәме?
– Ышанмаска тырышасыз. Ярый, бик әйбәт. Берзаман ышанырсыз да, соң булыр.
– Җитәр, сез Наҗар салып ташлаган эчке киемдә казынмакчы буласыз. Сез… үзегез дә пычрак… пычрак эшкә тотынгансыз. Белеп торыгыз, аның үзенә түгел, киеменә дә кер кунмый. Сезнең генә кулыгыздан килмәс, пычрата алмассыз.
Фәнүзә ачу белән шапылдатып трубканы урынына куйды да баскан җирендә каккан казыктай катып калды. Күңеле нәфрәт, җирәнү хисе белән тулды, ә башы һичнәрсә уйлый алмый иде. Була икән, шушындый хәл дә була, шушындый бәндәләр дә бар икән. Һәм алар әле кеше арасында йөри – кайберәүләргә чисталык хакында вәгазьләр укый, кемнәрнедер оялта… Үзен судан пакь, сөттән ак дип ихлас уйлап йөри. Син алар өчен тырышасың, шул кешеләрнең гомерен озынайту бәрабәренә үзеңнекен кыскартасың… Ә алар? Алар сиңа ярдәм итәргә тиеш, ә гамәлдә үз гомерен озынайтырга тырышкан кешеләрнең гомерен кыскарту өчен менә ничек тырыша, нинди түбәнлекләргә бара-бара үзләренең бөек максатларына ирешәләр! Ирешәләр!
Юк, дөрес түгел, сез Фәнүзәнең әле кем икәнен белми эш итәсез. Сезгә Фәнүзәнең гомерен кыскарта алу сәләте бирелмәгән. Сез… Сез…
Тукта, чү! Гайбәт һәрвакыт гайбәт булып кала. Ләкин аңа бит бераз гына җай, элмәк кирәк. Кем бирде шундый җайны? Наҗар? Чынлап та бирде микән, чынлап та ялгышты микән әллә?
Юк, мондый хәлнең ишетелгәне түгел, сизелгәне дә булмады. Сәбәп шул гына: кемгәдер Наҗарның яманатын чыгарырга, пычрак атарга, намусын сатарга кирәк. Кемгә кирәк, ник?
