Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 12
Мәгәр күңелне әллә нәрсә барыбер яшертен генә, астыртын гына тырный иде. Кунакларны озаткан кичтә бу тойгы тагын арта төште.
Ихтыярдан тыш
Кеше!
Ул горур яңгырый!
М. Горький
Көндезге сәгать дүртләрдән соң Наҗар өенә кабат-кабат шалтыратса да, җавап бирүче булмады. Институтның да үз секторлары аваз бирергә ашыкмады. Чит секторлар, трубканы алсалар да, бернинди мәгълүмат бирмәгәнлектән, күңеленә чак кына сәбәпсез ризасызлык туса да, Наҗар моны акылы белән хәерлегә юрады: эш бара дигән сүздер бу.
Кич Энҗе килде.
– Хәерле кич, кызым!
– Хәерле кич, әти! Хәлең ничек?
– Минеке әйбәт. Сезнеке ничек?
– Безнеке дә әйбәт бугай, әти.
– Әниең нишли?
– Әни кайтмады әле.
– Кайтмады? Шалтыратмады дамы?
– Юк шул.
– Син аның янында булмадыңмыни?
– Юк, лекцияләрдә утырдым.
– Әниең янына барырга иде, кызым.
– Ул үзе кушмады. Болай да бик каушармын, кызарып, оялып утырырсың, диде.
– Ярый, кызым, тагын ниләр бар?
– Бүтән нәрсә юк инде, әти.
– Әниеңнең эше ничек беткәнен зарыктырмый хәбәр итегез, яме?
– Ярый, тыныч йокы, әти!
Эшнең ничек тәмамлануын ул көнне тәки белә алмады Наҗар, һәм шуңа күрә йокысы да тыныч булмады. Тамак авыртуы көчәеп, тәнне калтырата бирде. Җып-җылы бүлмәдә, юрган астында аяк өши… Иртән үлчәсәләр, температура яңадан утыз сигезгә менгән. Моның җан газабыннан һәм кичә астагы салкын бүлмәгә еш төшеп, трубканы кем дә булса алыр әле дип, телефонга йөрүләрдән икәнен табибларга ничек әйтергә? Шуңа тагын кеше тулы бүлмәдә ялгызлык өстәлүен ничек аңлатырга? Бер, ике, өч көн…
Өченче кичтә, ниһаять, – Фәнүзә. Язуында бер генә җөмлә: «Диссертация белән эш бетте!»
Әмма нәкъ шул сөенечле көнне Наҗар аска төшә алмады. Җавап кәгазендә кич шалтыратырга вәгъдә итсә дә, шул вәгъдәсен дә үтәмәде.
Хәлне төшенгәнгә күрә микән, Фәнүзә көн саен килә башлады. Язулары яшь чакта алышынган хатларның дәвамы кебек иде.
Читтән торып хәбәрләшүләргә тагын берничә көн үткәч кенә чик куелды. Ниһаять, Наҗар аска үзе төште.
Фәнүзә ишек төбенә өелгән бер төркем кешеләрдән арттарак басып тора иде. Кыяфәте чирле. Наҗар, моны коридордан борылгач ук шәйләгәнгә күрә, күрешүдән артык канатланып китә алмады. Әдәп өчен генә елмаеп, хатынын шулай ук әдәп өчен генә кочаклагандай итте. Шуннан соң гына Фәнүзәнең күзләренә карады. Ә күзләрдә… җиңү тантанасы китерергә тиешле яктылыкның әсәре дә сизелми, ичмасам. Бу күзләрдә хәтта ниндидер ят мәгънә, читләшү төсмере бар бугай. Ниндидер хәерсез үзгәреш… Монысын Наҗар аермачык күрде. Шулай да яман кәефкә бирелергә ярамавын чамалап, хатынын бик вакытлы рәвештә котлый белде:
– Мин сине котлыйм, Фәнүзә, молодец!
– Котладың бит инде язмача…
Читтәге бер почмакта озак кына сөйләшеп тордылар. Фәнүзә Садир Хәкимовичның һәм башкала кунакларының үзенә бик ярдәм итүләрен, хәтта дусларча якынлык күрсәтүләрен сөйләгәннән соң гына, иренә тиеш булганча, ихлас елмаеп куйды:
– Башкала кешеләре синең эш белән дә кызыксыналар. Бигрәк тә соңгы мәкаләңне яратканнар. Үзләре дә бу темалар буенча нык эзләнәләр, тикшеренәләр икән. Теләктәшлек тәкъдим иттеләр.
– Ә син?
– Мин үз исемемнән дә, синең исемнән дә рәхмәт әйттем. Син ризамы соң?
– Ыһы. Тагын ниләр?
– Бүтән юк. Искә төшкәндә тагын сөйләшербез. Нюанслар калгандыр әле. Ә син тизрәк чык инде.
– Больницага йөрү туйдырдымы?
– Аннан гына булса… Хатынның нигә кирәге бар? – Күзләрдә таныш якынлык чалымнары.
– Тагын бер сорыйсы нәрсә бар иде.
– Сора, Наҗар!
– Минем кайсы больницада ятканны институтта беләләрме?
– Садир Хәкимовичтан башка беркем дә белми.
– Ләкин кемнәрдер белә. Гаҗәп.
– Ник алай дисең?
– Әйтә алмыйм әле. Ярый, хәзергә җитеп торыр. Юл бик кыен булса, килеп интекмәгез.
– Үпкәләмичә генә дәвалан, килербез, тик барыбер тиз терел.
– Тырышырмын.
Гадәттәгечә, Наҗар хатынын ишектән чыкканчы озата килде һәм шулай ук гадәти рәвештә кул болгады. Күрешү тәмам.
Айның калган өлеше шушы рәвештәрәк узды. Больницадан Наҗар ай ярымнан соң – Яңа ел алдыннан гына чыга алды.
Сәгать икеләр тирәсендә ул урамда иде инде. Шимбә көн булгач, Энҗе дә, Фәнүзә дә өйдәдер дип шалтыратып караган иде, трубканы алмадылар. Энҗе институттадыр, ә Фәнүзә кибетләргә чыгып китте микән?
Наҗарның кайчан кайтасын алар төгәл генә белми, чөнки табиблар бүген генә әйттеләр бит. Алай-болай өйдән озаккарак чыгып китмәсеннәр тагы. Алай да зыян юк. Наҗарның ачкычы үзендә. Керер дә өйдәгеләрнең кайтуларына үзе ишек ачар.
Көн шактый салкын икән. Әмма ай ярым хәрәкәтсез ятканлыктан, әлбәттә, ипләп кенә атлаган хәлдә дә маңгайга тир бәреп чыкты, җилкәләр юешләнде. Салкын тиюе ихтимал. Җитмәсә, троллейбуслар тукталышы шактый ерак, имеш. Тагын да яманрагы, мондагы троллейбуслар артык сирәк йөргәнгә, алар көндез дә шыгрым тулы икән. Ким дигәндә ярты сәгать көткән троллейбуска утыра алмыйча һәм такси да тота алмыйча, икенче линиягә кадәр тагын ун-унбиш минут чамасы атларга туры килде. Шунда гына ул Фәнүзәнең хәлен аңлады. Ә бит аңа әле бөтен кеше эштән кайткан сәгатьләрдә йөрергә туры килә иде. Хатыны да, кызы да көн саен диярлек батырлык эшләгән булып чыга.
Шул уй белән якаларын күтәреп, һәм, авыз-борынны каплаган хәлдә, ашыга-ашыга, тирли-тирли, өйгә кайтып житте Наҗар. Кыңгырау шалтыратты, тик эчтә хәрәкәт сизелмәде. Ишекне үз ачкычы белән ачып керде. Кешесез өйгә кайтып керү күңелсез дә соң, нишлисең.
Чишенде. Беренче булып, ванна бүлмәсенә керде һәм кулларын, битләрен рәхәтләнеп юды. Аннары кухня ягына чыгып нәрсәләрнедер барлыйсы итте. Энҗе бүлмәсен ачып куйды һәм зал ишегеннән узган гына иде… уң як кушеткада – хатыны! Бөрешеп, бәләкәйләнеп калган. Чырае күп-күмгәк. Шулкадәр кызганыч төскә кергән.
– Фәнүзә?! Син? Нишләп болай?
Фәнүзә кушеткада утырган җиреннән бер генә секундка күзен ялтыратып куйды да башын иеп һәм ике тезен берьюлы кочаклап тын калды. Ниндидер хәерсез нәрсә сизенсә дә, вакытлы үзгәрешкә ышанырга теләмәстән, Наҗар аны башыннан кочакламакчы булып килгән иде, тик хатыны башын кинәт чайкап борылды да тагын ике аягына сыенып утырды. Аның суырылып калганлыгын, чырайдан язган булуын шунда гына шәйли алды Наҗар. Бөтенләй сабыйга охшап калган. Каян шушындый үзгәреш! Җитмәсә, ябык, нечкә гәүдәсен бөкрәйтеп тезләренә йомылуы аны тагын да кызганычрак иткән – кечкенә бер дүңгәләк – ике кулыңа күтәр дә ал.
– Ни булды? Авырыйсыңмыни?
Ичмасам, күзләреннән бер генә очкын сирпелсен икән!
– Фәнүзә… Соң… Болай нәрсә инде? Нәрсә аңлатмакчы буласың? Терелеп кайтуым ошамадымы? Кайтмаска идеме әллә? Соң… Бик теләсәң, кире китәм, алайса.
– Кая китмәкче буласың?
Ниһаять, беренче сүз. Мәгънәсе бары тик үртәлүдән генә торса да, өнсезлектән ул юньлерәк – нәрсәнедер ачыклый башларга мөмкин.
– Теләсәң кая.
– Кая гына качсаң да, ялангач күләгәләрең артыңнан калмас, иярер.
– Качарга? Мин нәрсә… Җинаять эшләгәнме әллә?
– Ә син эшләмәдем дип йөрдеңме?
– Ипләбрәк, Фәнүзә. Югыйсә бит нервылар миндә дә бар. Минем дә протест белдерә башлавым ихтимал.
Күләгәләр нәрсәдер сөйлиләр. Нинди күләгәләр?
Соң бит Фәнүзә инде хәерсез сурәтләрнең юклыгын гамәлдә үзе раслаган, аннары, мең мәртәбә уйлап, иренең гаепсез икәнен тәмам аңлаган лабаса! Наҗарны юкка рәнҗетүен, үзенең гаделсез тузынуын да бик яхшы белә ул. Тик менә күңелдәге җенне барыбер тыя алмый…
Ай ярым вакыт эчендә бөтен кар-яңгыр аның ялгыз башына яуганлыктан, бөтен җанында һәм тәнендә тулышкан кара дәрья тыелгысызга әйләнгәнлектән, ихтыярны саташу алмаштырырга азаплана. Әйе, тулган шеш тишелмичә кала алмый, югыйсә ул кешенең исән күзәнәкләрен, бөтен гомерен агулый башлаячак. Мөгаен, шулай. Фәнүзә моны яхшы белә һәм белгән килеш үзенә үзе хуҗа була алмый.
Менә ул, сугышырга җыенган тәрбиясез зат сыман кискен борылып, диванга арка терәп утырды да гаепләүләрен баягыдан да аяусызрак итеп ыргытырга кереште:
– Сиңа инде бернәрсә дә ярдәм итә алмас. Белмим, кеше күзенә ничек күренерсең. Ояты бит, ояты ни тора!
– Кешедән оялырлык мин нәрсә эшләгән? Нәрсә? Нәрсә дип сорыйм мин синнән!
– Үзең шәп беләсең.
– Больницада… Нәрсә өйрәнергә мөмкин?
– Аңарчы булганы бик җиткән.
– Аңарчы нәрсә булган?
– Үзең белгәне күбрәктер. Миңа сурәтләр генә килеп җитте.
– Нинди сурәтләр?
– Синеке һәм тагын бер кешенеке. Анысы – хатын-кыз.
– Шуннан?
– Җитмәдемени? Җитми калдымы? Бар, тагын төш сурәткә – ялангач килеш.
– Тфү! Акылдан язган бит бу хатын. Ә мин адәмчә сөйләшмәкче булам тиле хатын белән.
– Ә сурәткә төшмәдеңме?
– Нинди сурәткә?
– Сөяркәң белән, оҗмахтагы кебек, шыр ялангач!
Наҗар әле һаман бернәрсә дә аңламый, ә дөресрәге аңламаска тырыша сыман иде. Ләкин инде хәлнең мондый ук аламалыкка тоташуы тиз арада ачыклау таләп итә иде. Битеңә шушындый әшәке нәрсә сибелгән икән, син инде дөньяга бу йөз белән карый алмыйсың – сөртергә, юарга, чистартырга тиешсең, үзеңне акла, тиз, бик тиз.
– Менә нәрсә, Фәнүзә, бу шаяра торган нәрсә түгел.
– Ә син шаярмадыңмы? Шаярмыйча, чынлап гөнаһ кылдыңмы?
– Мин сиңа иң дөресен әйтеп карыйм, җитди итеп. Минем бернинди сөяркәм юк. Булганы да юк.
– Булмагач, ничек сурәткә төштегез?
– Әһә, менә ничек! Күрсәт сурәтләреңне!
– Сурәтләр – сезнеке!
– Әйе, минем сурәтләрне күрсәт!
– Үзең сатып ал, йөз тәңкә сорыйлар.
– Кем сорый, кайда?
Шуннан соң, бик интегебрәк булса да, Фәнүзәгә күптән түгел булган хәлне – үзен ничек интектерүләрен, диссертация яклар алдыннан булган соңгы кичтә һәм хәтта көндез нихәтле бәргәләнүләрен, өзгәләнүләрен сөйләп бирергә туры килде. Шуннан соң гына Наҗар иркен сулыш алды. Дөресен әйткәндә, җанына әллә нинди чиркандыргыч нәрсәләр килеп тулгандай булып, ул шушындый кабахәтлеккә бара алган кешеләрнең яшәвеннән, шуларның да кеше исемен күтәреп йөрүләреннән, кеше генә түгел, галим дигән изге дәрәҗәгә күтәрелүләреннән, ә үзенең, Фәнүзәнең вәхшилек каршында көчсез, яклаусыз булуларыннан чамасыз зур оят кичерә иде. Кинәт аның битләрен, күзләрен юасы, сабынлый-сабынлый кат-кат юасы килеп китте. Больницага, тып-тыныч палатага шушы вәхшәтнең бер дулкыны гына кагылуы аңлашылгач, күзләренә тузан тулгандай, күкрәкләре, чигәләре чатнагандай, колак пәрдәләре ертылгандай ачытырга, әрнергә һәм әллә нинди агулы, әллә нинди ямьсез авазлар бөтен зиһенне мәсхәрәләп чыңгылдарга кереште. Шулай да бөгелеп төшәргә ярамый, чөнки Фәнүзәгә хәзер иң шифалы сүзне әйтеп калдыру кирәк. Әйтмичә калу исә әшәкелек-түбәнлекләрнең тагын да зураюына – чын төсле тоела башлавына сәбәп булыр иде. Наҗар үзен кулга алырга тиеш. Һәм ул шуңа иреште дә. Якындагы урындыкны мөмкин кадәр тыныч хәрәкәт белән күчереп, хатыны каршына килеп утырды:
– Ышанасыңмы-ышанмыйсыңмы, анысы синең эш. Тик мин шуны әйтәм: кем беләндер, кайчандыр син әйткәнчә шыр ялангач кыяфәттә, бигрәк тә, кемнеңдер бозык фантазиясе күпертеп күрсәткәнчә, әдәпсез кыяфәтләрдә минем беркайчан да фотога төшкәнем булмады. Син әйткән сурәтләрнең булуы мөмкин түгел. Бүтән сүзем юк. Больницадан, үлемнән котылып чыгуым белән бик әйбәт котладың, гаҗәп матур каршыладың. Рәхмәт! Бетте сүзем. – Наҗар торып, урындыгын үз урынына баягыча ук саклык белән күчереп куйгач, зал ишегеннән чыгып барган җиреннән тукталып, шуны да өстәргә кирәк тапты: – Әгәр ул сурәтләр чынлап та булса, ул бәндәләр аларны зал буенча таратып йөртерләр иде. Җитәкчеләргә дә, башкала кунакларына да тиз ирештерерләр иде. Синең башка документларың белән бергә ВАКка да ияртеп җибәрерләр иде.
– Бәлки, җибәрерләр дә… Өлгерерләр әле.
– Алар, димәк, шундый рәсемгә җай эзләгәннәр, форсат көткәннәр. Кызганыч, минем андый ук батыр кеше түгеллегем комачау иткән. Өметләре акланмагач… ялган үрдәк булса да очыртып җибәрергә тиеш тапканнар.
– Аларга бу ник кирәк булды дисең?
Наҗар, урындыкка утырып, тагын шәрехләп аңлатырга мәҗбүр булды:
– Исәпләре бик мәкерле, әлбәттә. Бер атуда – берничә куян.
– Нинди?
– Алар минем больницага кергәнне белделәр бит?
– Мин синең кайсы больницада икәнеңне беркемгә әйтмәдем.
– Садир Хәкимовичка?
– Аңа да ышанмагач, кем кала?
– Менә шул иң ышанычлы кешеләр агуның колактан бирелә торганын тапканнар.
– Ходаем! Сиңамы?
– Икебезгә берьюлы. Икенче исәпләре – сине диссертация якларга бара алмаслык хәлгә китерү. Үзләре яхшы булып калган шартта. Тик анысы да тормышка ашмаган – син алар уйлаганнан көчлерәк булып чыктың.
– Ниятләребез гел изгелектә иде ләбаса! Шуны белгән килеш!
– Төкерәләр алар изгелеккә. Үз кирәкләре өчен алар үз әниләрен, бөтен кешелекне сата алачаклар.
– Без шундый кешеләр гомерен озынайтырга тиеш булабызмы? Юк, адәмнәр мондый кайгыртуга лаек түгел, безнең хезмәтләр әрәмгә китте, ахры. Мин хәзер элеккечә эшли алмам, булдыра алмам! Кеше моңа лаек түгел, түгел, түгел!
– Әле генә мине үлемнән коткарган кешеләр – алар да лаек түгелме?
– Белмим, беләсем дә килми!
Моңарчы Наҗар Фәнүзәнең болай ук ачыргалануын, үрсәләнүен күргәне юк иде. Димәк, ялгыз хатынны мөмкин кадәр җәзалаганнар. Хәзер ул менә ихтыярын бөтенләй югалткан хәлдә. Аңа шушылай тугарылырга туры килгән. Тик хәзер аның янында аркаланыр өчен ышанычлы кешесе бар. Хәзер аны ул кадәр үк беркем дә газаплый, котырта, агулый алмаячак.
Наҗар, бер сүз әйтмичә генә хатынының чәчләрен, аркаларын сыйпап торганнан соң, йокы бүлмәсеннән мендәр алып чыкты һәм, сабыйны көйләгәндәй, хатыны өстенә калын шәл китереп япты да, Фәнүзә елавыннан туктагач, ванна бүлмәсенә кереп, кайнар су агызырга кереште. Аннары озак-озак ванна керде, кат-кат юынды.
Аңлашылмаган нәрсә калмаган кебек иде инде. Шулай да Фәнүзәнең йөзе тиз генә ачылмады. Күңелендә сулкылдап торган җәрәхәтләр һәм шикләр бөтенләй тынычланырга тиз генә ирек бирмәячәктер. Белдермәскә, сиздермәскә, күрсәтмәскә тырышкан килеш тә ир белән хатын арасы барыбер сизелерлек ерагайды. Өйне күңелле шау-шу белән тутырырга тырышкан Энҗе дә элекке җиңеллекне, ихлас әңгәмәләрне кайтара алмаячактыр.
Сурәтләр, сурәтләр… Кала буйлата чышын-пышын үрмәләгән гайбәтләр артыннан шул кара күләгәләр әле дә ияреп йөри кебек.
Җиңү, гыйльми дәрәҗә шатлык китермәде.
Кемнәрдер үзләренең мәкерле максатларына шул рәвешле барыбер ирештеләр. Әйе.
Кемнәр? Кемнәр алар?
Наҗарның эш ансат – төп-төгәл генә атар да куяр: Садир Хәкимович һәм Вәкил, янәсе. Алар юкта мондый түбәнлекләр эшләндеме? Юк. Садир Хәкимович эшли башлагач күренгән фотокарточкалар Вәкил дусты килгәч бермә-бер арттымы? Артты. Ул кешеләрне бу кадәр дәрәҗәле эшкә кем күтәрде? Әлбәттә, алар моның өчен хәлиткеч чараларны үзләре күрделәр. Хәзер югары оешмада эшли торган элекке гыйльми секретарь аша байтак нәрсә майтардылар. Әмма директор бик принципиаль булса да, ныграк торса, әлеге директор урынбасары лабораториядә гади хезмәткәр булып утыра бирсә (Наҗар нәкъ шулай гына булыр дип уйлый да иде бит), Вәкил бу институтка урнаша алмаячак иде. Җитмәсә, тагын күп кенә яшь аспирантлар алар тирәсендә чуала. Аларга да бу җитәкчеләр үз тәрбияләрен бирмәсмени? Бирәчәкләр. Дөресрәге, хәзер үк бирәләр инде. Моны хәзер үк сизәргә мөмкин – артык зирәк булмаган хәлдә дә.
Иң зур оят, дөресрәге, оятсызлык шул: мәхәббәтне, аның да иң табигый, иң нәзбереген җинаятькә тиңләп рисвай итәргә бөтен дөнья әзер. Ә бит бөтенләй киресенчә, мәхәббәтне мыскыл итүчеләрне, тойгыларның эчкерсез мәлен сагалап, күзәтеп, пычратып йөрүчеләрне хурлык баганасына бәйләп яки асып куярга кирәк иде. Баштүбән йөреп, астан тиешсез урынга карарга күнеккән әхлакны ничек аякларына бастырып куярга? Кайчан, ниһаять?!
Вәкилнең кем икәнлеген электән белгән Наҗар аның институтка эшкә керүенә башта ук катгый рәвештә каршы иде. Фикерен директорга ап-ачык итеп әйтте. Ләкин директор мөнәсәбәтләр тирәнлегенә, аларның катлаулану мөмкинлегенә әһәмият биреп бетермәде. Аңа югарыдан шалтыраттылар. Элек шушында гыйльми секретарь, аннары директор урынбасары булып эшләгән, хәзер югары инстанциягә күчкән Рим Салихович дигән коллегасына исә Садир Хәкимович дусларча сүз кушкан иде. Кул – кулны, ике кул битне юа. Александр Иванович шуны белгән көе, ахыргача нык тора алмады. Әйе, өстән килгән телефон тавышы тынып ярты сәгать уздымы-юкмы, Вәкил директор кабинетына килеп тә керде. Александр Ивановичка да, хәтта Наҗарга да билдән иелеп сәлам бирде. Директор урын тәкъдим итмәгәнлектән, әнисе йомышы белән килгән малай кыяфәтендә басып калды һәм шулай борын тартып шактый вакыт торырга туры килде. Директор аны юри сыный, юри интектерә – Вәкил моны сизә. Директорның максаты көн кебек ачык – шул ысул белән иптәшкә үз дәрәҗәсен аңларга ярдәм итмәкче ул. Вәкилне үпкәләтергә һәм үпкәләтеп шәхес тойгысын уятырга, мыскылдан саклану дәрте кабызырга тырыша, килгән юлыннан борылып кире чыгып китмәсме дип өметләнә. Кешеләрне белеп бетерми иптәш директор. Ә Вәкилне бигрәк тә…
Әйе, һичнинди коткы-фәләнгә алдана торган кеше түгел ул Вәкил. Башкалар, бәлки, белеп бетермидер, ә ул үзен шәп белә. Нык тора. Әрсезләнергә туры килә килүен дә, ләкин… ләкин нишлисең – назлы назланып торган арада әрсез ашап туйган бит. Ул да – Вәкил дигән кеше дә – шушындый җаваплы, хәлиткеч мизгелдә горурлык хакына ниятеннән чигенә торган дивана түгел. Кирәк икән, кимсетелүдән дә курыкмый, кирәк икән, иптәш директор, әгәр әдәбен сыйдырса, кил дә син аның битенә төкер, Вәкил түзәчәк. Түзү генә димә, елмаячак һәм сиңа матур сүз әйтәчәк – синең зирәклегең, кыюлыгың хакында. Кайгыру, үкенү юк, соңыннан бит барыбер әҗәтне кайтарырга җай чыгачак. Шул чакта кемнең кайчан кимсетелгәне, кемнең кимсеткәне саф су астындагы кара таш шикелле күренеп торачак, һәм исәп-хисап дөрес хәл ителәчәк. Гаепле кеше, һичшиксез, үзе кылган катылыкны үзе татыячак. Хәтта артыгы белән.
Вәкил изгелекнең, ихтирамның җанлы рәвеше сыйфатында директорның нәкъ каршысына килеп утырды. Утырды да, туп-туры караган хәлдә, үзенең балачактан кадерләп саклаган һөнәрен яңартып, колакларын… әйе, ике колагын берьюлы селкетергә кереште. Бик җитди кыяфәттә. Директор нидер сизенеп башын күтәрде дә, ни уйларга белмичә, шаккатты да калды. Әйе, күр, иптәш директор, үз кул астында эшләячәк кешеләрнең нәрсәгә сәләтле икәнлеген җитәкче белеп торырга бурычлы. Күрегез менә – нинди тирән фикерле күзләр белән карап, сезнең кабул ителәчәк хезмәткәрегез үзенең сөекле колакларын селкетепме-селкетә ләбаса. Тагын кайсы кешегезнең хәленнән килә бу?!
Директорның күзләре чынлап түгәрәкләнде. Колаклар аның саен катырак, күңеллерәк селкенә иде. Ах, менә бит шайтан токымы, менә бит нишли! Нишли! Мондый чакта теше сызлаган кеше дә кычкырып көлмичә булдыра алмас. Олы ир кеше үзен-үзе хуҗаның ишәге итеп күрсәтсен әле!
Директор сирәк була торган ихлас көлү белән кычкырып көлеп җибәрүен сизми дә калды. Шул секундта ук Вәкил үзе дә сабый шикелле ихлас кеткелдәп җибәрде. Ләкин кызыктан түгел, үзенең җиңүен сизүдән һәм шуның лаеклы тантанасы шатлыгыннан көлде ул. Аларның көлүе Наҗар йөзенә генә кара күләгә булып төште. Мәсьәлә хәл ителде.
Берничә көннән мөдир дигән кеше – гыйльми секретарьга, ә соңрак директор урынбасарына – Садир Хәкимовичка әйләнде.
Наҗар, нәкъ шул көннәрдә тагын командировкага киткәнлектән, соңгы вакыйгаларга катнаша алмады. Өйдә чагы туры килсә дә, каршы килүдән инде барыбер файда юк дип, бәлки әле, кул гына селтәгән булыр иде. Ә Фәнүзә кул селти алмады. Әмма Вәкилнең дә, мөдирнең дә интригаларга сәләтле генә түгел, хәтта шуларсыз яши алмый торган кешеләр икәнлеген, шуны акыл билгесе, көч билгесе, ихтыяр билгесе дип санауларын нихәтле генә аңлатырга тырышса да, юк, уңышка ирешмәде.
– Әгәр без һәрвакыт үзебез теләгәнне генә эшли алсак, дөньяда күптән бернинди проблема калмас иде, яшәүнең кызыгы кимер иде, – дип елмаерга тырышты Александр Иванович.
Әйе, шуннан соң яшәү шактый кызыкланып та китте шул. Тик директорның хәзергесе көндә елмаясы гына, ай-һай, киләме икән?
Әгәр Вәкилнең колак селкетүенә алданмаса һәм шикле иптәш кыңгыравыннан курыкмаса… автомобиль һәлакәте дә килеп чыкмыйсы иде…
Фәнүзәнең югары бәя алган күзәтүләре кешенең яшьлеген хәзерге белән чагыштырганда бермә-бер озынайту мөмкинлеген расласа да, шуның организмдагы төгәл механизмы тәҗрибәдә тәгаен ачылмаган әле. Шулай икән, эшләргә дә эшләргә, бөтен гомер буе эшләргә кирәк булачак. Бәлки, бер-ике буын кеше гомере генә җитмәс тә. Әйе, җитмәү ихтималы бүгеннән соң тагы да артты. Бүгеннән соң Фәнүзә бу эштән читләшәчәк. Чөнки аның адәм балаларыннан күңеле кайтты… Адәм баласы иң әүвәл кеше булсын икән. Шуңа ирешкәч, шул исемгә лаек икәнлеген раслагач кына, аңа яшьлек кебек гүзәл халәтне кабат бүләк итәргә мөмкин булачак. Наҗар бу фикерне үзгәртергә һич тә мәҗбүр итә алмаячак.
Кайдандыр чишмә чылтыравы ишетелә. Яшьлек чишмәсе. Якында гына: берничә генә ел аша кулыңны сузсаң, кул җитәр кебек. Аның кайдалыгын Фәнүзә белә. Аның кайдалыгын Наҗар белә. Кешеләргә шул чишмәнең кайда икәнлеген күрсәтмәкче иде алар. Инде ул чишмә чылтыравы бүтәннәргә тиз генә ишетелмәс. Ник дигәндә, аның чылтыравы әнә тиз генә үзгәрде дә куйды – ул нибарысы ванна бүлмәсендәге су агышына әверелде. Аңа да әле, бәлки, барча адәмнәр лаеклы дип әйтү кыендыр. Торбалардан аккан су шулай ук саф һәм изге. Ләкин ул барыбер яшьлек чишмәсе үк түгел шул, андый ук кодрәткә гади су ия түгел әле.
Гади су белән коенган гади кешегә – Наҗарга эчке кием кертергә кирәк. Сурәткә төшереп куймасыннар. Әйеме? Башына шундый гади фикер килеп, Фәнүзәне урыныннан кузгатты. Үз тезләреңне, үз гарьлегеңне үзең кочаклап, күпме утырырга мөмкин?!
Фәнүзә шкафтан майка һәм трусик табып, ванна бүлмәсендәге батареяларга элеп куйды. Наҗарның үзенә борылып карамады. Чөнки аны бу кыяфәттә хатыны гына түгел, башка адәмнәр дә күргәндер сыман тоела, һәм шул тойгы аның йөрәген әле дә агулый бирә…
Наҗар хаклы: агуның рәвешләре чынлап та төрле, бик күп төрле икән. Аны терелтеп кайтардылар, ә менә Фәнүзәне кем дәвалар һәм ничек итеп?
* * *
Савыкты дигәч тә, Наҗар әле эшкә чыгарлык хәлдә үк түгел. Ике-өч көнгә бер тапкыр поликлиникага барып күренергә кирәк. Авырудан гына түгел, ялгызлыктан гына да түгел, ә эшли дә, укый да алмаганнан интегергә туры килә. Шулай да аның хәле Фәнүзәнекеннән җиңелрәктер.
Фәнүзә җайсызлыкны эшкә килә-килешли үк аермачык күреп тора: кемнәрдер «күрмичә» узып китсә, кемнәрнеңдер күзләрендә кызгану – нәрсәдер беләләр, әйтмиләр генә. Ә бит шундый чак: аларның һәркайсы Фәнүзәне котларга тиеш кебек. Ни дисәң дә, инкяр ителмәстәй эш башкарылган – кеше гомерендә бер генә кабат була торган нәрсә. Әмма очрашмый карашлар, күрмиләр, танымыйлар…
Фәнүзә бүген турыдан-туры лабораториягә барып керде. Анда да шулай ук – унөч баш берьюлы микроскопларга иелә. Светлана белән Вәкил генә торып бастылар. Исәнләшкәндә, боларның да бөтен нәрсәдән хәбәрдар икәнлеге күзгә ташланды. Урыннарыннан кубып, каршыга ук килүләренә карамастан, барыбер сизелде – ярыйсы ук төче, ясалма кыланышлар.
– Бик исән, Фәнүзә, котлыйм сине, – дип пайпылдаган булса да, Вәкил тавышында ялган пафос.
– Әллә кайчан ук котладыгыз түгелме соң?
– Майны ботка бозмый, – дигән булып шаяртты тагын Вәкил. – Котлыйк әле, мондый җай гел генә чыгып тормас. Шулай бит, Света?
– Шулай. Котлыйм сезне, Фәнүзә Кадыйровна, чын күңелдән!
Светаның күзләрендә шулай ук уңайсызлану галәмәте. Шуны үзе дә сизгәнлектән, оялган кеше төсле башын ия ул.
Тиз арада тынлык урнаша, һәр икесе пробиркалар белән булашканда яки, бүтән шөгыль табып, арлы-бирле йөренгән вакытта да эштән бигрәк Фәнүзә хакында уй йөртә.
Ул да гел үзе турында уйлана. Нәрсәдер караган, күзәткән булып утырса да, колак төбендә һаман бер үк алама сүзләр…
Света бүтән көннәрдә мондый тынлыкка үзенең, сәеррәк булса да, матур һәм яңа көй шыңшуы белән ямь кертә белсә, бүген авызына су капкан диярсең. Ул да кайгыга калган.
Уйлар, уйлар, сүзләр, сүзләр…
Искеләренә бүтәннәре, яңалары өстәлә…
Башын иеп, Вәкил каядыр чыккан гына иде, Света тиз генә Фәнүзәне арттан килеп кочаклады да, шул ук җәһәтлек белән аның янына утыргач, искитмәле мөһим хәбәр җиткергәндәй тезеп китте:
– Белмәссең инде, ышаныргамы-ышанмаскамы. Наҗарның романы хакында бөтен кала шаулый. Имеш, ул ниндидер кызга өйләнә икән. Минем ирем шәһәрнең бөтенләй икенче читендәге заводта эшли. Шуннан ишетеп кайткан. Ә без монда янәшәдә генә берни белмичә утырабыз. Хәер, син белгәнсеңдер инде. Күптәннән башланган тарих, диләр бит. Хәзер генә ишетелгәч тә…
Ишетмәгәнгә сабышырга җыенса да, Фәнүзә:
– Нәрсә ишетелде? – дип сораганын сизмичә калды.
– Ну, разводтыр инде, аннан соң…
– Кызый, син нәрсә әйткәнеңне беләсеңме?
– Нәрсә дип… Ишеткәнемне генә – тамчы да өстәмичә.
– Уф-ф!
– Нәрсә, ялган хәбәрме әллә?
– Ялган, ялган, ялган!
Бүтән вакыт булса, болай турыдан-туры ярып салмас, хисап бирмәс, чак кына башкачарак әйтер иде дә, тик бугазга ук килеп тыгылган ачу һәм нәфрәт уйларга ирек бирми шул. Үртәлүне сиздермәскә дә көч җитми кала. Кызны утырган җирендә калдырып, кечкенә савытлар алырга дигән булып, Фәнүзә салкын шкаф капкачына тотына.
Үзе генә белгән өзек-төтек көй көйләп, һәм сөенечле кыяфәт белән Вәкил хәбәр китерә:
– Фәнүзә Кадыйровнаны Садир Хәкимович сагынган икән…
Бу көннәрдә Садир Хәкимович директор кабинетында утыра иде. Фәнүзә шунда керде. Ишеккә якынрак урындыкларның берсенә утырырга җыенгач, Садир Хәкимович:
– Узыгыз мондарак, курыкмагыз, мин кешегә тимим, – дип көлгән булды. – Менә шулай. Чырайдан язгансыз… Кәефегез шәптән түгел, ахры, димме?
– Шәптән түгел, Садир Хәкимович, бик начар.
– Менә монысына ышанмыйм. Юк, теләсә генә нәрсә әйтегез, ләкин монысына ышана алмыйм. Шулкадәр олы уңыштан соң, башкала кешеләре үк соклангыч эшләргә йомгак ясаганнан соң, кәеф начар була димени? Моннан да олырак шатлык була диме?
– Моннан да мөһимрәк нәрсә бар икән бит.
– Шаяртмагыз, Фәнүзә Кадыйровна. Мин ул хәтле үк беркатлы бәндә түгел.
– Беләм.
– Шуннан? Наҗарның хәле ничек?
– Больницадан чыкты.
– Менә шәп – кайчан эшкә?
– Әле больничныйда. Операциядән соң…
– Ничек? Операция дә булдымыни? Нинди?
Фәнүзә бик тәфсилле рәвештә ире кичергән хәлләрне сөйләгәч, Садир Хәкимович чын күңеленнән кайгырган кыяфәткә керде:
– Менә инде, без бернәрсә белмибез. Янына да тәки барып булмады. Ике вазифаны берьюлы өстерәгәч, шулай була икән – кичерер инде Наҗар.
– Садир Хәкимович, мин Наҗарның кайсы больницада икәнен фәкать сезгә генә әйткән идем бит.
– Йә-йә, шуннан?
– Сез ул адресны кемгәдер биргәнсез.
– Ничек-ничек?
– Ә ул кеше күчтәнәчкә агу китергән.
– Фәнүзә Кадыйровна! Моны ничек аңларга? Чак кына вөҗдан кирәк ләбаса!
– Кирәк шул, Садир Хәкимович, бик тә кирәк.
– Мин сезне шундый да түбән уйлы кеше дип белмидер идем.
– Өйрәттеләр, Садир Хәкимович, шактый өйрәндек.
Шушы урында сүз арасына телефон шалтыравы кереп бик дөрес эшләде. Икесенә дә хәерле тоелмаган бәхәсне туктатып, башка темага күчәргә җай туды. Диссертация якланса да, бу юнәлештә тикшеренүнең чынлыкта хәзер генә башлануын һәм моннан соң тагын да ныклабрак эшкә керешергә туры киләчәге искә кабат төшерелде. Фәнүзә үзе дә шуны раслагач, гәп озакка сузылмады. Ләкин кузгалырга дигәндә, Садир Хәкимович киная белән генә елмаеп куйды да:
– Инде бер кечкенә мәсьәлә, – дип, Фәнүзәгә кабат утырырга ишарә ясады. – Наҗар хакында. Гаиләгез турында. Сез нәрсә, аерылышасызмыни? Дөресме шушы хәл? – Кәефе кинәт кырылган Фәнүзә, аптырап, ни әйтергә белми торган арада, тагын да катырагын өстәде: – Бөтен бүлекләр шаулый анда…
– Җитте сезгә!
Фәнүзәнең күнегелмәгәнчә катырак эндәшүеннән Садир Хәкимович, үзе дә курыккандай, кинәт читкә тайпылып куйды. Нәкъ шушы вакытта ишек ачылды. Алсуның бик вакытлы күренгән гүзәл башы һәм ягымлы йөзе Садир Хәкимовичны үгет-нәсыйхәт бирүдән коткарып калды:
– Нәрсә, Алсу Гаффаровна? – Беренче тапкыр Садир абзасы аңа атасы исеме белән ихтирамлы сүз кушты бугай.
– Рим Салихович исеменнән шалтыраттылар. Бүген сәгать биштән соң кереп чыксын әле, диделәр.
Рим Салихович – хәзерге вакытта барча институтлар өстеннән җитәкчелек иткән йогынтылы кеше. Аның дөньяда барлыгын бигрәк тә бу институтта бер көнгә дә онытып тормыйлар. Чөнки Садир Хәкимович үзенең иң ихтирам иткән кешесе сыйфатында аның исемен көнгә бер генә кабатламый торгандыр. Менә хәзер дә Алсудан шул исемне ишетүгә, кәефе күз ачып йомган арада күтәрелеп китте.
– Ярый, Фәнүзә Кадыйровна, дәвам итәрбез әле, – диде дә киенергә кереште һәм тиз арада китеп тә барды.
Зур бүлмәдә бер-берсенә охшаш ике хатын-кыз үзләре генә калды. Алсу Фәнүзәгә шулкадәр текәлеп бакты ки, әйтерсең гомерендә беренче тапкыр күрә. Әйтерсең Фәнүзәнең бите алама чир – махау белән капланган. Ныклап карасаң, бәлки, чынлап шулайдыр әле. Ул бит үзе дә шулайрак сизә. Ә кешеләргә кызык. Кешеләргә кешене мыскыллы кызгану белән кызганырга җай чыккан икән, файдаланып калсын ул, үзенең өстенлеген тоеп рәхәтләнсен.
Аргос кешеләре үзләрен коткарган каһарманны кулларына таш, сәнәк, имән күсәкләр тотып каршылаган кебек, рәхмәтләрен шулай белдергән кебек, Фәнүзәгә каршы да аягүрә бастылар. Күсәкләр, сәнәкләр белән киләләр. Ә ул ялгыз, бу минутта аның беркеме дә юк – әтисе дә, әнисе дә, сөйгән яры да!
«Наҗар! Син! Син китердең миңа бу хурлыкны. Хыянәтең ясаган җәрәхәтләр канап тора! – дип уйлады Фәнүзә. – Синең хыянәтең мине шушы хәлгә төшерде. Шашкан күселәр көтүе кебек, бөтен каланы кимерә синең хактагы гайбәт. Алар минем җәрәхәттән тамган канны эчә, симерә бирәләр. Мин, үзем дә сизмичә, кинәт картайдым – ничә генә көн эчендә! Бер генә теләк тә калмады!»
– Син миңа әйтәсеңме бу сүзләрне, Фәнүзә Кадыйровна?
Фәнүзә кычкырып уйлаганын төшенсә дә, һич кыенсынмыйча җавап бирде:
– Сезгә, сезгә, бөҗәкләргә!
– Әйе, мин дә ишеттем, тиздән Наҗарның туе буласы, диләр. Шул туйда сезнең лабораторияләрдәге барлык бөҗәкләр, барча микроблар, җыйналып, танцыга чыгачаклар икән.
Колакларын каплап, Фәнүзә ишеккә ташланды. Әмма котылырга җай юк иде. Кайсы бүлмәгә кермә, гайбәт менә шушылай шуыша-шуыша, чыш-пыш йөри. Аларны таптап кына үтереп тә, бетереп тә булмый һәм булачак та түгел, агу да җиңә алмый – менә, ичмасам, адаптация! Кай арада җайлашканнар! Агулаучылар, җитмәсә, Гөлчәчәк атлы гади бер кыздан нинди иләмсез карачкы ясадылар! Кабердән казып чыгарылган скелет кебек, шул кызның өрәге йөри – институтның бер ишегеннән икенчесенә, аннан өченчесенә, дүртенчесенә уза. Әнә ул авызын кыйшайткан да Фәнүзәнең колакларын авырттырып кычкыра: «Менә мин, менә – күрегез! Мин – Наҗарның сөяркәсе! Күреп калыгыз!»
Янында гына әллә Алсу, әллә шул өрәкнең үзе. Кабат борылып, өрәккә булган нәфрәтен Фәнүзә гайбәтчеләрнең берсенә – Алсуга кайтара:
– Хуҗасына өргән эт – сафлыкка хыянәт. Мин синең күзләреңне чокып чыгарам, мин синең телеңне, йолкып, үзеңнән дә хәтәррәк ерткычларга ыргытам. Саклан! Сакланыгыз!
– Әләй, әләй, котырган! Фәнүзә котырган! – Арты белән акрын-акрын чигенә барып, нәрсәгәдер абынган Алсу әнә шулай дип кычкырып җибәрде.
Ары китә алмаганлыктан күзләрен коточкыч зур ачкан хәлдә диварга аркасы белән ябышып каткан кызга күз дә салмыйча, кая барганын үзе дә белештермәстән, Фәнүзә урамга ук чыгып китте: «Тиз, тизрәк тынычрак җиргә!»
