Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 8

Гөләндәм, Тәбрик абыйсының ни уйлаганын башына да китерә алмыйча, әллә нинди таныш та, серле дә елмаю белән елмаеп тик тора һәм шулай уйларны бүтән якка, бүтән матурлыкка дәшә.

Егет белән кыз, Каратал авылы бакчаларын узып, Черныш дигән авыл ягына атладылар. Әлеге дә баягы таулар тарта күңелне, нигәдер һаман җилкендереп, үзләренә чакырап тора шул таулар. Кайчандыр бүреләр йөргән, хәзер инде кемгә дә куркыныч тоелмый торган Ябалак чокыры буйлап тагын биеккә күтәрелделәр дә түбән якка – киңлекләргә, авыллар сибелеп утырган тын һәм моңсу үзәннәргә карап тын калдылар. Ай бу киңлекләр! Ай бу авыллар! Чиксез дөнья, Галәм кебек… Әнә инде утлар да кабынган… Күпме утлар ул авылларда – шәһәрдәге төсле үк электр утлары җемелди… Нәкъ күктәге йолдызлар санынча… Ага да ага чиксезлек, ага да ага җем-җем иткән яктылык, изге чишмә кебек, елга кебек, гомер кебек, тормышның үзе кебек.

Шулай да ник бөркетләр күренми икән бу тауларда? Кайчандыр бу тауларда алар оя кора торган булган бит. Ник рәхәтләнеп канат җилпемиләр икән алар һаман шушы чиксезлектә? Кая китеп югалдылар икән? Хәтта Ябалак чокырындагы ябалаклар да юкка чыккан.

Аерым карасаң, кемнәрдер китә бу дөньядан, әмма аларны кемнәрдер яңадан алмаштырырга тиеш…

Ниндидер өйләр искерә, туза, җимерелә һәм яна… Әмма дә яңалары төзелсә, искеләренең юклыгы беленми дә… Ничәмә гасыр шулай юкка чыккан алар, ничәмә гасырлар буе алар урынына яңалары килеп баса торган. Өйләр җимерелә, гомерләр…

Ләкин бер сарай мәңгелек – менә шушы таулар дөньядагы барлык манаралар, гөмбәзләрнең иң бөеге, чыдамлысы һәм иң гүзәле… Офыклар булып тоташкан гомуми зәңгәрлеккә үзләренең искиткеч манаралары, гөмбәзләре белән сузылган бу таулар – дөньяда иң чын һәм даһи художник әсәредер… Бөек йорт… Тау ягы… Ерак Болгар һәм Биләр корылмаларын да, Казан һәм Мәскәү Кремльләрен дә хәтерләтеп, алар белән бөек бер ансамбль тәшкил итә шикелле бу таулар. Һәм ул ансамбль бөтен килеш тә йөрәккә сыя икән.

Өч архитектор – Кояш, Су һәм Җил – гаҗәеп тә төрле сызыклар һәм төсләр белән бизәгән бу искиткеч зур һәм иркен сарайны. Иң сөенечлесе – мәңге җимерелмәслек итеп төзелгән бу бөек йорт. Бернинди яулар һәм янгыннар да җимерә, юкка чыгара алмаган бу әсәрне һәм алмаячак. Монда яшәгән халыкка, Тугаш бабайларга мәңгелек һәйкәл дә, өй дә булып, мәңге торыр бу сәнгатьле сарай. «Әйе, җимерелмәс бу бөек өй, янмас – үзегез генә исән булыгыз, ике атамны берьюлы алмаштырган дәү әтием! Исән булыгыз!»

Егет шул сарайның бер манарасына – чирәмле тавына баскан. Янында торган гүзәл кызга елмаеп карый да кулларын йолдызларга суза.

Уч төпләренә тиеп, бөтен тәнне җылытып тора йолдызлар – шулкадәр якын икән алар бу төшләрдә! Учларны йомып кыссаң, ике кулда ким дигәндә ике йолдыз балкыр. Бүген булмаса, иртәгә… Әйе, йолдызларга терәлеп торган бу якта бәхетләр һәм сөенечләр ерак түгелдер, якындыр, бик якындыр, бик тә, бик тә якындыр.

Йолдызлар тоту һич тә кыен эш түгелдер бу җирләрдә.

«Тау ягы» дип атыйлар бу якны.

1969–1972

Мәңгелек бәхәс

Котырган сыер һәм башкалар

Җан тартмаса, кан тарта.

Мәкаль

Авыл ду килде.

Җәй башының матур бер көнендә Галиәкбәр абзыйның сары сыеры, су буенда туплыкта яткан җирдән кинәт кенә сикереп торды да, борынын тәүфыйксыз җыерып җил иснәде дә, башта акыртынрак, ә соңра кызулый биреп, аннары исә, мин сиңа әйтим, җан-фәрманга чапты-китте. Көтүче күз алдында аның тик сары төсе генә сузылып калды. Моңарчы бик тә җитди булган, инде ике-өч бозау тудырып, аларны тәүфыйкка күндергән сыер елга үренә, ерак һәм куе урман чиксезлегенә томырылды – атылган ук диярсең.

Көтүче бу хәлне малның хуҗасы булган Галиәкбәр абзыйга тыны-көне беткән хәлдә кайтып әйткәч, абзый үз сыеры мисалында:

– Булмасны сөйләмә, яме! – дип кенә куйды. – Берәр җирдә батып калгандыр да, коткарырга иренеп, хәзер исә үз гаебеңне безнең сөекле сыерыбызга япмакчы буласың. Нибуч, алдый алмассың!

Көтүченең хәтере калды, гарьләнде көтүче. Башына таяк тигәндәй исәнгерәп, авыл урамының әле бер очына, әле икенче башына тиле кешедәй чәбәләнеп тыраклый торгач кына, күңеленә акыллы уй килеп, ул үзенең галим күршесенә, кайчандыр укытучы булган, аннары пенсиягә чыккан, аннары исә гыйлемен артабан күбәйтү нияте белән галимнәрнең авылдан ярты гына чакрым ераклыкта урнашкан тәҗрибә хуҗалыгына каравылчы булып кергән, хәзер исә, хуҗалык тулаем совхоз милкенә әверелгәч, шунда зоотехник дәрәҗәсенә күтәрелгән Әмән абзыйга киңәшкә керергә тиеш тапты. Әмән абзый өендә иде. Ихатасында коба сыерының кара койрыгын күтәреп нәрсәдер тикшергән хәлендә күршесенә борылды:

– Әйдә, кем, ник алай яшь килендәй оялып торасың?

– Оялырлык шул, Әмән агай, шундый да хәл, адәм ышанмалы түгел.

– Ни булды? Әйдә, рәтләбрәк сөйлә, – дип, Әмән абзый, кара койрыкны тынычлыкта калдырып, күршесен күтәрмә төбенә ияртә килде дә җайлап кына утыргач дәвам итте: – Әйдә, күрше, сүзеңне йотмыйчарак кына такылда әле.

Көтүче тынычлана төште. Шулай да кулларын бутый-бутый күп тә сөйләмәстән сикереп торып, сыерның ничек кыланганлыгын күрсәтеп, хәтта үзе дә чатыр-чотыр чабып, ярсуыннан чак капкага орынмыйча калды.

Әмән абзый җавап бирергә ашыкмады. Ник дигәндә, күршесенең кыяфәте һәм кыланышлары аның саф күңеленә сары май шикелле булып ягыла иде. Шул күренешне, чәнти бармак зурлыгы мыегын сыпыргалаган хәлдә, бер-ике минут күзәткәннән соң гына, анда да хәйләле елмаюын яшерә төшеп кенә, телгә килде:

– Артык өзгәләнмә, күрше. Синең тычкан тизәге хәтле дә гаебең юк. Сыерның хуҗаларына әйт: малны да бик тиргәмәсеннәр. Ул ерак урманнан кан авазы ишеткәч үзгәргән – пошилар тавышын ишетеп. Димәк, аның анасы бигүк тәүфыйклы була алмаган – үзен поши үгезеннән каплаткан, авылның прастуй үгезенә генә риза булмыйча тагын. Атасы – поши, анасы сыер булган бу сылуга исә, җенси теләге тугач, тагын кыргый куәт кирәк тоелган. Менә шуннан соң ул үзенең ерак кардәшләренә таба чапкан. Һич гаепләрлек түгел – кан авазы, нәсел чакыруы. Менә шул.

Көтүчегә бу сүзләр диварны тишеп керә алмаган борчак шикелле коелып кына төштеләр, зиһененә уза алмадылар.

– Барыбер котырган булып чыга инде, шулай бит, ә, күрше? – дип, җилкәсен, чигәләрен суелыр дәрәҗәгә җиткереп ышкуын белде ул.

– Котырмаган булып чыга.

– Кыргыйга әйләнгәч… шул котыру түгелмени?

– Түгел, һич тә котыру түгел. Бу аның табигый хәле. Аңладыңмы?

– Аңладым да бит.

Ләкин үзенең күзләре «аңламадым» дип кычкыра иде. Шуңа күрә гомер буе әдәпле булып интеккән Әмән абзый да тавышын көчәйтергә мәҗбүр иде:

– Бар, сыерның хуҗаларына әйт, – дип өлгердеме-юкмы, капкадан күрше-тирә килеп керде, һәм шулар арасында сөмсере тәмам коелган Галиәкбәр кордашы күзгә чалынды.

Җыйнаулашып, мәсьәләне түгәрәкнең уртасына салып дигәндәй сөйләшкәч, бәхәсләшкәч, Әмән абзыйның кайнар-кайнар нотыкларын кабат-кабат тыңлаганнан соң, барчасы да хакыйкатькә ышанды дигән фикер ныгыгач, моңарчы бер авыз сүз кыстырмый торган Галиәкбәр абзый елар-еламас кыяфәт һәм авызыннан чыгар-чыкмас әкертен тавыш белән йомгак ясады:

– Ызнамы дискет, сыер котырган! Күпме вакыт, ничәмә ел котырган сөт эчкәнбез! Кемнең генә каһәре төште икән?! Бер генә адәмне дә рәнҗеткәнем юк ласа, үзегез беләсез. Телле-тешле дә бәндә түгелмен. Ник Ходай миңа орды икән бу каһәрен? – Җәмәгатьчелек аптырап торган арада, тагын ялгап китте: – Зинһар, дип әйтәм, ничек булса да тотып алып кайтып, личит итик – чире бүтән хайваннарга йокмасын. Бөтен урманга йокса, котырыгы бер дә күңелле булмас. Бөтен авыл малына йокса, бөтен авыл терлеге белән бергә хатыннар, азгынлык чиренә тарып, шулай тилереп чабарга тотынса, адәм дә, без дә, ызнамы дискет, качып калалмабыз. Зинһарлап сорыйм – ничек булса да тотып кайтыйк та Әмән кордаш лазаритына салыйк. Личитса итсен.

– Ничек личитса итсен. Мәхәббәтне бетерә торган дару бармыни дөньяда? – дип, бәхәскә катнашты киң күкрәкле яшь механизатор.

– Юк андый дару. Булмасын, кирәге дә юк! – дип каршы төште җиде яшьлек малай.

Әмән кордашлары нихәтле генә аңлатырга тырышса да, Галиәкбәр абзыйны, юк, ышандыра алмады. Турысын гына әйткәндә, икеләнүчеләрне искә алмаганда, Әмән абзый сүзләре бу юлы һич тә үтемле була алмады. Таң белән торып, йөгәннәр, дилбегәләр, арканнар, көрәкләр, ломнар, бәгүрләр, мылтыклар һәм башка әйберләр тотып, урманга юл алырга карар кылдылар һәм шулай эшләделәр дә. Мәгәр морадларына ирештеләр дию кыенрактыр. Чөнки күпме генә авылга таба куарга тырышмасыннар, сөекле сыер, куәтле поши үгезеннән аерылырга һич теләмичә, һаман ераккарак, урман куелыгына табарак кача бирде. Аптырагач һәм тәмам хәлдән тайгач, ниһаять, йөрәк ачысын учлап, Галиәкбәр соңгы хөкемне чыгарырга мәҗбүр булды:

– Ярар, җәмәгать, ызнамы дискет, язган мал түгел икән – атып кына алыйк.

Әйткән сүз – аткан ук. Бер-ике сәгатьтән зифа сыер, ямь-яшел туйра яфрагына башын салып, хәлсез ята иде инде. Галиәкбәр абзый аны кочаклап алды, ярату һәм хөрмәт сүзләре белән башларын, муеннарын чәбәкләде дә:

– Әрәм булмасын, суегыз, – дип боерды. Ә үзе, яшьләрен сөртә-сөртә, кайтыр юлга таба атлады.

Мәгәр ике-өч адымнан соң… каккан баганадай катты калды. «Ә» дә, «бе» дә дия алмыйча, ким дигәндә ике-өч минут басып торгач кына, зиһене күзгә күренгәнне дөрес рәвешендә кабул итте шикелле. Анда, бераз гына сулдарак, нәкъ кеше кыяфәтендә йонлач бер карачкы басып тора иде. Үзе кеше, үзе коточкыч ямьсез. Авыз-борыны, һич арттырмый әйткәндә дә, нәкъ чучканыкы төсле.

Галиәкбәр абзый алда торган шул албастыга урманны калтыратырлык тавыш белән акырган иде, тавышы үзенә ишетелерлек тә чыкмады. Дөресен әйткәндә, авызы ачылып ябылды гына. Шуннан соң ул, аптырап, авылдашларына борылды. Кулларын мәгънәсез бутый-бутый, башы белән алдагы хәшәрәт төсле адәмгә ымлады.

Сыер тунарга керешкән иптәшләре күтәрелеп карасалар… Шулай ук гаҗәпләнеп калдылар – көләргәме, еларгамы дигәндәй аптырап тордылар. Ярый әле Әмән абзыйларының теле тиз ачылды:

– Дуңгыз, явыз дуңгыз! Атыгыз! – дип боерды.

Ә дуңгыз дигән хайван, шулвакыт нәрсә өчендер мыскыл итеп, кешеләргә елмаеп карый икән! Әнә авызын алты аршын ачкан да тавышсыз көлә! Эче катып көлә ул!

Әмән карт моның нинди көлү икәнлеген шунда ук төшенде. «Бер гаепсез сыерны харап иттегез, ә үзегез кеше исемен күтәреп йөргән буласыз тагы!» дип көлә иде ул. Җитмәсә, Әмән абзыйларының уен аңлаганын сиздереп, «бүтән сүзем юк» дигәндәй кырт борылып, чатыр-чотыр чапты-китте чытырманлыкка.

Ә кешеләр хатасы аркасында фаҗигале үлемгә тарган гаепсез сары сыер исә хәрәкәтсез ята иде. Аның газиз башы гәүдәсеннән аерылган инде. Кешеләргә, дөньяга гаҗәпләнүдән зур ачылган күзләре, томанлы һава сыман күгәреп, «Минем бер гаебем дә юк иде бит, юк иде!» дип, тавышсыз кычкыралар иде.

Аны бөтен җаны-тәне белән аңлаган Әмән абзый авылдашларына чын рәнҗү белән карады:

– Ә… дуңгыз… аны ник атмадыгыз?

Авылдашлар, ник икәнлеген үзләре дә аңламастан, җилкәләрен генә җыергалап куйдылар һәм Әмән абзый белән Галиәкбәр агай китәргә кузгалгач, янә эшкә керештеләр.

Игелекле күршеләр, кичке кояш урман ягына төшеп түбәнәйгән чакта, түшкәләргә, тирегә һәм мөстәкыйль башка әйләнгән сыерны, арбага төягән хәлдә, Галиәкбәр абзый өенә китерделәр. Әмма хуҗа кул гына бутады. Гүяки чебен куа иде:

– Юк, рәхмәт төшкерләре, котырган сыер ашар хәлем юк. Курыкмасагыз, үзегезгә булсын, – диде һәм кешеләр ничаклы гына үгетләсә дә бирешмичә, капылт борылып, бәрәңге ындырына чыгып китте. Авылдашлар авыл урамы буйлап, йорт саен ит тәкъдим итсәләр дә, бүләктән һәркем баш тарта торды. Сыерны атып, эшкә иңдереп кайткан ирләр, хатыннары азгынга әверелүдән куркып, риза булмаганлыктан, хәтта үзләре дә, аппетитларын җиңеп, иттән баш тарттылар. Бөтен авылга күп дигәндә биш-алты килограмм ит җиткәндер. Калганын, Әмән абзыйларының миһербанлы кеше булуы аркасында, аның ризалыгы белән тәҗрибә хуҗалыгының суыткычына илтеп урнаштырдылар.

Иртәгесен гадәттән тыш вакыйганы совхоз директоры, Әмән абзыйның шактый гадиләштереп сөйләвенә карамастан, рәхәтләнеп көлде дә итне хуҗалык исәбенә алдырып, Галиәкбәр абзыйга исә күпмедер акча яздырып, аннары үзенә дә шул котырган сыер итенең биш килосын илтергә кушкач һәм кич белән бер ярты янында парланып торган яшь иттән авыз иткәч, кичә генә шул ризыкны бушка да алмаган күп кенә иптәшләр, икенче көнне акчага бик матур гына алып кайтып, директор тәҗрибәсеннән файда күрделәр. Беркем котырмады. Хатыннары да урманга чапмады.

Әмән абзый исә бер-ике килограмм күчтәнәчне хәтта калага, Наҗар гаиләсенә дә илтә китте. Аның Наҗарга хәбәр итәсе башка яңалыклары да бар иде.

Яши башлыйм дигәндә…

Китә рәхәт «килә башлый» дигәнче;

Яшен һәм юк була «яшьни» дигәнче.

Г. Тукай

Зәп-зәңгәр күкле чалт аяз көнне, юк, яшен сугарга тиеш түгел иде. Ничек болай килеп чыкты соң? Ничек?..

Көннәр буе бихисап кабатлана торган шалтырау гына иде югыйсә. Кичкә хәтле кабатланган шалтырауларга Алсу тыныч кына җавап кайтара торды:

– Директор юк, әйе, совхозга китте. Әйе, җәнлекләр янына. Тиз кайтырмын дигән иде дә, нишләптер озаклады.

Шулай кич җитте. Секретарь кыз, җиңел башмакларын салып, язгы-көзге туфлиләрен кигәннән соң, болай да гүзәл иреннәрен тагын да матурлар өчен ал төскә буяп торганда, телефон тагын шалтырады. Алсу бу юлы нишләптер дертләп китте. Һәм күңеле ничек сизенган диген: көннәр буе кабатлана торган шалтырауларның бу соңгысы бер-берсенә су тамчыларыдай охшаш көннәр һәм сәгатьләрне берьюлы актарды да ташлады.

– Алло! Директор юк, әйе, совхозга… Ничек? Ничек? Нишләп больницада? Авария? Мөмкин түгел!

Аваз, теге дөньядан килгәндәй, сәер һәм куркыныч тоелып, Алсуны өнсез калдырды. Трубканы кабат үз урынына куярга кирәклеге зиһененә җиткәндә, тавыш тынган, аларны өзлексез пипелдәү алмаштырган иде инде. Үз колагына үзе ышанырга теләмичә, «Мөмкин түгел, түгел!» дип кабатлый-кабатлый кәгазьләрне җыйнаштырганнан соң, тагын күпмедер хәрәкәтсез утыргач кына, хәбәрне башкаларга җиткерергә кирәклеге исенә төште: «Уф! Китеп бетмәделәр микән инде?»

Ашыгып, каршыдагы бүлмәгә керде.

Директор урынбасарының:

– Әле син мондамыни? Әйдә, уз, – дип елмаюы шулай ук мәгънәсезлек сыман тоелды.

– …Калага кайтышлый автомобиле юл читенә очкан. Больницадан шалтыраттылар. Ужас нинди!

– Ярый, тынычлан. Башкаларга хәбәр иттеңме?

– Беренче булып – Сезгә.

– Бар, бүтәннәргә дә җиткер.

Секретарь кыз барча бүлекләргә шалтыратса да, институтта җан иясе калмаган иде инде. Лабораторияләрнең берсе шулай да җавап бирде.

– Алло, Наҗар абый, Сезме?

– Гафу итегез, мин.

Монысы да шаярмакчы. Ләкин хәбәрне ишеткәч, телен тиз йотты. Берничә минуттан соң директор урынбасары бүлмәсенә күтәрелгәч, сүзнең нәрсә хакында баруына илтифат итмәстән, үзенең соравын ишек төбеннән үк өстәлгә папкасы белән бергә ыргытты.

– Чын хәбәрме? Шаяртмыйсызмы?

– Менә Алсу… – Садир Хәкимович кызга баш изәде. – Ихлас әйтә бит.

– Ниндидер кабан, ди, юлга аркылы баскан, ди. Ужас нинди!

– Кабан дисеңме? Кабан? – Яңа хәбәр авырлыгыннан Наҗар кинәт урындыкка чүкте. – Шулайдыр, шулайдыр… – Берара аптырап интеккәннән соң, баш күтәреп, чырае качкан кызга күз ташлагач, тиз үк больницага китәргә кирәклеген төшенде. – Кабан! Әлбәттә, шул! Ә без нишләп торабыз болай? Киттек!

Садир Хәкимович, шул сүздән соң гына һушына килгәндәй, телефонга тотынып:

– Дөрес шул, болай килешмәс, – дип, машина чакырды.

Шулвакыт ишек шакыдылар. Аннан төссез кепкалы, чәнти бармак кадәр мыеклы, кечкенә борынлы түгәрәк чырай сузылды. Әмән абзый. Үз холкы буенча шаулап-дөбердәп, директор урынбасары бүлмәсенең нәкъ түренә узды. Әмма түгәрәк көләч чырай:

– Исәннәрмесез, саулармысыз! – дип канатланып керсә дә, иптәшләрнең артык җитди кыяфәтләренә төртелгәндәй, кинәт турайды, хәтта бераз гына арткарак чайкалып куйды.

Наҗар торып басса һәм дустының кулын каты гына кысса да, күптән күрешмәү аркасында җыйналган сагыну галәмәтен бөтенләй сиздерә алмады диярлек. Карт, Садир Хәкимович белән күрешкәндә:

– Әллә берәр хәл булдымы? – дип сорамыйча булдыра алмады.

Җавапны Наҗар бирергә ашыкты:

– Бар шул. Директор автомобиль авариясенә эләккән.

– Исәндер бит?

– Исән, диделәр… Тик больницада. Ничектер тагы.

– Ә мин күчтәнәчләр алып киләм, имеш. Хәбәрләр дә байтак иде.

– Соң… машинада сөйләшербез, ә? – Наҗар, Әмән абзыйга эндәшеп, Садир Хәкимовичка карады.

Тегесе каршы сүз әйтмәгәч, өчәүләп китеп тә бардылар. Әмән абзый, машинага кереп утыру белән, бәхетсезлекнең кайда һәм ничек килеп чыгуын сорашып белгәч, катгый нәтиҗә ясады:

– Менә сиңа, ә… Мин дә гаепле булып чыгам бит әле, ә… Садир Хәкимович белән икәүләп.

Урынбасар утырган җиреннән борылып карамыйча гына, бәхәскә җай тудырмас өчен, тагын да катгыйрак итеп әйтте:

– Ипләп! Шаяру өчен бүтән объект табыгыз, яме?

– Нишләп шаяру? Бик тә чынлап. Сезнең бүлектән алынган гомета… әйе, тере күзәнәк. Кабан дуңгызыннан сез алып калган… Теге хәерсез ташкыннан исән калды бит лаборатория. Сез килми башлагач, мин, үзем кызыксынып, бер дуңгызны ясалма аталандырган идем. Алты чын чучка, бер кабан баласы туды. Бер яшь тулгач та, урманга качты. Икенче яшендә инде ул, карт кабанны җиңеп, көтү башлыгы булып үрләде. Аннары менә шул начар гадәте беленә башлады – ике аяклыга әйләнеп, олы юлга чыга да баса… Аны таптатмас өчен, машиналар җайсыз хәлдә кала. Ликсандр Иваныч машинасы шуның корбаны булырга тиеш. Менә шул.

Наҗар, өстеннән йөк төшкәндәй, җиңел сулап куйды:

– Ә мин тагы… Үзем ата алмаган теге кабандыр дип курыккан идем.

– Юк-юк, икенчесе, яшьрәге. Сез җан өргән кабан, Садир Хәкимович, сез саклап калган.

Садир Хәкимович пырхылдап көлде генә. Сөйләшеп тә торасы юк, аның катнашы юк, янәсе. Ләкин эндәшмәве Әмән абзыйсының кем икәнен һәм бәхәсләшүнең үз файдасына булмаячагын белү аркасында гына иде. Шулай да бу юлы эндәшмәве алтынга әйләнә алмас.

– Ликсандр Иваныч исән булсын, шуны телик, Садир энем, безнең вөҗданда кала югыйсә. Төшендекме? – Садир Хәкимович таш сын кебек утыра биргәнлектән, Наҗарга борылды. – Инде сиңа да шундый сүз. Син бит теге үзең ялгыш аткан аюдан шулай ук генетик матдә алырга өлгергән идең. Шулай бит?

– Әллә аны да…

– Аны да булмыйча… Мөмкинлек барда. Аю барда. Анысы да шул ук елны туды. Мәгәр урманга качу түгел, куып та җибәрә алмыйбыз. Бер-ике чакрымга илтеп адаштырырга тырышып та карадым, юк, китми генә – читлегенә кайта да ята.

– Кызганыч икән, бик тә кызганыч.

– Менә әйтәсе хәбәрләрем шушы иде. Сезне сөендерерлек яңалык булмасмы дип көткән идем дә… булмады. Яманрак булып чыкты, гафу итегез. Берегезнең кабаны, икенчегезнең аюы… Икесенең берсе дә рәтле булалмады.

– Үзебезгә охшагандыр инде, – дип шаярткан булды Наҗар.

Ләкин беркемнең дә йөзенә елмаю галәмәте чыкмады шикелле. Киресенчә, ике галим дә авызларына су капкандай тын калды.

Шул рәвешле больницага килеп җиттеләр.

Директорны тиз таптылар һәм, ул күзгә күренүгә, өчесе берьюлы аһ иттеләр. Башка китереп булмаслык сурәт: бүрәнә хәтле юан итеп гипсланган аягын ап-ак җепләр белән түшәмгә асканнар, һәм, җитмәсә, тагын бер кулын акка катырганнар. Директор үзе, җитдилеген ахыр чиккәчә югалткан хәлдә, күккә багып ята. Әле кичә генә куәтле булган җитди җитәкче көчсезлегеннән оялып кызара… Әйтерсең гаепле…

Кызганыч та, көлке дә. Көлеп җибәрмәс өчен, шактый көч сарыфлап, ике-өч минут басып торганнан соң гына, карават эргәсенә килделәр. Әмән абзый хәлгә тизрәк җайлашты. Тирән эчтәлекле сүзләр эзләп маташмастан, нәкъ авылча гадилек белән авыруның исән кулын кушкуллап кысты:

– Исәнмесез, иптәш директор. Күрәбез, беләбез. Зыян юк – баш исән булгач, терелербез дә танцыга да йөрербез. Исән калуыгыз белән котлыйм сезне – бәхетегез һай зур икән!

«Бәхетле» кеше ихлас елмайды:

– Акыллы сүз, молодцы, – дип куйды. – Югыйсә бәхетсезлектән интегеп ята идем әле. Рәхмәт.

Җайлы форсаттан файдаланып, Әмән абзыйларыннан бушаган кулны Наҗар белән Садир да елмаюларын яшермичә генә кыса алдылар: «Менә бит, ә, аяк астында ята бәла!»

Бәла дигәннәре автомобиль катастрофасымы, әллә кабанмы? Аны кем, нәрсә барлыкка китергән? Тиз генә җавап табарлык сорау түгел бугай монысы. Уйлый китсәң, монда утыручыларның барысы, шул исәптән ятып торучы үзе дә гаепле булса кирәк.

Әмән абзый хакны әйтте: моннан өч ел элек, хәле артык та мөшкел, үзе әллә нинди томан эчендә йөзгән кебек булса да, һөнәренә хас гадәт белән Наҗар аюның тиешле күзәнәкләрен компонентларга аерып, консервлап, каравылчыга, Әмән абзыйсына нәрсәнең кайда икәнлеген күрсәтеп, аңлатып калдырган иде. Әмән абзый – элеккеге биолог, һәвәскәр галим, хәзерге рәсми зоотехник – үз карамагына күчкән лабораториядә үзенчә эшләп ташлаган. Киңәшмәгән. Ләкин эше нәтиҗәсез бетмәгән – уңышка ирешкән дияргә туры килә. Наҗар үз кулы белән башкарса да, шул ук хәл булыр иде – генетик программаны ул үзгәртә алмый бит… Мөмкинлек ул дәрәҗәгә җитмәгән. Тәҗрибәләрне дәвам итәргә мөмкин. Әмма хәл хәзергә һич тә шатланырлык, аннан бигрәк, мактанырлык түгел. Садирның кабаны исә үзен иҗат итүчеләрне хәтта алама хәлгә куйды. Сәбәп – контроль җитмәү, уйлап җиткермәү, саклык кирәген тоеп бетермәү. Ихтыярдан тыш әнә нинди тискәре көч дөнья буйлата чаба китте…

Җитәкче буларак, директор бу эштә кырысрак тәртип урнаштырырга, Садир белән Наҗар исә генетик банканы алай калдырмаска тиешләр иде. Тугайны су басканнан соң, күп нәрсә җимерелеп, күмелеп калгач, институтның финанс куәте җитәрлек булмаганлыктан, директив оешмалар рөхсәте буенча, тәҗрибә хуҗалыгын җәнлекләр бакчасы белән бергә совхоз бик теләп үзенә кушып куйганлыктан, җаваплылык та аларга күчте дип исәпләргә мөмкин. Шулай да… Шуңа да карамастан җаваплылыкны җилкәдән төшермәү дөресрәк булыр кебек бит. Бигрәк тә совхоз хуҗаларының анда институт кешеләренә сынаулар алып барырга шатланып риза булуларын искә алганда. Директор үзе, мәсәлән, төп эзләнүләрен шул базада алып барды һәм шушы көнгәчә дәвам итте. Үзенең яңа ачышлары белән ул беренче чиратта совхозга бурычлы. Димәк, контроль дигәндә, ул бигрәк тә читтә кала алмый.

Башкалар ни уйлагандыр – әйтүе кыен. Ә менә Наҗар директор күзләренә бик кыска бер тынлык эчендә туган шундыйрак фикерләр белән карап торды. Александр Иванович исә, әлбәттә, барысын да төшенеп, карашын читкә борды. Әйе, җаваплылыктан һич тә азатмын дия алмый ул.

Шуңа күрә бугай әңгәмә әллә ни куерып китмәде. Хәл белергә килүчеләр – «арытмыйк» дигән, ә директор «вакыт әрәм итмәгез» дигән сылтау белән тизрәк хушлашу җаен карадылар.

Урамга чыккач та киеренкелектән котыла алмадылар. Шул сәбәпле Әмән абзый, машинага утырмыйча, «соңга калам» дигән булып, автовокзалга ашыкты. Наҗар совхозга тиз арада барырга тиеш, чөнки аңа үзенең тере иҗатын үз күзләре белән күрергә кирәк бит. Әмән абзый әйткәнчә, әгәр эчендә җаны булса.

* * *

Директорның авариягә юлыгуы институтта гүяки яңа борылыш барлыкка китерде, гүяки анда давыл алды тынлыгы урнашты.

Атна-ун көн уздымы-юкмы, Садир Хәкимович үз бүлмәсенә Вәкилне чакырып кертте. Сүзне кыска тотты.

– Кызыклы хәл. Кичә Рим Салихович Александр Иванович янында булган. – Вәкил колагын шомрайткач дәвам итте: – Син… бик тырышсаң, мондый гына хәбәрне йота алырсың бит?

– Әллә сынатканым булдымы, Садир Хәкимович?

– Больницадан чыккач, Александр Иванович пенсиягә китмәкче икән.

– Яшьләргә юл бирергә күптән вакыт инде.

– Ә яшел утны ул, беләсеңме, кемгә кабызмакчы?

– Габбасовка була күрмәсен тагы.

– Нәкъ шуңа.

– Синең тырышлыгың белән урнашкан иҗади климат бозыла бит, алайса. Файдалы эшне тагын көрәш, бәхәсләр алмаштырачак. Менә бит, ә? Александр Иванович кемнең кем икәнен тәки белә алмады, ә?

– Наҗар директорлыкка лаек кеше.

– Миннән башлаячак. Кулы сиңа ук җитә алмас та… тик барыбер каныңа тозны жәлләми сибәчәк.

– Белмим тагы… Уйла инде, акыллы кеше бит син.

Вәкилгә бишәр әйтүнең хаҗәте юк, аңа ишарә итү дә бик җиткән. Бераз гына кыланчык рәвештә:

– Теге чакта Наҗар белән җайлы килеп чыккан иде дә, хәзер ул хутны кабатлап булмас шул, – дип көлеп куйды.

– Ул инде синең белән аракы эчмәс, – дип шаяртты Садир Хәкимович.

– Сине дә ресторанга чакырмас, ә?

– Ул Фәнүзә Кадыйровна белән бергә булганда гына көчле. Берүзе генә калса, бик тиз мескенләнә.

– Соң… алайса, хәстәренә керешегез.

– Ничек итеп? – дип гаҗәпләнгәндәй сорады Садир Хәкимович.

– Әле зур биеклеккә күтәреп, әле упкынга батырып, кешене хәтта шаштырырга була. Фәнүзә дә корычтан коелмагандыр. Ә миңа Наҗар калачак…

– Кызык бик тә. Нинди гөнаһын тапмакчы буласың?

– Дөньяда гаепсез кеше булмый, табарбыз. Тик шунысы бар: ул сизәчәк. Мине компрометировать итәчәк. Анысыннан да курыкмыйм. Әгәр миңа ярдәм кулы сузсагыз. Баш сыйган җиргә койрык сыя ул.

– Анысы шулай, – дип елмайды Садир Хәкимович.

– Болай мин Наҗар кебек ялгыз эгоист түгел. Эш башкарырлык кешеләрем инде монда да бар.

– Белмим шул. Уйла. Кара.

Торып, Садир Хәкимовичның кулын кыскач, Вәкил, гадәттәгечә, башын боргалый төшеп арты белән чигенде дә, ишекне ачкач, янә елмайды. Ләкин коридорга чыккач уйга калды: «Тагын кирәксез гауга көтелә икән. Ничек шуннан исән котылырга? Больницадан чыкканда, Александр Ивановичны лаеклы каршылау җиңел эш булмас. Ләкин каршыларга кирәк…»

* * *

Шулай, һәркем үзенчә бәхетле. Вәкил фаразынча, Алсу бик рәхәт көннәр кичерсә, Наҗар, ниндидер кабан, ниндидер аю аркасында изалана, бичара. Әмма Наҗарга үзенең җанлы иҗаты белән дә, Садир Хәкимовичның кабан кыяфәтендәге хатасы белән дә тиз генә очрашырга туры килмәстер әле. Ник дигәндә, ул максатларга икенче бер яңалык комачау итәчәк.

Яңалык дигәнең шуннан гыйбарәт: геологлар ерак тундрада миллион еллар элек яшәгән мамонт гәүдәсенә тап булганнар һәм шул хакта тиешле оешмаларга хәбәр җибәргәннәр. Үзәктәге олы белгечләр карлы-бозлы тирән чокырда яткан мамонтның баш сөяге эчендә ми матдәсе исән сакланмагае, мамонтны яңадан бар итеп булмагае дип фаразлыйлар. Шуны бергәләп тикшерү һәм киңәшү өчен, бездән дә бер кеше җибәрүне сораганнар. Мондый эш турыдан-туры Наҗар төркеменә караганлыктан, Садир Хәкимович, «теләгең ничегрәк» дип сорамастан, аңа киләсе дүшәмбедә юлга чыгарга боерды. Наҗар мондый да гайре табигый эшкә боерыксыз да барырга тиеш иде, әлбәттә. Ләкин гел без дигәнчә генә булса икән лә!

Китәргә боерык алганның икенче көнендә, кичке сәгать тугызлар тирәсендә ишек кыңгыравы чың итте дә Наҗарның бөтен теләк-ниятләренә нокта булып төште дә куйды.

Телеграмма. Авылдан. Әнисенең хәле авыр – тиз арада кайтырга кирәк.

Күрше бүлмәдән Фәнүзә чыкты һәм, аның кулындагы кәгазьгә карап, бөтенесен сүзсез аңлады. Наҗарның нинди дә булса фикергә, анык карарга килә алмый интегүен күреп, шик-шөбһәләрне берьюлы юкка чыгарды:

– Кайтырга кирәк.

Бу катгыйлыктан «Институтның хәле алай ук авыр түгел, анда кеше синнән башка да бетмәгән, кемне дә булса бүтәнне җибәрергә мөмкин, ә гомер кабатлана, яңара алмый. Синең хәзерге бурычың – анаң янында булу» дигән мәгънәләрне аңлау бик ансат иде. Наҗар «әйе» дип баш какты.

Таң-иртә белән вокзалга юл тоттылар. Алдан сөйләшенмәгәч, билет алу шактый җайсыз булып чыкты. Кичке сәгать сигездә китәсе поездга чират хәзердән тезелгән: илле-алтмыш кеше. Төрле юнәлешкә булгач, әллә ни күп тә түгелдер, әмма Наҗар станциясенә билет булырмы-юкмы, булса җитәрме-юкмы – моны белешмәләр бюросы да әйтә алмады. Бердәнбер чара – көтәргә.

Наҗар чиратка басты. Ул чират торган арада Фәнүзә, кайбер күчтәнәчләр алырга дип базарга китешли:

– Билетны алып өлгерсәң дә, мине шушында көт, – дип кисәтте.

Мәгәр ким дигәндә ике сәгать чамасы йөреп килсә дә, Наҗар, ул киткәндә кайда калса, нәкъ шул төштә басып тора иде. Фәнүзә гаҗәпләнеп кенә куйды һәм тәрәзә төбенә барып, Наҗарның портфеленә җимеш-җомыш салган арада туган фикерен аңа портфеле-ние белән тоттыргандай итте:

– Менә нәрсә, иптәш, болай көн буе торсаң да, билетсыз калуың бар, аяксыз калуыңны әйткән дә юк. Телеграмманы тот та…

– Телеграмма? Өйдә калды бит телеграмма.

– Телеграмма минем кесәдә – менә. Шушының белән вокзал начальнигына кер, болай булмый.

– Ничек инде начальникка? Ул билет сатамыни?!

– Әни берәү генә, аның соңгы тапкыр болай авыр чирләгән булуы ихтимал. Начальникның да әнисе бардыр, аңлар.

Наҗар, моңа каршы берни әйтә алмыйча, сүзнең дәвам итүеннән курыккандай, аны авыз йомып кына уздырырга исәпләгән иде дә, ләкин Фәнүзәнең исенә бер уй төштеме, син аннан тиз генә котылам димә инде. Үзәгеңә үткәнче онытмый ул аны – кабатлый бирә:

– Авыл гыйбады кебек торма, яме, бар, тизрәк бул.

Гадәтенчә, шулай иренең горурлыгын кузгатмакчы. Аның кем икәнен дә нык белгәнгә күрә, бәхәсне артык куертмыйча, кискен рәвештә:

– Беләм, инерция – ихтыяр ялкаулыгы, – дип, нәтиҗә ясарга ашыкты. – Кеше күзенә күренергә куркасың, чөнки кеше белән сөйләшә, аралаша белмисең. Их, узды бит гомер…

– Син, Фәнүзә!..

– Бир удостоверениеңне.

– Анысы ни эшкә?

– Сурәтеңне карыйсым килә – сагындым.

– Мордаңны, диген.

– Гүзәл кыяфәтеңне. Йә? Мин чынлап әйтәм. – Иренең нишләргә белми торуын сизгәч йомшара төште. – Карап ышанасым гына килә: өйдә калдырмадыңмы? Юлныкын бит белеп булмый – Алла сакласын, берәр бәлагә очрасаң, кая, кемгә хәбәр итсеннәр?

– Кесәдә удостоверение, хәтта паспорт та.

– Әйбәт. Алайса, мине дә тынычландыр.

Шулай итеп, таныклыкны кесәдән тәки чыгартты, һәм, кулына алуга, капылт китеп тә барды. Ярты сәгать уздымы-юкмы, елмаю өчен вакытның җайсыз чагы булганлыктан, җиңү шатлыгын да иреннәрен кысып тыйган хәлдә, ләкин барыбер тантаналырак төстә иренә удостоверениесен һәм, шуңа өстәп, бер поезд билетын да сузды:

– Бронь белән икенче кассадан икән, теге бинада.

– Синең бронең бар идеме?

– Бар иде. Син дә яшисең бит дөньяда, Наҗар, ә? Нәрсә исәбенә чуттан төшеп калмыйча барасың син, ә?

– Синең билет белән… Билет булгач, төшереп калдырмыйлар.

– Начальник, между прочим, сине белә икән. Ишетеп. Мин аның үзен күрүгә шат булыр идем, ник керми, ди. Кайгыдан рәтләп сөйләшә алмам дип курыкты, дигән булдым. Ә синең, әлбәттә, фаҗигаң мәңгелек.

– Җитте, булды.

– Җитте, әлбәттә. Сине тәрбияләп ни файда. Аюны да биергә өйрәтәләр, ә сине… Әйе, булды. Мә, сакла.

Таныклык белән билетны Наҗар кесәсенә салгач, китәргә дә җыенды. Ире аны трамвайга хәтле озата барды. Урамнан атлаганда исә вак-төяк тарткалашулар онытылып, сүз инде яшәү белән үлемгә бәйле мәңгелек уйлар һәм тойгылар тирәсендә әйләнде. Бу әңгәмәне дә Фәнүзә шактый хәйләле башлады:

– Әгәр мин бик каты чирләп үлә башласам, син мине коткарырга тырышыр идеңме?

– Тырышыр идем.

– Ә әниеңне?

Наҗар, капылт борылыш көтмәгәнлектән, аптырамыйча булдыра алмый, башын иеп, ул моңаерга әзер, әмма җавап дигәндә… чынлап та… Ярдәм итәргә көче җитмәсә, һич югы, тырышырга кирәк ләбаса?

Фәнүзә Наҗарның әнисенә елга ким дигәндә ике тапкыр посылка тутыра да адрес һәм хат кисәге язуны, шулай ук почтага кертүне иренә калдыра. Әрҗәдә, нигездә, чәй әйберләре – җиләк-җимеш һәм кайбер витаминнар, дарулар була. Димәк, ананың исәнлек-саулыгына азмы-күпме ярдәм күрсәтелгән. Ә чирне дәвалау дигәндә, әниләре аларны авырып бик интектермәде. Салкын тию, бераз картая төшкәч, ялгыш кул-бармак сындыру кебек вак-төяк сырхаулар хакында гына хәбәрләр килгәли торды. Ә болай ныклап чирләве – инде картлык галәмәте. Нишлисең, ничаклы гына кадерле, ничаклы гына якын булмасын, ахыр чиктә ярдәм итү мөмкин түгел, кеше үз тәненнән, үз дәвереннән аерылып кала алмый – күзәнәкләр үлә тора, яңару кими бара. Котылу юк. Котылырга кирәкме – анысы да бәхәсле.