Kitabı oku: «Müridizm və Şamil», sayfa 2
iki başlanğıcın – xeyir tanrısı Ahura Mozda və şər tanrısı Anxra Manyunu tanımaq xasdır; Zərdüşt təliminə əsasən, onların mübarizəsi fərdin həyatını və
bəşər tarixini müəyyən edir (Струве В.В. Родина зороастризма. – СВ, 1948, 22
ilə birlikdə tanrının insan obrazında təcəssümü təliminin toxumlarını hər yerə səpmişdi.
İslam yayılmağa başlayanda Şərq bu vəziyyətdə idi.
Məhəmmədin ağlının gücü və siyasəti ona bütün yalançı peyğəmbərlər və təriqətçilər qarşısında birinciliyi təmin edirdi: o, həmin dövrün ruhani və siyasi qüvvələrinin zəifləməsindən yüksək şəkildə faydalanmağı bacardı. Lakin hər yerdə islahatlar ruhu hökmran idi və Məhəmməd bilirdi ki, onun təlimi vahid və bütöv şəkildə qalmayacaq-dır. O, gələcəkdən xəbər verərək deyirdi ki, İslam çoxlu sayda təriqətlərə parçalanacaqdır14*.
Həqiqətən də, bu belə də oldu. İslamın yayılmağa başladığı ilk əsrdə möminlərin çevrəsində doğulan müxtəlif təlimləri bir kənara qoyaq15, İslamdan tamamilə ay-N 15; Дьяконов И.М. История Мидии. – М, 1956; Дандамов М.-А. Иран
при первых ахолинизах. – М., 1963).
14 * Məhəmmədin hədislərinin birində oxuyuruq: “Mənim ardıcıllarım arasında fikir ayrılıqları – xeyirli işdir”, yəni müsəlmanların təfsirinə görə, yaxşı nəticələr verəcək. Bir peyğəmbər kimi Məhəmməd öz mülahizələrində baş verməli olanları öncədən söyləmək, həm də öz ardıcıllarını gələcək mübahisələrdə təlimin əsaslandığı başlıca müddəalardan yayınmamağa meyilləndirmək istəmişdi. Yəni sanki “bir nəticəyə – həqiqətin üzərinə gəlib çıxmaqdan ötrü hər kəs öz bildiyi kimi, lakin dinin başlıca ehkamlarına əsaslanaraq mübahisə etsin, həqiqəti araşdırsın”, – deyirdi. Başqa bir yerdə peyğəmbər gələcəkdən xəbər verərək, “İslam yetmiş üç təriqətə bölünəcək”, – söyləyir. Bundan çıxış
edərək, bəzi təəssübkeş müsəlmanlar bu sözdən İslamın əhatəli və güclü bir din olduğu nəticəsini çıxarır və vurğulayırlar ki, maqlar yetmiş təriqətə, yəhudilər yetmiş bir, xristianlıq yetmiş iki, məhəmmədilər isə yetmiş üç təriqətə
bölünüblər.
15 Bütün digər dinlərdə olduğu kimi, İslamda da fərqli cərəyanlar və istiqamətlər arasında mübarizə gedirdi. Xüsusilə də, Məhəmmədin vəfatından sonra müsəlman mühitində ixtilaflar kəskin xarakter almışdı və zaman keçdikcə İslam indi də mövcud olan iki istiqamətə – sünniliyə və şiəliyə bölündü. Ortodoksal təlimin təmsilçiləri sayılan sünnilər müsəlmanların müqəddəs kitabı olan “Quran”la yanaşı sünnələri (ilkin mənasında – gedilməsi doğru olan yol, istiqamət; məcazi mənada – əcdadlardan nəsilbənəsil gələn adət-ənənə) də
qəbul edirlər. Sünnilər müsəlman icmasının başçısı olaraq əksəriyyətin seçdiyi 23
rılan və sonrasında müsəlmanlar üçün düşmən təlimlərə
çevrilən bir çox digərləri də üzə çıxdı. Bunlar: ravəndilər və onların qolları, xürrəmilər və ya babəkilər, qərmətilər və
onların qolları, nəhayət, ismaililərin fərqli qolları, onlardan
assasinlər Şərqdə 200 ilə yaxın (1088-1272) davam edən və
bəşəriyyət üçün bu qədər qorxulu olan tarixi sülalə təşkil etmişdilər. Bunlardan başqa, İslamın meydana çıxmasının hələ lap əvvəlində Şərqdə “Allaha yol” və ya “sufizm”
adlandırılan xüsusi bir təriqət əmələ gəlmişdir16 . Yeni bir xəlifəni qəbul edirlər. Şiələr və ya “şiat Əli” Məhəmmədin qanuni varisləri olaraq yalnız 12 imam sülaləsini – Əli və onun birbaşa varislərini tanıyırlar.
XII yüzilin ortalarında sünnilər və şiələr arasında silahlı mübarizə dönəmində
xaricilər (“üsyançılar”) meydana çıxmışdılar. Təriqətçilər xəlifəni icmanın maraqlarının ifadəçisi kimi təsəvvür edir və buna görə hesab edirdilər ki, İslam təlimini bilən istənilən şəxs xəlifə seçilə bilər. Buna əsaslanmaqla onlar xəlifə məqamına iddiaları olan Əli və Müaviyəni qanundankənar elan etmişdilər. Sonralar xarici dəstələrə tutulan divana görə təriqətçilər qisas alaraq, Əlini öldürmüşlər. İlk vaxtlar xalq kütlələri arasında populyarlıq qazanan xaricilər təriqəti xəlifə qoşunlarının təzyiqi altında tədricən zəifləməyə üz qoydular; xarici ehkamların təbliğatını qarşılarına əsas vəzifə kimi qoyan ibadilər qrupu və xarici təliminə əməl etməyən bütün müsəlmanlarla “müqəddəs müharibə”
aparmağı zəruri sayan əzraqilər qrupu ayrıldı. Xaricilər təriqəti X yüzildə öz əhəmiyyətini itirdi.
16 Sufizm – islamşünasların əksəriyyətinin hesab etdikləri kimi, adın özü “suf”
– “yun”, “qaba yun geyim” sözündən gəlir. Sufizmin başlıca məzmunu tərki-dünyalıq, “dünya işlərindən asketik qaçış”dır. Müəyyən edilib ki, ilk vaxtlar sufilik qeyri-bərabərliyə qarşı yönəlmiş hərəkat olaraq, müsəlman ruhaniliyi-nin aşağı təbəqələrində yaranmışdır. Yoxsulluq kultu, yaşayış üçün zəruri olanları şəxsi əməklə, ya da əl açmaqla qazanmaq tələbi buradan gəlir. Sufizmin fərqli istiqamətlərində “mənəvi kamilliyin” mərhələləri haqqında təlim təşəkkül tapıb. Onların çoxu dörd mərhələni qəbul edir: 1.Şəriət – hamı üçün icbari olan qanun. Bu mərhələyə sufilər mistik yola hazırlıq kimi baxır. 2. Təriqət – həqiqətə, Allaha aparan yol. “Bu termin artıq XI yüzildə meydana çıxıb, ilk vaxtlar kamillik axtaran adamın bunun köməyi ilə qısa yolla bu hədəfə
yönəldilə bildiyi müxtəlif mənəvi-psixoloji metodları ifadə edirdi (Бертельс
А.Е Суфизм и суфийская литература. – М., 1956, с.37). Təriqət yalnız qabiliyyəti olan (“dərin ağla” malik) və özünü bütünlüklə Allaha xidmətə həsr etməyə, dünya işlərindən uzaqlaşaraq, duyğusal aləmdən imtina edərək ona ruhani təzimə qədər yüksəlməyə özündə daxili tələbat duyanlar üçün nəzərdə
24
“yol” istisnasız olaraq bütün məzhəblərdə vardı və səadət axtaranların hamısı özlərinin düşünüb tapdıqları hər hansı yeni bir inancın örtüyü altında gələcək tərəfdarların ağlını və iradəsini fəth etmək, fanatizmin köməyi ilə arzusunda olduqları məqsədə yetişmək üçün təriqətdən mənəvi silah qismində az və ya çox dərəcədə istifadə edirdilər.
İslamın inkişaf tarixində və dini inqilablar sistemində
müsəlmanlar arasında müridlik başlıca rol oynayır. Müridlik: cihad, təriqət və dəvət adlanan üç təməl üzərində qərar tutur. Birincisi hərfi mənada din uğrunda savaş, ikincisi
– ilahi həqiqətə aparan yol (mistiklərin təlimidir), üçüncüsü – insanları mənfur hakimiyyətə qarşı üsyana, qanuni və ya dini hüquqların müdafiəsinə dəvət etməkdir. Leksik mənada mürid sözü [həqiqət] axtaran, arzu edən deməkdir: təriqət təliminin ilk təsisçilərinın yeni tərəfdarları bu adla adlandırılırdılar. Biz bu təməlləri sıra ilə gözdən keçirək.
tutulan ikinci mərhələ kimi gözdən keçirilir (bax. Bu nəşrin ikinci paraqrafı).
3.Mərifət. 4. Həqiqət. Bəzi sufi məktəbləri üçün sonuncu iki mərhələnin bir mərhələdə birləşdirilməsi xarakterikdir, lakin bütün sufilər mərifət və həqiqətə
yalnız müqəddəslərə, imamlara nəsib olan mərhələlər kimi baxırlar. Sufi təliminə görə, dünya işlərindən uzaqlaşmağa və özünü Allaha xidmətə həsr etməyə qərar verən hər bir müsəlman mürşidin müridi ola bilər (bax. qeyd 20).
Mürşid təriqətin sirlərini və Allahı görmə üsullarını ona öyrədir. XII yüzildə
qardaşlıq və ya rahib ordenləri şəklində sufi təşkilatları meydana gəlir. Bu təşkilatların üzvləri – dərvişlər öz nizamnaməsi və şeyxləri ilə monastırı xatırladan zaviyələrdə (rəbatlar, xanəgahlar, təkyələr) yaşayırdılar. Sufilər tərəfindən asketizmə, tərki-dünyalığa, dini qaydada yaşayışa çağıran bir təlim cəmiyyətin sosial-siyasi inkişafına dağıdıcı, mürtəce təsir göstərirdi (Петрушевский И. П. Göstərilən əsəri, с. 310-350; Беляев Е.А. Мусульманское
сектантство. – М., 1957).
25
1. Cihad 17
Məhəmməd bu ilk silahdan öz dinini möhkəmləndirmək üçün olduqca düzgün və sərrast şəkildə istifadə etmişdir. Bu silah müxtəlif ölkələrin fəthində xəlifələrə xidmət etmişdir; yüz il müddətində təkcə cihadın vasitəsilə
bu qədər nəhəng və qorxulu İslam imperiyası təşəkkül tapmış və bu mərhələdən keçmək yolu ilə sonralar impe-riyanın hüdudları daxilində ayrı-ayrı dövlətlər yaranmışdır. Xaç yürüşlərinin uğurlarının səbəbləri haqqında az-çox mühakiməsi olan hər kəs bu dini ideyanın yaradılma-sında Məhəmmədin siyasətinin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu anlayar. Allah “Quran” sözləri ilə Məhəmmədə
deyir: “Ey peyğəmbər, kafirlərə və münafiqlərə qarşı vuruş
(Kafirləri qılıncla, münafiqləri isə dəlil-sübutla, sözlə
məhv et). Onlarla sərt davran. Onların məskəni Cəhənnəmdir, 17 Cihad (ərəbcə “cəhd etmək”, “can atmaq”, “mücadilə etmək”) – “Quran”ın tam aydın olmayan və ziddiyyətli göstərişinə əsasən hər bir müsəlmanın iştirak etməli olduğu “müqəddəs savaş”dır. Müsəlman vaizləri “Quran”ın bu göstərişinə əsaslanmaqla cihadı İslama mənsub olan hər kəsin mükəlləfiyyətlərin-dən biri hesab edirlər. Eyni zamanda, bəzi müsəlman ilahiyyatçıları bu fikir-dədirlər ki, cihad – müsəlman torpaqlarını genişləndirmək və başqa dinlərdən olanları İslama gətirmək məqsədilə başladılan hücumçu savaşdır, digərləri cihadı yalnız müdafiə müharibəsi kimi təsəvvür edirlər. Bizim müəllif – birinci fikrin tərəfdarıdır. Qəzavat (ərəbcə “yürüş” “axın”, “basqın”) – cihadın adlarından biridir. Qəzavatın gedişində həlak olan şəhid sayılır və deyilir ki, onun Cənnətdə yeri hazırdır. VII-X yüzillərdəki ərəb fütuhatı dövründə qəzavat nəzəriyyəsi xilafətin işğalçılıq müharibələrinin ideoloji əsası idi. Sonralar Osmanlı İmperiyasının torpaqlarını genişləndirməkdə qəzavat ideyasından istifadə olunmuşdur. Bəzən qəzavat müsəlman ruhaniləri tərəfindən milli-azadlıq uğrunda mübarizənin şüarı kimi də irəli sürülürdü, lakin “müqəddəs savaş”
ideyası başqa dinlərdən olanlara dözümsüzlüyü qızışdırmaqla bərabər, dini mənsubiyyəti qabartmağa, qapalılığa, digər xalqların mübarizəsinə yad nəzərlə baxmağa gətirib çıxarır. (Смирнов Н.А. Мюридизм на Кавказе. – М., 1962; Климович Л.И. Ислам. – М., 1962).
26
ora nə pis yerdir!” (“Quran”, IX surə, 73-cü ayə). Yenə orada deyilir: “Allah mömin kişilərə və mömin qadınlara (ağacların) altından çaylar axan cənnətlər və Ədn18* cənnətlərində
gözəl məskənlər vəd buyurmuşdur” (72-ci ayə). Başqa bir yerində (“Quran”, II surə, 218-ci ayə) Allah Məhəmmədə
deyir: “Həqiqətən, Allaha iman gətirənlər, (Məkkədən Mədinəyə) köçüb gələnlər və Allahın yolunda cihad edənlər Allahın rəhmətinə ümidvardırlar”.
Susuz Ərəbistan səhraları sakinlərinin arzu və xəyal-larını şirnikləndirən, bol suların axdığı bu möhtəşəm bağlar, səmavi ölkələrdə hər neməti olan məskənlər, daima Allahın yanında, cah-cəlal, hurilər-qılmanlar arasında olmaq imkanı cihadda həlak olan və hətta həyatını itirmədən onda iştirak edən hər kəsin axirət mükafatıdır. Onları real şəkildə və maddi olaraq daha nə cəlb edə bilərdi?
Məhəmməd məsələnin bu tərəfini də unutmurdu: bu zəngin qənimətlər, kölələr, məğlubların əmlakı, onların arvadları və uşaqları idi. Müsəlman qanunlarına üz tutaraq bu bölmənin yalnızca başlıqlarını gözdən keçirək. Bunun üçün hər hansı müsəlman hüquq kitabını, məsələn, Təhtə-vinin əlimin altında olan kitabını götürürəm. Onun I və II fəsillərini, 436-493-cü səhifələrini gözdən keçirək. Başlıca məzmun belədir.
1. İmamın buyurduğu cihadın müsəlman cəmiyyətin-də müqəddəs borc olması haqqında.
2. Müsəlmanlara kafirlər hücum edəndə, cihad buna qabil olan19* hər bir müsəlmanın müqəddəs borcudur, 18* Peyğəmbərin təfsirinə görə, Ədn – Allahın məskəninin adıdır, onu nə eşidən, nə də görən olub.
19* Yəni nə xəstə, nə uşaq, nə də dəli olan.
27
hərçənd bunu imamın icazəsi olmadan da etmək mümkündür.
3. Cihad kimə qarşı yönəldilə bilər; fəth edilmiş ölkələr, qüvvə tətbiq etməklə itaətə gətirilmiş xalqlar və insanlarla necə davranmalı, kimi qılıncdan keçirməli, kimə
rəhm etməli.
4. Qənimətlər və əsirlər haqqında: a) imamın çağırışı üzrə döyüş əsnasında kimin kimi öldürməsi; öldürülənin əşyaları qatilə məxsusdur; b) belə bir döyüşə çağırış əsnasında müharibədən kim nə gətirirsə, bu ona məxsusdur.
c) yerdə qalanlar – qoşun arasında ümumidir, xüms istisna təşkil edir – beşdə bir imam üçündür; ç) imam kimin həyatını bağışladısa, o, əsir sayılır: onun geriyə satın alınmasına yalnız müharibə müddətində yol verilir.
5. Vergilər və yığımlar haqqında.
6. Qorunmağı xahiş edən dinc əhali haqqında.
7. Xainlər haqqında və s.
Cihad, İmamın ac-yalavac təbəələrindən ötrü, əlbəttə, şövqlü ovçu üçün ov ilə müqayisədə daha xoş və könüla-çan məşğuliyyətdir. Doğrudan da, görün nə qədər fərq var! Sonuncu – imam – özünün müridləri olan tazıları və
ov itləri20 ilə evini, dostlarını tərk edir, şirin yuxusundan olur və sevimli səfərinə yola düşür; Bəzi hallarda ağlasığmaz çətinliklərdən keçir, qaçağan atın belində yorulmadan qarşısına çıxan çayları, bataqlıqları, dərələri vecinə
almadan, tər və köpük içində məsafələr qət edir və gənclik rəşadətindən xəbər verən zil səsi ilə nəfəs dərmədən 20 Mürid (ərəbcə “arzu edən” “can atan”; şeyxə itaətkarcasına tabe olan) –
özünü mənəvi kamilləşməyə həsr edən müsəlman. Mürid şəriətin bütün qaydalarını yerinə yetirməli, bütün vaxtını orucda və ibadətdə keçirməlidir.
28
arxasınca gələn itlərini haya basır: “Tut! Basmarla! Gözünə dönüm sənin! Qoyma! Al!”
Bəs sonrasında nə olur? Yorğun-arğın, bir çox halda üzgün, itirilmiş günün ona verə biləcəyi hər hansı fayda-dan məhrum vəziyyətdə geri qayıdır və yıxılıb yatır; qazancı – bir tikə qızardılmış ət və ya dəri, daş kimi yuxu və ovçu şöhrəti olur. Nə zəngin qənimət var, nə səmavi nemətlərə ümid.
Cihad isə əksinə, ovun verdiyi zövq-səfa və yüksək şan-şöhrətdən fərqli olaraq bu günün saysız qənimətləri ilə bərabər, fikri ac-yalavac, başının üstündə damı olmayan müsəlmana tam mənası ilə Cənnəti təlqin edir. Başlıcası isə, gələcək axirət həyatında Allahın vəd etdiyi nemətlərə möhkəm ümid aşılayır! Bax, hüquqi və texniki baxımdan cihad bu deməkdir.
İslamın ilk hökmdarları bütün fəthlərdə yalnız cihada borcludurlar. Suriyada, Misirdə, İranda, Türküstanda, Er-mənistanda, Kiçik Asiyada və nəhayət, Dağıstanda hələ
İslamın ilk əsrində onların azsaylı fanatiklərlə birlikdə qazandıqları parlaq qələbələr şübhə doğurmur. Suriya və
Fələstinin bir qismi komandanlardan Əbu-Übeydə və Xalid tərəfindən hicrətin 14-15-ci illərində cihadın köməyi ilə
itaətə gətirilmişdir. İranın bir hissəsi cihad yolu ilə hicrətin 15-16-cı illərində sərkərdə Saad tərəfindən itaətə gətirilmiş və Sasanilərin paytaxtı alınmışdır. Misir hicrətin 20-ci ilində cihad yolu ilə sərkərdə Amr tərəfindən itaətə
gətirilmişdir. Həmin bu mənəvi silahla İranın qalan böyük qismi 21-22-ci illərdə sərkərdələr Neman, Təlxə, Muqi-rə, Xazafa və digərləri tərəfindən fəth edildi. Dağıstanın 29
bir hissəsi və Dərbənd ilk dəfə hicrətin 30-cu ilində İbrahim və Salman tərəfindən işğal olundu21.
Kiçik Asiyada ilk cihadlar 32-ci ildə olmuşdu, bu vaxt ərəblər Müaviyənin başçılığı altında Konstantinopol yaxınlığında məğlub edilmişdilər. İkinci belə uğursuz cihad 52-ci ildə oldu, Konstantinopol bu vaxt Süfyanın başçılıq etdiyi qoşunlar tərəfindən mühasirəyə alındı: ərəblər böyük qənimətlə geri dönmüşdülər. Türküstan 53-cü ildən 57-ci ilə qədər davam etmiş çoxsaylı cihadlardan sonra sərkərdələr Abdulla və Sad tərəfindən qəti olaraq tabe edildi. Bir sözlə, Məhəmmədin ölümündən sonrakı 50 il-də Asiyanın böyük hissəsi, Afrika və Avropanın bir qismi və Aralıq dənizindəki adalar cihad yolu ilə sasasinlər tərəfindən fəth edildi. Sanballı hakim sülalələrin əsasını qoyan türk soylu müxtəlif hökmdarların xəlifələri himayə
etmək bəhanəsi altında səs-küylü hərbi şöhrətləri, Sultan Mahmudun Hindistanda, Səlcuq oğullarının Türküstanda, Kiçik Asiyadakı qələbələri, Əlaəddinilərin Türkiyənin Asiya hissəsində və hətta indiki Osmanlıların uğurları, nəhayət, İslamın bütün Dağıstanda və Qafqazda yayılması, həmçinin bu ərazilərdə saxta hakimlərin müvəqqəti uğurları yalnız və yalnız cihada borcludur!
2.Təriqət
Bu söz, artıq yuxarıda izah edildiyi kimi, Allaha aparan yol anlamındadır. Başqa ifadə ilə onu sufizm və misti-21 Salman ibn Rəbiə 652/3-cü miladi ilində Bələncərdə öldürülüb.
30
sizm 22 də adlandırırlar. Hələ İslamın ilk çağlarında, hətta Məhəmmədin sağlığında belə bəzi yumşaq ürəkli və
mömin adamlar vardı ki, onlar təbiətləri etibarilə və ya xristian rahibləri ilə ünsiyyət nəticəsində dünya işlərindən tamamilə uzaqlaşır, günlərini dua və ibadətdə keçirir, canlarına cəfa verirdilər. Gündüzləri səhrada, gecələri mağaralarda olur, bitki kökləri və yeməli otlarla qidalanır, adamları özlərinə cəlb edərək onlarda gah maraq, gah heyrət, gah da öz fədakarlıqlarına ehtiram hissi oyadırdı-lar. Bu tanrısevər insanlar sonralar xristian rahibliyinə çox bənzəyən qardaşlıq ocaqları təşkil etdilər23*.
İslam İranda öz yerini möhkəmlətsə də, bütpərəstliyin və odpərəstliyin izləri xalqın inanclarında qalmaya, zaman keçdikcə, hətta yeni təlimin əsaslarına yol tapmaya bilməzdi. Onlar həmçinin qardaşlıq ocaqlarının islaha-tında da başlıca vasitələrə çevrildilər. Əvvəllər sadə və
adi, misteriyasız olan şeylər indi heç də hamının anlaya bilmədiyi mistika xarakteri almağa başladı, təşkilati əsaslarla təlimlər, məktəblər quruldu, bunların üzərində sonralar otuz beş rahiblik ordeni əmələ gəldi. Biz bu ordenləri təfsilatı ilə təsvir etmək kimi çox mürəkkəb işi öz üzə-rimizə götürmürük, lakin onların təsis olunduğu çağları və təlimin əsasında duran prinsipləri sizə göstərəcəyik.
İlk qardaşlıq ocağı Ciddədə, Məcnunun oxuduğu sevgi himnlərinin ilahəsi olan Leylinin bir zamanlar yaşa-22 Bax. qeyd16.
23* Məhəmməd təriqətə qarşı deyildi, hətta onu özünə aid edib və deyib:
“Təriqət – mənim gördüyüm işlərdir”. Lakin o, xristian rahibliyini bəyənmir-di. Çünki bu yol evlənməni rədd edir. Ona görə də hədislərdə belə bir fikri ona aid edirlər: “İslamda rahiblik yoxdur”. Burada xristian qaydaları ilə rahiblik nəzərdə tutulur.
31
dığı çılğın xəyalpərəstlər ölkəsində yaranmışdır24. Seyid-lərdən, yəni peyğəmbərin nəslindən olan Ulvan adlı təhsilli bir ərəbin hind fəqirlərinin, xristian tərki-dünyaların və dayrların maq qardaşlıq ocaqları ilə tanışlığı vardı. O, səmimi dostlarından, xeyirxah ərəblərdən ibarət adamları başına topladı və az-çox dərəcədə nizamlı, öz qərarlarını, ibadət ayinlərini icra etmək üçün məclisi olan qardaşlıq ocağı təşkil etdi. Bu, hicrətin 149-cu ilində olmuşdu. Bu orden öz təsisçisinin adı ilə “ulvani” adlanır.
Yarandığı çağı və təsis yerini göstərməklə, bütün ordenlərin xronoloji siyahısı bu şəkildədir:
Ordenin adı
Təsisçinin adı
Təsis yeri
Hicri il Miladi il Ulvani Şeyx Seyid Ulvan
Ciddə
149
766 Haşimi Əbu Haşim Sufi
Dəməşq
156
722 Sakati
Əbülhəsən Sirri
Ba
ğ
d
a
d
261
865
Sakati Bestami Bayazid
Cəbəli-
Bestam Tustari Səhl bəni Abdulla
Şüştər
283
896
(İran)
Sührəvərdi-1
Əbülqədir
Bağdad
490
1096 Arqiani Səhl bin Əhməd
Arqian
499
1015 Qədiri Əbülqədir Gilani
Bağdad
581
1165 Rifaqi Seyid Əhməd
Bağdad
578
1182
(Betaixi)
Əbülabbas
və Vasit
Sührəvərdi-2
Şihabəddin
Bağdad
602
1205
24 Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin məşhur “Leyli və Məcnun”
poemasının personajları nəzərdə tutulur.
32
Kubrəvi
Nəcməddin
Xarəzm
617
1220 Şazili Şeyx Əbdülhəsən
Məkkə
956
1258 Mövləvi Mövlana
Konya
672
1273
Cəlaləddin Rumi
Bədəvi
Əbülfəth Əhməd
Mis
ir
675
1276
əl-Bədəvi Nəqşbəndi
Bahaəddin
719
1319
Məhəmməd
Nəqşbənd Sədi Sədəddin əl-
Dəməşq
736
1335
Cəqavi Bəktaşi Hacı Bəktaş
Kırşehir
759
1357
Xorasani Xəlvəti Şeyx Ömər
Kayseri
800
1397 Zeyni Zeynəddin əl-Xafi
Kufə
838
1434 Babayi Əbdülqəni Babayi
Edirnə
870
1465 Bayrami Hacı Bayram
Ankara
876
1471
(Kiçik
Asiyada) Əşrəfi Əşrəfi-Rumi
Kiçik
899
1493
Asiya Bəkri Əbu Bəkr Vəfayi
Hələb
902
1496 Sünbüli Yusif Sünbül
Konstanti
936
1529
nopol Gülşəni İbrahim
Qahirə
940
1533
(Rövşəni) Ümmü Şeyx Ümmü Sinan Konstanti
947
1540 Sinani nopol İgdişbaşi Şəmsəddin
Maqnesi
951
1544
İgdişbaşi
ya
(Manisa)
33
Celvəti
Pir Celveti
Bursa
988
1580 Oşacaki
Hüsamuddin
K onstanti
1001
1592
əl-Oşaçaki
nopol Şəmsi Şəmsuddin Sivasi
Mədinə
1010
1601 Sənani Sənani Ümmi
əl-Məxli
1079
1668 Niyazi Məhəmməd əl-
Lemnos
1100
1694
Mifi ən-Niyazi
Müs’ədi
Murad Şami
Konstanti
1132
1719
nopol Nuri Cerahi
Konstanti
1146
1735
(Nurəddini)
nopol Camali
Camaluddin
K
o
nstanti
1164
1750
Edirnəvi
nopol
Bu ordenlərdən başqa, müridlərin özəl, formal təşkilatı olmayan bir çox digər qardaşlıq ocaqları da vardı.
Sufilərin ədəbiyyat tarixi az və ya çox sayda tərəfdarı-müridi olan altı yüzdən bir az artıq məşhur şeyxdən ibarət siyahı təqdim edir. Onlardan ən azından üçdə biri məşhur ədiblər və şairlər idi.
Göründüyü kimi, yetərincə sadə olan təriqət təliminin çoxlu müəmmalı və maraqlı təfsilatları vardır. Dolğun və müfəssəl izahını başqa vaxta saxlayaraq, onların əsaslandığı başlıca prinsiplərlə kifayətlənmək istərdim.
1) Təriqət həqiqət axtaranı həqiqətin dərkinə ( mərifət)
– Allaha aparıb çıxarır.
2) Yolla gedən, yolçu ( salik) onda mənəvi tərbiyəni ( irşad) inkişaf etdirən həvəs və şövqü ( iradət) əldə rəhbər tutur.
34
3) Mənəvi tərbiyə hüquqi təlim üzrə varisliklə olur, yəni tərbiyəçi müəllimdən (mürşid) bilavasitə onun mənəvi tərbiyə verdiyi şagirdinə (mürid) keçir.
4) Bu tərbiyə öz mənşəyini qədim çağdan – sufilərin hamisi olan Xızır dan, İslamda isə Məhəmmədin kürəkəni Əlidən götürür.
5) Tərbiyə və inkişaf nemətlərindən keçən salik kamilliyə ( kamal) çatır; kamillik yolunda vüsul dərəcəsinə, yəni həqiqətlə – Allahla mənəvi ünsiyyətə yetişir.
6) Ruh vüsul dərəcəsinə can ataraq və ya həqiqətə
doğru səyr edərkən müxtəlif dərəcələrə yetişir, onların arasında ən yüksək olan əs-seyru-fillahi, yəni ilahi ruhun ağuşunda Allaha sarı can atmaqdır: öləri insan burada ilahi kəşfə qovuşur və müsəlmanların ifadəsincə huva fihi və
huva fihi, yəni insan Allahda, Allah insanda olur.
Sufilərin və mistiklərin bütün məktəbləri bu təməllər üzərində inkişaf etmişdir, yalnız müəyyən incəliklərdə
fərqlər vardır.
Ümumiyyətlə, sufilər özlərini arif (yuxarıda xatırlatdığımız mərifət sözündən), yəni həqiqəti dərk edən sayırlar. İnsanın bu dərketməyə qabiliyyəti cəzb adlanır. Bu qabiliyyət insanı süluka, ardınca isə kamal və vüsul kamilli-yinə həvəsləndirir; birinciyə yetişən salik adlanır, ikinciyə
yetişən kamil və ya vasil sayılır. “Kamillik” dairəsinin bütün üzvləri evliya (tək halda vəli), yəni müqəddəs adını daşıyırlar.
Biz müridlik tarixində görürük ki, ilk dəfə mürid sözü təriqət icmaları arasında üzə çıxır. Məhəmmədin zamanında onun şagirdləri və yeni tərəfdarları – şərikləri ümumi əshab adını daşıyırdılar. Ayrı-ayrı şəxslər isə: 35
a) mühacirin – Məkkədən qaçarkən (hicrət) ona yoldaşlıq edənlər25;
b) ə nsar – qaçışdan sonra onu qəbul edən və başladığı işlərdə ona yardımçı olan köməkçilər belə adlanırdı. Bu və digərlərinin adlarını Əshab və Əshabi-bədr başlığı altında ayrı-ayrı kitabçalarda tapmaq olar. Sonuncu risalə
1843-cü ildə Kazanda nəşr edilmişdir. Əshabların şagirdləri tabiin, yəni “ardıcıllar” adlanırlar. Deməli, mürid özlüyündə təriqətə mənsubdur və bu sözün ilk dəfə işlədilməsi İslamın birinci əsrinə aiddir.
İslamın bütün çevrilişlərində və inqilablarında inqilabi firqələrin başçıları özlərini ardıcıllarla əhatə edə bilən və xalq arasında yetərincə nüfuz qazanmış ruhani şəxslər idi və mürid sözü bu ardıcıllara verilirdi, yalnız bir şərtlə
ki, onların mürşidi (müəllim) yalandan olsa belə, bu və digər dərəcədə təriqətin mənsubu olsun.
Belələrini biz Şərqdə çox tanıyırıq və onlardan sonuncusu Hacı Seyyid Məhəmməd Şirazi idi. Hardasa iyirmi beş il öncə özünü Bab, yəni həqiqətin qapısı adlandıraraq İranda üsyan qaldırdı və orada bu yaxınlarda26 baş verən çaxnaşmaların əsasını qoydu. Belə görünür ki – yaxud rəsmi məlumatlara əsasən deyilsə daha yaxşı olar – o öl-25 Hicrə (ərəbcə “başqa yerə köçüb yerləşmək”) – Məhəmmədin və onun ardıcıllarının 622-ci ildə məcbur qalaraq Məkkədən Mədinəyə köçüb getmələri. Hicrədə iştirak edən şəxslər mühacir (cəm halda – mühacirun) – köçkün adını aldılar. Xəlifə Ömərin dönəmində (634-644) təqribən 638-ci ildə hicrə
müsəlman ilsayımının başlanğıcı elan edildi (Петрушевский И. П. Göstərilən əsəri, с. 22).
26 “Kəmfül-məhcub”dan, “Nəfahətül-üns”dən və sufilər haqqında bu kimi digər əsərlərdən görmək olur ki, əsl sufilər irşada irsi hüquq almayan, yalançı təlimlər təsis edən, özünəvurğunluq ilə özünü mürşid adlandıran, adamları həyəcana salan və onların arasında nifaq və fəlakətlər törədən bir çox yalançı mürşidləri rədd edirlər.
36
kənin hökuməti babilərin təliminin kökünü qazımaqdan ötrü güclü, həm də həddən artıq güclü və sərt tədbirlər gördü. Söylənənlərə görə, bunu bacardı, odur ki, babi-müridlər indiyədək İranda və Zaqafqaziya əyalətlərində
gizli fəaliyyət göstərirlər.
2. Dəvət27
Məhəmməd qüvvətləndikdə, qonşu tayfa başçılarına və padşahlara İslamı qəbul etməyə çağırışla elçilər göndərdi. Bu çağırış dəvət mənasında idi. Qanunda deyilirdi ki, hələ dəvəti almayanlara qarşı cihada yol verilmir. Belə
ki, cihad dəvətdən imtina olunmasının nəticəsidir.
Siyasi və dini zəmində öz işini qurmağa başlayan hər hansı fırıldaqçı öz dostları və məsləkdaşları olan agentləri və missionerləri müxtəlif ölkələrin sakinlərini öz təliminə
bağlanmağa, yaxud bayrağı altına toplaşmağa dəvət etməyə göndərirdi. Mən xəlifələrin və imamların tarixinə
dair kitabların səhifələrini dolduran önəmsiz hadisələri bir kənara qoyaraq Şərq tarixində bu kimi halları yetərincə xarakterizə edən iki mühüm hadisəni göstərmək istəyirəm. Əməvilər sülaləsinin ulduzunun sönməyə başla-ması28 ilə demək olar eyni vaxtda (İslamın ikinci yüzilinin əvvəlində) Ərəbistanda imam və xəlifə adına iki iddiaçı meydana çıxdı. Onlardan biri Suriyada peyğəmbərin əmi-27 Dəvət (ərəbcə) − çağırmaq, çağırış.
28 Əməvi xəlifələri mənşəcə Bəni-Üməyyə nəslinin iki müxtəlif qanadından –
birinci Əməvi xəlifəsi Müaviyənin atası Əbu Süfyan ibn Harb ibn Üməyyənin adı ilə Süfyanilərdən və öz mənşəyini Əbu Süfyanın əmisi oğlu əl-Həkəm ibn Əbu-l-As ibn Üməyyədən götürən Mərvanilərdən idilər.
37
si Əl-Abbasın kötükcəsi, Abdullanın nəticəsi, Əlinin nəvəsi, Məhəmmədin oğlu İbrahim; digəri Yəməndə Əbu Həmzə idi. Birincisi, yəni İbrahim yalnız öz atası, imam adını hələ Ömər Əbdüləzizin29 hökmranlığı zamanında, hicrətin 100-cü ilində mənimsəmiş olan Məhəmmədin başladığı işi davam etdirirdi. Həmin bu Məhəmməd xəlifənin xoş münasibətindən və belə demək mümkünsə, zəifliyindən və Abbas evinə ehtiram bəsləyən bir çoxlarının hüsn-rəğbətindən istifadə edərək, hələ o vaxt hakimiyyət sevdasına düşmüşdü. Ona görə də yetmiş agenti gizlicə Abbas evinin xeyrinə dəvətlə müxtəlif ölkələrə, əksərən də Xorasana göndərmişdi. Göndərilən adamlar az-çox nələrəsə macal tapmışdılar, lakin on doqquz ildən bə-ri xilafəti enerji ilə idarə edən Hişamın hökmranlığı onların sonrakı uğurlarına əngəl törətdi. Dəməşq yaxınlığındakı Ruxeymə adlı yerdə İbrahim öz atasının yerini tutdu və “əl-himar” – “eşşək” ləqəbli Mərvanın hökmranlığı30
dövründə ona irsən qalmış ideyanı uğurla davam etdirməyə başladı. O, uzaqgörən adam olduğundan başladıqları işin geniş yayılması üçün Abbas evinin ehtiramını saxlayanlar arasından Əbu Müslüm adında birini seçdi və
imamın adı ilə müqəddəsləşən qeyri-məhdud hakimiyyətlə, çoxsaylı yeni tərəfdarların başında Xorasana, orada başlanmış işləri davam etdirməyə yola saldı və ona fəxri sahibüd-dəvət, yəni “dəvət etməyə ixtiyarı olan adam” adını verdi.
29 Ömər ibn Əbu əl-Əziz – səkkizinci Əməvi xəlifəsi, 717-720-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.
30 II Mərvan əl-Himar – 14-cü, sonuncu Əməvi xəlifəsidir, 744-754-cü illərdə
hakimiyyətdə olmuşdur.
38
İbrahim Mərvan dostları tərəfindən ələ keçirilərək ölümə məhkum edilsə də (yeri gəlmişkən, bu hadisə xalq arasında həyəcanlara səbəb oldu və Abbas evi tərəfdarlarının sayını artırdı), Əbu Müslümün ağlı, igidliyi, aman-sızlığı və hətta rəhmsizliyi onun eşidilməmiş uğurlara aparan yolunu açdı. O, hər yerdən Əməviləri qovur, onları qoyun kimi kəsir, istədilər, istəmədilər hər kəsə Abba-silərə sədaqət andı içdirirdi; öldürülən İbrahimin kiçik qardaşı Abdulla əs-Səfahı31 xəlifə taxtına çıxdı, cəsur Səy-yarın başçılığı altında Xorasanda Əməvilərin ordusunu darmadağın etdi və Abbasilər sülaləsinin tarixində şöhrət qazandı32.
Digər yalançı – Əbu Həmzə hər şeydə öz rəqibini yamsılayaraq İbrahimlə eyni vaxtda (129-cu ildə) üsyan qaldırdı, lakin bir şey bacarmadı. O da öz məsləkdaşı Abdulla ibn Yəhyanı dəvətlə dörd bir yana göndərdi və böyük mötəbərlik üçün ona talibül-həqq, yəni qanuni haqqı arayan ünvanı verdi, bununla da bir növ böyük əks-səda doğurmuş “dəvət etməyə ixtiyarı olan adam” adını iflic etmək və hər tərəfdə qanunsuzluğun hökm sürdüyü bir zamanda qanuni hüquq məsələsində həssas xəyalpərəstləri şirnikləndirmək istəyirdi. Lakin Əbu Müslümün qılıncı daha kəsərli, ağlı daha aydın və məsləkdaşları daha çoxsaylı idi. Əbu Həmzə Yəməndə çoxlu fəlakətlər törət-sə, çoxlu qanlar axıtsa, nəhayət, Mədinə hakimi olaraq ta-nınsa və talibül-həqq Yəmən hökmdarı təyin edilsə də, 31 Əs-Saffah – birinci Abbasi xəlifəsi, 749-754-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.
32 Abbasilər sülaləsi öz mənşəyini Məhəmmədin əmisi, Məkkənin Haşimilər soyundan olan Abbasdan götürür. Abbasilər 449-1258-ci illərdə hakimiyyətdə
olmuşlar.
39
bütün bunlar çox çəkmədi. Mərvanın qoşunları Əbdül-Məlikin başçılığı altında tezliklə Mədinəni mühasirəyə
aldı və məğlub edilən Əbu Həmzə qaçmaqla canını qurtardı, sonra da naməlum şəraitdə öldü. Az sonra talibül-həqqi də Sənada mühasirəyə aldılar. O, danışıqlara girdi, lakin sülhün şərtləri ilə razılaşmadı; ardınca öz legionu ilə
döyüş meydanına yeridi və dəhşətli bir döyüş oldu. Əb-dülməlik üstün gəldi, Abdulla öz tərəfdarları tərəfindən öldürüldü.
İndi oxucuların diqqətini Qafqaza yönəldirəm və müridlik toxumlarının buraya hansı yollarla səpildiyini, xüsusilə də son zamanlar necə cücərdiyini göstərməyə çalışacağam.
40
II. QAFQAZDA MÜRİDLİK
a) MÜRİDLİYİN İNKİŞAFINA QƏDƏR QAFQAZIN VƏZİYYƏTİ
Qafqaz qədim çağlardan bəri müxtəlif xalqların cəm-ləşdiyi yığnaq yeri olmuşdur. Onun zəngin təbiəti Hind və Fərat çayları sahillərindən koloniyaları özünə cəlb edirdi; məhəlli üstünlükləri müxtəlif tarixi dövrlərdə şimaldan, şimal-şərqdən qərbə və cənuba doğru axınlar edən barbarların arxasınca irəliləyən yorğun və geri qalmış mühacir cəmiyyətlərini uca dağların arasındakı qonaqsevər və təhlükəsiz dərələrdə tutub saxlayırdı33.
Ölkənin aborigenləri tədricən gəlmələrlə qaynayıb-qarışır, öz ilkin xarakterlərini dəyişirdilər. Aradan minil-liklər ötüb keçdi və indi Qafqaz cəhalətə qərq olan yerli hakim ruhun tabeliyindəki müxtəlif tayfa və qəbilələrdən ibarət toplum şəklindədir.
