Kitabı oku: «Яланғоч иқтисодиёт», sayfa 2

Савол туғилади: банклар нима учун ўз капиталининг катта қисмини ишлатишда таваккал қилишга тайёр эди? (Айниқса, уларга мижоз топиб келган ипотекачи брокерларнинг мотивациясини ҳисобга олсак.) Чунки банклар одатда ўз ипотекаларининг асосий қисмини “сотишади”, яъни бирорта сармоядордан у келажакдаги ипотека тўловларидан келадиган даромадни эгаллаши эвазига катта миқдорда нақд пул олишади. (Бу коптокни шерикларига тез узатиб, ўйналадиган “Иссиқ картошка” ўйинига ўхшайди. Фақат бу ерда копток ўрнида қарз бўлади. Сиз кимгадир берган қарз қанчалик йирик бўлишига қарамай, қарздор касодга учрамасидан аввал қарз берувчи мақомини бошқа бировнинг номига ўтказишга улгуришингиз керак.)

Хўш, бундай қарзларни ким ҳам сотиб оларди? Иккинчи боб худди шу ҳақида. Ҳозирча жавобнинг учини чиқараман: “Wall Street” ҳам бунга аралашади ва бу яхшилик билан тугамайди.

Буларни ёзар эканман, иқтисодиёт соҳасида баъзи масалаларни қайта кўриб чиқиш бўйича тадқиқотлар ҳали-ҳануз давом этаётганини тан олишим керак. Иқтисодий инқироз юз бергач, сабаблари қанчалик равшан бўлмасин, камдан-кам иқтисодчилар буни олдиндан башорат қилишган. Аслида, инқироз қанчалик даҳшатли бўлишини ҳеч ким олдиндан айтолмаганди. 2005 йилнинг кузида атоқли иқтисодчилар нуфузли журналларда: “2004 йилнинг охирига келиб тадқиқотларимиз уй-жой бозорида пуфак ҳосил бўлиши аломатларини топмади”, ‒ деб ёзишганди.⁷

Бу нотўғри бўлиб чиқди. Аслида, “нотўғри” ‒ шунчаки юмшоқ таъриф. Негаки соҳа мутахассиси бўлмаганлар ҳам сезган иқтисодий пуфак белгиларини мақола очиқчасига инкор этган. Бу ўт ўчириш хизмати тутун чиқаётган уй олдига кела солиб “Йўқ, бу ёнғин эмас”, дейишидек гап. Ваҳоланки, йигирма дақиқадан сўнг чордоқдан олов чиқа бошлайди. Ўшанда ҳақиқатан ҳам пуфак бор эди. Иқтисодиётга психологик ёндашув орқали вазиятни яхшироқ тушуниб олиш мумкин. Яъни одамларда “ҳозир нима юз бераётган бўлса, келажакда ҳам худди шу нарса содир бўлиши эҳтимоли баланд” деб ўйлашга мойиллик бор.

Иқтисодиёт ҳар бир фан сингари ривожланиб, ўзгариб бормоқда. Унинг энг қизиқарли ва самарадор тармоқларидан бири – хулқ-атвор иқтисодиётидир. Бу йўналиш инсонлар қандай қилиб турли қарорларга келиши ва баъзан одамлар иқтисодчиларнинг анъанавий башоратларига зид тарзда, мантиқ билан иш кўрмаслиги сабабларини ўрганади. Биз, инсонлар, айрим хавфхатарларга етарлича эътибор бермаймиз (вазн ошиши), баъзида эса ортиқча ваҳима қилиб юборамиз (самолётда учиш), қарор чиқаришда ҳиссиётлар бизни енгишига йўл қўямиз, яхши янгиликка ҳам, ёмонига ҳам ҳаддан ташқари таъсирчан муносабат билдирамиз (уй-жой нархлари ошиши ва тушиши).

Юқорида айтганларимизнинг кўпидан Шекспир яхшигина хабардор эди, аммо булар бугунги иқтисодиёт фани учун нисбатан янги тушунчалар ҳисобланади. “New York Times” колумнисти Дэвид Брукс айтганидек: “Одамларнинг иқтисодий хатти-ҳаракатларини самарали усуллар ёрдамида олдиндан аниқ башоратлаш мумкин. Бундай усуллар кўп нарсага ойдинлик киритса-да, айни дамдаги иқтисодий инқирозни – қандай қилиб бир пайтнинг ўзида шунча одам ўз-ўзига зиён етказиш даражасида тентак ва билимсиз бўлиши мумкинлигини тушунтириб беролмайди. Инқироз классик иқтисодиётга катта зарба берди ва давлат сиёсатининг эътиборидан четда қолиб кетган психологик тадқиқотларни олдинги қаторларга олиб чиқди”⁸. Инсонларнинг қарор қабул қилишда кенг тарқалган ва анъанавий иқтисодиёт назариясига зид одатлари тушунтириб берилган иши учун Ричард Тейлер 2017 йилда Нобель мукофотига сазовор бўлди. Ричард Тейлернинг таъкидлашича, инсонлар қандай ва нега хато қилишини англасаккина, яхшироқ иқтисодий сиёсат юрита оламиз.

Албатта, эски ғояларнинг аксари ҳали-ҳануз аҳамиятини йўқотмаган. Федерал захира раиси Бен Бернанке лавозимга тайинланишидан аввал Принстон университетида Катта депрессияни ўрганган олим эди. Ўнинчи бобда Бернанке ишига ўзига хос яратувчанлик ва кескинлик билан ёндашуви мавжуд вазиятнинг янада ёмонлашиб кетишидан асраб қолгани тўғрисида ҳикоя қилинади. Бернанкенинг ҳаракатлари асосан 1930-йиллардаги кўнгилсизликларни ўрганиш асносида қилинган хулосалар натижаси эди.

Бу китоб иқтисодиётдаги энг муҳим тушунчаларни изоҳлар экан, уларнинг мазмунини соддалаштириб тушунтиради ва мураккаб таркибий қисмларга бўлиб ўтирмайди. Ҳар бир бобда бутун бошли китоб бағишлашга арзийдиган кенг миқёсдаги мавзулар таҳлил қилинади. Шунингдек, ҳар бир бобда ҳаттоки айрим олимларнинг карьераларига туртки ва маънавий озуқа берган кичик-кичик фикр ҳамда ғоялар бор. Мен фан таянчи бўлган техник жиҳатларга батафсил тўхталмадим. Ғоямнинг асоси ҳам шу: Фрэнк Ллойд Райтнинг даҳолигини эътироф этиш учун пойдевор уйнинг қайси қисмига жойлаштирилиши ҳақида бош қотиришнинг ҳожати йўқ. Бу китоб содда инсонлар учун иқтисодиётни ўргатувчи китоб эмас. Аксинча, у иқтисодиётни ҳеч қачон ўқибўрганмаган (ёки оз-моз ўрганган) ақлли кишиларга аталган. Мураккаблик тўни ечилса, буюк иқтисодий ғояларнинг кўпчилиги тушунарли эканини кўрамиз. Мана шу “Яланғоч иқтисодиёт” деб аталади.

Иқтисодиёт фақат соҳа мутахассислари учун керак, деган қараш нотўғри. Ундаги ғоялар барча учун ўта муҳим ва қизиқарлидир. Аслида, яланғоч иқтисодиётни ўрганиш ҳатто завқ беради.

Ташаккурнома

Ушбу лойиҳани амалга оширишда менга кўп одам кўмаклашди. Ҳар сафар тўхтаб қолган чоғимда кимдир пайдо бўлиб, олдинга қараб силжишимга туртки берган, десам ҳам бўлади. Аввалига Тиффани Ричардс иқтисодиёт ҳақидаги китобнинг бозори чаққон бўлишига қатъий ишонч билдирди. Унинг руҳлантириши ушбу китобнинг илк парчаларини оққа кўчиришимга сабаб бўлди. Табиса Гриффиндан эса лойиҳани У. У. Нортонга элтиб бергани учун умрбод миннатдорман.

Ундан кейин ҳам ишимни давом эттиришимда бошқалар ёрдам қўлини чўзди. Тиффани ва Табисанинг кўмакларидан сўнг яна бошқа ажойиб инсонларни учратдим. Тина Беннет агент учун керакли барча хислатларга эга эди: ақлли, қўллаб-қувватлашни биладиган ва доим янги ғояларга қизиқувчан. Бу орада Дрейк МакФилини учратганим яна бир омад бўлди, у китобни таҳрирлаш вазифасини ўз бўйнига олди. Битта одам ҳам китоб таҳрирлашга, ҳам компания бошқаришга, ҳам Нобель мукофоти совриндорларига ёрдам беришга қандай қилиб вақт топаркан, билмадим. Лекин Дрейк МакФили барига улгуради ва мен унинг тажрибаси ҳамда фикрларидан катта манфаат кўрганим рост. Албатта, Ив Лазовитз биринчи нашр ўз вақтида чиқиши учун Дрейкка кўмаклашди. Шунчаки кўмаклашмади, балки буни синчковлик ва эътибор билан бажарди. Жефф Шрев меҳрибон одам бўлишига қарамай, иккинчи нашрни тайёрлашда қаттиққўллик билан йўл-йўриқ кўрсатиб турди. Улар мени қўллаб-қувватлаб турмаганида (ва топшириш учун сўнгги муддатни белгиламаганида), бу китоб ҳали ҳам чала қўлёзма бўлиб бир бурчакда ивирсиб ётган бўларди.

Мери Эллен Мур ва Даниэл Кутасов тадқиқот бўйича ўз ёрдамини таклиф этишди ва мен эътибордан четда қолдирган фактлар, сонлар ҳамда турли ҳазилларни топишда ёрдамлашдилар. Муваффақиятли уч иқтисодчи ўз иш режаларининг тиғизлигига қарамай, қўлёзманинг биринчи таҳририни ўқиб чиқишга ва фикрлари билан бўлишишга вақт топишди. Улар: Бёртон Малкиел, Роберт Уиллис ва Кеннес Рогофф. Бу уч инсон ўз соҳасидаги энг йирик олимлардандир ва ҳар бирининг вақти жуда ҳам қимматли. Ҳаттоки Роберт Жонсон ҳам меҳрибонлик кўрсатиб, иккинчи нашрда қўшилган халқаро иқтисодиёт бўлимини ўқиб чиқди. Мен унинг ушбу мавзудаги ўз билимларини бўлишишга тайёр турганлигини жуда ҳам қадрлайман.

Шунингдек, “The Economist” газетасининг собиқ муҳаррирлари олдида ҳам қарздорман. Китобнинг биринчи таҳририни тугатаётганимда, Жон Миклетвейт сахийлик билан бироз муддатга ишни тўхтатиб туриб, озгина дам олишимга рухсат берди, китоб ёзиб тугатилгач эса, ўқиб фикрини билдириш истаги борлигини айтди. Анн Ройдан эса муносиб сарлавҳа топиб бергани учун миннатдорман. Жон ҳам, Анн ҳам оиласи ва ўз китобларидан ортиб муҳаррирлик учун вақт ажратгани кишида ҳавас уйғотади.

Яқинда эса Чикаго университетидаги Ҳарис давлат мактаби ва Дартмет коллежи менга бир-биридан ажойиб талабаларни ўқитишим ва ушбу китоб сингари лойиҳаларни давом эттиришим учун қулай шароитларда уларда ишлашни таклиф этишди. Ҳарис мактабининг собиқ декани Сюзан Маер илмий ғояларни оддий халқ учун ҳам тушунарли қилиб ўргатиш тўғрисидаги таклифимни қизғин қўллаб-қувватлади. Дартметда Брюс Сасердот ҳам илм-фан, ҳам сув чанғиси билан шуғулланишда менга жуда зўр шерик бўлди.

Бундан ташқари, бошқача бир қарздорлигим ҳам бор. Бу китобда тилга олинган ғояларнинг кўпчилиги ўзимники эмас. Аксинча, мен асрлар давомида буюк мутафаккирлар шакллантирган билимларнинг ажойиб маъно-мазмунини тушунарли тилга ўгирган бир таржимонман холос. Ишим қандайдир қийматга эга бўлса, буларнинг барчаси ана шу кўп асрлик тафаккур дурдоналари туфайлидир. Умид қиламанки, ушбу китоб ўша билим хазинасига бўлган чексиз ҳурматим ифодаси ўлароқ хизмат қилади.

Ва ниҳоят, мавзуга қизиқишимга сабабчи бўлган, мени руҳлантирган инсонларга миннатдорчилигимни билдирмоқчиман. Мен юқорида иқтисодиёт фани унча яхши ўқитилмайди, деган фикрни айтиб ўтдим. Бу рост. Бироқ моҳир педагоглар ҳам учраб туради. Омадим келиб, менга кўп нарса ўргатган муносиб инсонлар билан бирга ўқидим ва ишладим. Улар: Гэри Беккер, Боб Уиллис, Кен Рогофф, Роберт Уиллиг, Кристина Пакссон, Дункан Снидал, Алан Крюгер, Пол Портней, Семюэл Пельцман, Дон Корси, Пол Волкер. Умид қиламанки, бу китоб кўплаб янги китобхонлар ва талабаларнинг билиму иштиёқини янада оширишга хизмат қилади.

1 БОБ
Бозорлар кучи: Парижни ким боқади?

1989 йилда Берлин девори қулаётган пайтларда “Cоcа-Cоlа Europe” компанияси бошлиғи Дуглас Ивестер кескин бир қарор қабул қилди. У сотувчилар “қўшини”ни “Coca-Cola” ичимлигини тарқатиш учун Берлинга жўнатди. Текинга тарқатиш учун. Баъзи ҳолларда “Cоca-Cola” сотувчилари ичимликни Берлин деворидаги туйнуклардан узатишган. Кескин ўзгаришлар даврида Дуглас Ивестер Шарқий Берлиндаги Александрплац майдонида юриб, “Coca-Cola” брендини одамлар қанчалик яхши билиш-билмаслигини ўрганган пайтларини эслайди: “Биз қаерга бормайлик, одамлардан қандай ичимлик ичаётганларини ва “Cоcа-Cоlа”ни ёқтирадиларми, йўқми, сўраб олардик. Бренд номини тилга олишга ҳам ҳожат қолмасди! Қўлларимиз билан идиш шаклини кўрсатардик ва одамлар бизни тушуниб оларди. Биз имкони борича кўпроқ “Cоcа-Cоlа” сотишга уриндик. Ўшанда биз ҳатто нархлар тўғрисида ҳам ўйлаб ўтирмадик”⁹.

“Cоcа-Cоlа” компанияси тез орада Шарқий Германияда иш бошлади ва улгуржи савдогарлар учун текинга совиткичлар қўшиб берила бошланди. Қисқа давр миқёсида қаралса, компаниянинг пул йўқотиши тайин эди. Ахир Шарқий Германиянинг валютаси ҳали-ҳануз қийматсиз эди – дунёнинг бошқа давлатлари бу валютани қабул қилмас, улар учун бу пул бирлиги арзимас қоғоз эди холос. Бироқ “Coca-Cola”нинг бизнес қарори ҳали ҳеч қайси ҳукумат идораси ишида кузатилмаган тезлик билан бажарилди. 1995 йилга келиб “Cоca-Cоla”нинг Шарқий Германиядаги истеъмол даражаси барқарор бозорга айланиб улгурган Ғарбий Германиядагига тенглашиб олди.

Бошқача айтганда, Адам Смитнинг “кўринмас қўли” “Cоcа-Cоlа”ни Берлин деворидан узатганди. Компания вакиллари Шарқий Германияга ичимлик ўтказишда қандайдир олийжаноб инсонпарварлик мақсадларини кўзламаган ёки бу билан коммунизм қуёши ботаётгани тўғрисида ишора берилмаганди. Улар шунчаки бизнес ҳақида қайғурарди – халқаро савдони кенгайтириш, фойдани кўпайтириш ва акциядорларни хурсанд қилиш пайида эди. Мана шу капитализмнинг асосий элементидир: бозор шундай шароитни яратадики, унда инсонлар ўз манфаатларини кўзлаб ҳаракат қилади (“Cоca-Cola”ни Берлин деворидан ўтказиш, йиллаб институтда ўқиш, далада соя экиш, душда ювинганда ҳам тинглаш учун махсус радиони яратиш шундай ҳаракатларга мисолдир), натижада жамият аъзоларининг кўпчилигида (лекин ҳаммасида эмас) турмуш даражаси доимий яхшиланиб, фаровонлик ошиб бораверади.

Иқтисодчилар баъзида “Парижни ким боқади?” деган саволни такрорлашади. Бу риторик савол замонавий иқтисодиётнинг тўхтовсиз ишлаб туришини таъминлайдиган ва ақл бовар қилмас даражадаги мураккаб механизмга одамларнинг диққатини қаратиш мақсадида берилади. Қанчалик мураккаб туюлмасин, тунец балиқларининг керакли миқдори кемаларда Тинч океаннинг жанубидан Руэ де Риволидаги ресторангача умуман айнимаган, ҳозиргина тутилгандек ҳолатда етказилади. Гарчи маҳсулотлар ўн ёки ўн бешга яқин мамлакатдан келтирилса-да, маҳалладаги мева-чева со тувчиси мижозлар хоҳлаган нарсаларнинг барчасини эрталабдан муҳайё қилиб қўяди. Бу маҳсулотлар кофедан тортиб айнимаган ҳолатда сақланган папаяларгача бўлиши мумкин. Қисқаси, мураккаб иқтисодиёт ҳар кунлик миллиардлаб битимларни ўз ичига олади, мутлақ кўпчилиги эса ҳукуматнинг бевосита аралашувисиз содир бўлади. Бироқ иқтисодиётнинг вазифаси фақат битимлар тузиш эмас ‒ ушбу жараёнларда ҳаётимиз ҳам астасекин яхшиланиб бораверади. Бугунги кунда шинамгина уйимиздан туриб исталган вақтда телевизор сотиб олишимиз мумкинлигининг ўзи бунга мисолдир. Бундан ҳам ҳайратланарлиси шуки, 1971 йилда диагонали 63.5 сантиметр бўлган рангли телевизорнинг нархи ишчининг ўртача 174 соатлик маошига тенг эди. Бугун эса 63.5 сантиметрли рангли телевизорни (қўшимчасига, бу телевизор қулайроқ, кўпроқ каналлар кўрсатади ва сигнални яхшироқ қабул қилади) сотиб олиш учун ўртача ишчи 23 соат ишлаши етарли.

Агар арзонроқ телевизордан ижтимоий тараққиётни ўлчаш воситаси сифатида фойдаланишни нотўғри деб ҳисобласангиз (бу оқилона фикр, албатта), унда қуйидаги факт сиз учун ўринли мисол бўлиши мумкин. XX асрда Америкада ўртача умр кўриш давомийлиги қирқ етти ёшдан етмиш етти ёшга кўтарилган. Гўдаклар ўлими тўқсон уч фоизга камайган. Шунингдек, бу давр мобайнида полиомиелит, сил, терлама ва кўк йўтал каби касалликларни йўқотиш ёки уларни тўлиқ назоратга олишга эришдик.¹⁰

Бундай ривожланиш даражасига етиб келишимизда бозор иқтисодиётнинг ҳиссаси катта. Америкадаги дорихонага кирган совет амалдори ҳақидаги Совуқ уруш давридан қолган эски латифа бор. Ёруғ йўлакларда оғиз ҳидланишидан тортиб замбуруғли касалликларгача даво бўладиган минглаб дори-дармон қатор қилиб қўйилган. “Жуда ажойиб, – дейди амалдор ва сўрайди: – Лекин барча дўконларда бу дориларнинг ҳаммаси бор ёки йўқлигини қандай қилиб назоратга оласиз?” Латифанинг қизиқарли жиҳати шундаки, амалдор бозор иқтисодиётининг ишлаш тизимини умуман тушунмайди. Америкада марказий ҳукумат Совет Иттифоқидаги каби бозорларда қайси маҳсулотлар бўлиши кераклигини белгиламайди. Дўконлар одамлар истайдиган маҳсулотларни сотишади ва ўз навбатида компаниялар бозорда талабгир маҳсулотни ишлаб чиқаради. Совет иқтисодиёти муваффақиятсизликка учраганининг асосий сабабларидан бири шуки, ҳукумат бюрократлари Иркутскдаги заводда ишлаб чиқариладиган совунлар миқдоридан тортиб то Москвада электр инженерлиги соҳасида ўқиётган университет талабаларининг сонигача – барча нарсани назорат қилишган. Охир-оқибат, бу ҳаддан ташқари қийин вазифа экани маълум бўлди.

Шубҳасизки, коммунистлар бозор иқтисодиётини тушунмаганидек, биз каби бозор иқтисодиётига ўрганган одамлар ҳам коммунистларнинг марказий бошқарувини яхши англамайди. Мен бир сафар Кубага борган Иллинойс штати делегацияси таркибида бўлганман. Ташрифимиз АҚШ ҳукумати томонидан расмийлаштирилгани туфайли делегациянинг ҳар бир аъзосига баҳоси 100 долларгача бўлган Куба маҳсулотларини (сигаралар ҳам шу қаторда) олиб келишга рухсат берилган. Биз, чегирмали дўконларда савдо қилиб улғайган авлод, арзонроқ дўконда 100 долларимизга “Cohiba” сигараларидан кўпроқ олишни мақсад қилгандик. Бир неча соат дўконларни айланиб, мақсадимизга эришолмаганимиздан сўнг коммунизмнинг мазмунини англаб етдик: сигара нархлари ҳамма дўконларда бир хил экан. Дўконлар орасида ҳеч қандай рақобат йўқ эди, чунки савдодан ҳеч қандай даромад келмаган. Барча дўконлар сигараларни ҳам, бошқа ҳар қандай маҳсулотни ҳам Фидел Кастро (ёки унинг укаси Раул) айтган нархда сотишарди. Шунингдек, ҳар бир со тувчи сигара сотгани учун оладиган маоши унинг қанча сигара сотганига умуман боғлиқ эмасди.

1992 йилда Нобель мукофоти совриндори бўлган Чикаго университети иқтисодчиси Гэри Беккер шундай деган (бу аслида Бернард Шоудан иқтибос): “Иқтисод ҳаётнинг барча имкониятларидан фойдаланиш санъатидир”. Иқтисодиёт фани эса бу имкониятлардан қандай қилиб фойдаланишни ўрганади. Зеро, ҳаётни ёрқин қиладиган барча неъматлар миқдори, сони ёки бундай неъматлардан баҳра олиш имконияти чекланган: нефть, кокос ёнғоғининг сути, гўзал қадди-қомат, тоза сув, ксерокопия ускуналарини тузатувчи усталар ва ҳокaзо. Барчасини одамлар ўртасида қандай қилиб тақсимлаймиз? Нимага Билл Гейтснинг шахсий самолёти бор-у, сизда йўқ? Чунки у бадавлат, деб жавоб беришингиз мумкин. Бироқ нима учун у бадавлат? Нега у сайёрамиздаги чекланган ресурслардан бошқа одамлардан кўра кўпроқ фойдаланишга ҳақли? Айни пайтда, АҚШдек бой мамлакат (Клейтон Кершоу бейсбол ўйнагани учун йилига 33 миллион доллар ҳақ оладиган мамлакат)да қандай қилиб бешта боладан биттаси камбағал бўлиши ёки баъзи инсонлар овқат топиш учун ахлат қутиларини титишга мажбур бўлиши мумкин? Чикагодаги уйим яқинида жойлашган “Three Dog Bakery” (“Учта ит”) номли пишириқлар дўконида фақатгина итлар учун пишириқ ва тортлар сотилади. Бадавлат кишилар ўз уй ҳайвонининг туғилган кунига 16 долларлик торт сотиб олишади. Шу билан бир қаторда, Чикаго бошпанасизларга кўмаклашиш бирлашмаси хабар беришича, худди шу Чикагода ҳар кеча ўн беш минг одам кўчада тунайди.

Америка чегараларидан ташқаридаги ҳудудларга назар солсак, бу каби йирик тафовутлар янада кўпроқ кўзга ташлана бошлайди. Масалан, Чад аҳолисининг ярмида тоза ичимлик суви йўқ – уй ҳайвонлари учун овқат у ёқда турсин. Жаҳон Банки ҳисоб-китобларига кўра, дунё бўйича 750 миллион одам бир кунда 1.9 АҚШ долларидан камроқ маблағга яшайди. Демак, савол туғилади: иқтисодиёт қай тарзда ишлайди ва нима учун баъзи ҳолатларда унинг айрим тамойиллари умуман ишламайди?

Иқтисодчилар буни муҳим бир фараз билан изоҳлашади: ҳар бир инсон иложи борича яхшироқ яшашга интилади. Фан тилида айтсак, одамлар ўз фойдасини максималлаштиришга ҳаракат қилишади. Бу янада бахтлироқ бўлишга интилишдек гўё, фақат кенгроқ кўламда. Масалан, мен терлама касаллигига қарши вакцина олиш ва солиқ тўлашдан фойда кўраман. Бу иккала амал ҳам мени бахтли қилмайди, бироқ улар мени терламага чалинишдан ва қамалишдан сақлайди. Демак, узоқни кўзлаб айтадиган бўлсак, улар менинг фойдамга ишлайди. Иқтисодчилар бизга айнан нима фойда бериши ҳақида қайғурмайди ‒ улар шунчаки барчамизнинг ўзимизга хос “танловларимиз” борлигини инобатга олади. Айтайлик, мен кофе, эски уйлар, классик фильмлар томоша қилиш, итлар, велосипед ҳайдаш ва шунга ўхшаш нарсаларни ёқтираман. Дунёдаги барча одамларнинг ўз шахсий танловлари бор ва булар менинг танловларим билан умумийликка эга бўлиши ёки бўлмаслиги ҳам мумкин.

Дарҳақиқат, барчада бир-биридан фарқли хоҳишлар бўлишини оддий кузатув орқали ҳам англаш мумкин, бироқ бу баъзида тажрибали сиёсатчиларнинг назаридан четда қолади. Мисол учун, бойларнинг хоҳишлари камбағалларникидан фарқ қилади. Шунингдек, бизнинг хоҳишларимиз бойиганимиз сари (шундай бўлишига умид қилиб қоламиз) ҳаёт йўлимиз давомида ўзгариб бораверади. “Ҳашамдор маҳсулотлар” сўзи иқтисодчилар учун техник маънога эга: бойиганимиз сари сотиб оладиган нарсаларимиз миқдори ошиб бораверади ва биз спорт машиналари ҳамда француз винолари каби нарсаларни сотиб ола бошлаймиз. Бу яхши. Ҳайрон қоларсиз, лекин атроф-муҳит учун қайғуриш ҳам “ҳашамат” қаторига киради. Масалан, бой америкаликлар атроф-муҳитни асраш учун камбағал америкаликларга қараганда кўпроқ пул сарфлайди. Бойлар бу мақсадда сарфлайдиган пуллар аслида даромадларининг атиги бир қисмидир. Бу каби ҳолатни мамлакатлар миқёсида ҳам кузатиш мумкин. Бой мамлакатлар табиатни асраш учун камбағал мамлакатлардан кўра кўпроқ ресурслар сарфлайди. Сабаби оддий: бенгал қоплонининг тақдири ҳақида қайғурамиз, чунки ўзимизни унинг тақдирига дахлдор деб биламиз. Ахир бизнинг уйимиз, ишимиз, тоза ичимлик сувимиз ва албатта итларимиз учун аталган туғилган кун тортлари бор.

Кишини ўйлантириб қўювчи сиёсий савол туғилади: биз, яъни қулай шароитларда яшайдиган инсонлар ўз хоҳишларимизни ривожланаётган мамлакатларга зўрлик билан сингдиришимиз қанчалик тўғри? Иқтисодчилар буни нотўғри дейишади, бироқ биз ҳар доим шундай қиламиз. “New York Times”нинг якшанба сонида Жанубий Америкадаги қишлоқларда яшовчи аҳоли тропик ўрмонзорларни кесиб, ноёб экосистемани вайрон қилаётгани ҳақида ўқиганимда, ҳайрат ва нафратдан қўлимдаги “Starbucks” сутли қаҳвасини тўкиб юборишимга озгина қолганди. Бироқ мен уларнинг шароитида яшамаяпман. Фарзандларимга безгак ёки очликдан ўлиш хавф солмаяпти. Мабодо болаларим шундай аҳволда қолиб, қимматбаҳо дарахтларни чопиб олиш эвазига оиламнинг қорнини тўйғазиш ҳамда заҳарли чивинлардан сақланиш учун тўр сотиб олишга имкон бўлса, мен ҳам болтамни чархлаб, дарахтларни чопишга киришардим. Нечта капалак ёки қундузни ўлдирганимни ўйлаб ҳам кўрмасдим. Бу билан ривожланаётган мамлакатлардаги табиат ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас, демоқчимасман. Табиатнинг аҳамияти бор, албатта. Аслини олганда, узоқ истиқбол ҳақида фикр юритсак, табиатнинг вайрон этилиши охироқибат камбағал давлатларни янада қашшоқлаштирувчи омил бўлишини тушуниб етамиз, бунга кўплаб мисоллар ҳам мавжуд. Ўрмонларни қисқартириш ривожланган мамлакатларда яшайдиганлар учун ҳам зарарли, чунки дарахтлар камайиши карбонат ангидрид кўпайишига сабаб бўлувчи асосий омиллардан биридир (кўпинча иқтисодчилар “бой мамлакатлар камбағал мамлакатларга глобал аҳамиятга эга табиий бойликларни асраш учун пул тўлашлари керак” деб ҳисоблашади).

Тушунарлики, ривожланган дунё мамлакатлари сахийроқ бўлишганида, Бразилия қишлоқларидаги аҳоли ўрмонларни кесмаслик ва чивинлардан сақланиш учун тўр сотиб олиш ўртасидаги танлов олдида қолмасди. Ҳозирча айтмоқчи бўлган асосий фикрим шу: хоҳиштанловларимизни биздан бошқача шароитларда яшайдиган инсонларга қабул қилдириш ёмон иқтисодиёт мисолидир. Кейинги бобларда глобаллашув ҳамда халқаро савдо каби мавзуларни таҳлил этамиз ва ўшанда юқоридаги фикр катта аҳамиятга эга эканини кўрамиз.

Шахсий хоҳишларимиз билан боғлиқ яна бир муҳим нарса хусусида тўхталиб ўтсам: фойдани максималлаштириш худбинларча ҳаракат қилиш дегани эмас. 1999 йилда “New York Times” газетаси бутун умри давомида Миссисипи штатидаги Ҳаттисбургда кир ювувчи бўлиб ишлаган, тўқсон бир ёшида вафот этган Осеола Маккартига бағишланган таъзияномани эълон қилди. Маккарти хоним анжомлари кам, фақатгина битта канални кўрсатувчи оқ-қора телевизори бор кичкина уйда ёлғиз яшаб ўтди. Лекин у асло камбағал эмасди! Қизиғи шундаки, Осеола Маккарти ўз ўлимидан тўрт йил аввал молиявий шароити ночор талабалар ўқишига имкон яратиш мақсадида Жанубий Миссисипи университетига (у ҳеч қачон бу университетда ўқимаган) 150 000 доллар хайрия қилган.

Осеола Маккартининг бу иши бутун бошли иқтисодиёт фанининг бошини осмондан қилиб юбордими? Йўқ. Осеола хоним шунчаки ҳашаматли уйда катта экранли телевизор кўришдан кўра пулларини тўплаб, уларни хайрия қилишни танлади. Чунки у буни фойдалироқ деб ҳисобларди.

Яхши, бироқ гап фақат пулда эмас. Уэзли Отрей исмли эллик яшар нью-йорклик қурувчи ҳақидаги ҳикояга эътибор қаратинг. У 2007 йил январь ойида иккита ёш қизалоғи билан Юқори Манҳэттендаги метро бекатида поезд кутаётганди. Бирданига ёнидаги бегона кишининг тутқаноғи тутиб қолади ва у поезд йўлига йиқилади. Аксига олиб, поезд станцияга анча яқинлашиб қолган, ҳатто унинг келаётгани кўриниб турарди.

Жаноб Отрей поезд йўлига сакраб, йиқилган кишини рельслар орасидаги чуқурчага ётқизди ва ўзи ҳам ётиб олиб, у кишини ушлаб турди. Поезднинг бешта вагони уларнинг устидан шу даражадаги яқинликда ўтиб кетдики, поезд мойи жаноб Отрейнинг шляпасига суркалди. Поезд ўз тўхташ нуқтасига етиб келгач, Отрей ётган жойидан туриб бақирди: “Биз яхшимиз. Лекин юқорида иккита қизим қолиб кетган. Уларга отангиз яхши, деб айтинглар”¹¹. Барчаси бир бегонага ёрдам кўрсатиш учун қилинган эди холос.

Одамлар қарор қабул қилган вақт миясида нима содир бўлишини ўрганувчи неврология фани альтруизм, яъни фидойилик табиатига оид янги хулосаларга келган. Нимага одамлар уларга ҳеч қандай фойда келтирмайдиган ва ҳаттоки кимнидир қутқариш мақсадида поезд йўлига отилиш каби хавфли ишларни қилиши мумкин? “The Economist” журнали тушунтиряпти: “Сабаби шуки, неврологияга кўра, бу бизга ёқимли туйғуларни беради”. Бошқаларга, жумладан, бегоналарга яхшилик қилиш миянинг рағбат марказини фаоллаштиради, худди жинсий алоқа, пул, шоколад ва наркотиклар каби.¹²

Тўлиқроқ жавобни эволюцион биология беролади. Альтруизм инсонларга бир-бири билан ҳамкорлик қи лишга ёрдам беради, ҳамкорлик эса биологик турнинг яшаб қолиши гаровидир. Шундай экан, фидойилик бир қарашда туюлганидек маъносиз эмас. Мияларимиз жамоа манфаатларини кўзловчи хатти-ҳаракатларни рағбатлантирадиган қилиб шаклланган. “Биздаги альтруизм ўйлаганимиздан ҳам мустаҳкамроқ ўрнашган бўлиши мумкин”, ‒ деганди Калифорния университетидаги Неврология ва инсон хулқини ўрганиш институтининг илмий ходими 2016 йилда.¹³

Биз ҳар куни альтруистик қарорлар қабул қиламиз, аммо одатда кичикроқ кўламда. Тунец балиғини дельфин гўшти қўшилмаган ҳолда олиш учун бир неча цент кўпроқ пул тўлашимиз, ёқтирган хайрия ташкилотимизга пул жўнатишимиз ёки ҳарбий хизматга кўнгилли сифатида қўшилишимиз мумкин. Буларнинг барчаси бизга фойда бера олади, аммо бирортаси худбинлик саналмайди. Америкаликлар ҳар йили 200 миллиард доллардан зиёд маблағни хайрияга сарфлашади. Биз бегоналар учун эшикларимизни очиб берамиз. Ҳайратланарли даражада сахийлик ва жасорат кўрсатамиз. Бироқ буларнинг ҳеч бири одамлар ўз ҳаётини яхшилаш учун ҳаракат қилади, деган асосий ғояни инкор этмайди, чунки унга нима фойда ёки нима ёқимли эканини инсоннинг ўзи белгилайди. Аммо бу ғоя ҳар доим мукаммал ва яхши қарорлар қабул қилишимизни билдирмайди. Биз доим ҳам яхши қарор қабул қилавермаймиз. Бироқ барчамиз мавжуд маълумотларга таянган ҳолда фойдали бўлиши мумкин, деб ўйлаганимизни амалга оширишга ҳаракат қиламиз.

Шундай қилиб, эски ва фундаментал фалсафий саволга жавоб топдик. Жўжа нима учун йўлни кесиб ўтади? Чунки бу унинг максимал фойдасига ишлайди.

Максимал фойдани кўзлаш осон эмаслигини ёдингизда тутинг. Ҳаёт мураккаб ва ноаниқликларга тўла. Айни дамда қилишимиз мумкин бўлган ишлар чексиз. Аслида, ҳар бир қароримиз альтернатив танловдан иборат. Ай тайлик, эртанги фойдамиз эвазига бугунгисидан воз кечишимиз мумкин. Мисол учун, компаниянгиз йилда бир марта ўтказадиган саёҳати пайтида каноэ қайиғи эшкагини олиб, бошлиғингизнинг бошига туширишдан қандайдир лаззат олишингиз мумкин. Бироқ ушбу бир лаҳзалик лаззат йиллаб қамоқхонада ўтиришингизга арзимайди (сизга қанақа, билмадим, лекин мен шундай деб ўйлайман). Жиддийроқ айтадиган бўлсак, энг муҳим қарорларимизнинг кўпи бугунги харидимиз нархини келажакда қанча харид қилишимиз мумкинлиги билан ўлчашдан иборат. Биз университетдаги йилларимизни “Роллтон” еб ўтказишимиз мумкин, чунки олий маълумотли бўлиш бизга келажакдаги фаровонликни таъминлайди. Ёки тескариси бўлиши ҳам мумкин. Гарчи кредит картамиздаги қарз фоиз бўйича ошиши натижасида келажакда камроқ пул сарфлашимизга тўғри келишини билсак-да, бугун катта экранли телевизор сотиб олиш учун кредит картамиздан фойдаланишимиз мумкин.

Шунга ўхшаб, иш ва бўш вақтимизни ҳам мувозанатда сақлаймиз. Сармоя масалалари билан шуғулланувчи банк ходими бўлиб ҳафтада тўқсон соат тиним билмай ишлаш жуда катта даромад келтирар, бироқ унда сотиб олиш мумкин бўлган нарсалардан роҳатланиш учун камроқ вақт қолади. Мисол учун, укам ўз карьерасини менежмент маслаҳатчиси сифатида бошлаганди. Маоши менинг ҳозирги маошимдан камида бир рақамга зиёд эди. Аммо танганинг бошқа томонига қарайдиган бўлсак, укамнинг иш соатлари жуда узоққа чўзилар ва у баъзида ишдан ташқари ҳам ишлашига тўғри келарди. Бир марта кузда иккаламиз Рожер Эберт томонидан кечки пайт бериладиган кино санъати дарсларига иштиёқ билан ёзилдик. Укам ўн уч ҳафта давомида бирорта дарсга келмади.

Маошимиз қанча кўп бўлмасин, биз уни тўлиқлигича бир дунё маҳсулот ва хизматларга ишлатиб юборишимиз мумкин. Сиз бу китобни сотиб олдингиз, демак, пулингизни бошқа нарсага сарфламасликка қарор қилдингиз (агар бу китобни ўғирлаб олган бўлсангиз ҳам, бунинг ўрнига Стивен Кингнинг бирор китобини ўғринча чўнтакка солиб қўйишингиз мумкин эди. Айнан менинг китобимни ўғирлаганингиз мени ўзгача хурсанд қилган бўларди). Шунингдек, вақт энг камёб ресурсларимиздан бири ҳисобланади. Айни дамда сиз ишлаш, итингиз билан ўйнаш, ҳуқуқ институтига ҳужжат топшириш, харид ёки севган ёрингиз билан бўлиш ўрнига бу китобни ўқиб ўтирибсиз. Ҳаёт ана шундай айирбошлашлардан иборат, иқтисодиёт ҳам.

Мухтасар айтганда, эрталаб туриш ва нонушта тайёрлаш оддий шахмат ўйинидагидан кўра мураккаброқ қарорларни ўз ичига олади. (Шу қовурилган тухумни ейиш мени йигирма саккиз ёшимда ўлдирармикин?) Биз бу қарорларни қай тарзда амалга оширамиз? Жавоб шундай: барчамиз ишларимизнинг харажати ва даромадини албатта ҳисоблаб кўрамиз. Иқтисодчи бу вазиятда қўлимиздаги бор ресурслар билан максимал фойдани кўзлаймиз, деб айтган бўларди, дадам эса давринг келганда қандингни ур, деб айтарди. Унутманг, фойда келтирадиган нарса фақат моддият бўлиши шарт эмас. Агар сиз иккита касб ‒ ўрта мактабда математика ўқитувчиси бўлиш ёки “Camel” сигаретлари маркетинги билан шуғулланишни солиштираётган бўлсангиз, катта эҳтимол билан иккинчи иш сизга кўпроқ даромад келтиради, аммо биринчи ишдан кўпроқ руҳий ҳаловат топишингиз мумкин. Оддийроқ айтганда, кун охирига келиб бажарган ишингиздан мамнун бўласиз ва ўзингиздан қониқасиз. Бундай маънавий фойдани ва нисбатан камроқ маошни таққослаб, қайси бири оғирроқ тош босиши тўғрисида ўйлаш мутлақо табиийдир. Охир-оқибат, баъзилар математика ўқитувчиси бўлишни танласа, бошқалари сигаретларни реклама қилишни афзал кўради.

Худди шунга ўхшаб, қиймат тушунчаси ҳам кассага тўланадиган доллару центлардан кўра бойроқ (сўз ўйини учун маъзур тутасиз) мазмунга эга. Ниманингдир ҳақиқий қиймати унга эришиш учун нимадан воз кечишингиз билан белгиланади. Ҳар доим фақат пулдан эмас, кўп нарсалардан воз кечилади. Агар олти соат ёмғирда тик оёқда навбат кутган ва концертга текин чипта олган бўлсангиз, бу вазиятда “текин” деган тушунча ҳақида ҳеч қандай гап бўлиши мумкин эмас. Бошқа мисол: дейлик, инжиқ мижозингиз билан учрашувга кеч қоляпсиз. Уни куттириб қўйсангиз, у эллик минг долларлик транзакцияни бекор қилиши мумкин. Бундай вазиятда учрашувга бориш учун 15 долларлик такси ўрнига 2.75 долларлик автобусдан фойдаланиш сизга арзонга тушади, деб бўлмайди. Дўконга бориб, чегирмага савдо қилиш арзонга тушади, аммо кўпроқ вақтингизни олади. Мен ёзувчиман, асарларим учун қалам ҳақи оламан. Янги оёқ кийим олишда эллик доллар тежаб қолиш учун машинамда 144 километр юриб, Висконсин штати Кеноша шаҳридаги дўконга боришим мумкин. Ёки тушлик учун ажратилган вақтда Мичиган шоҳкўчасидаги “Nordstrom” дўконига кириб, оёқ кийим сотиб олишим мумкин. Мен одатда иккинчисини танлайман, умумий харажатим 225 доллар бўлади. Шунингдек, кетган ўн беш дақиқа вақтим ва онамнинг: “Нега Кеношага бориб келмадинг?” ‒ дея муқаррар койишларини ҳам бу ҳисобга қўшиб қўйиш лозим.