Kitabı oku: «Яланғоч иқтисодиёт», sayfa 3

Инсон ўз хатти-ҳаракатлари билан нархнинг баландпастлигига муносабат билдиради. Бирор нарсанинг нархи тушиб кетса, у кўзимизга жозибалироқдай кўринади. Нарх ва талабнинг ўзаро боғлиқлигини кўрсатадиган талаб эгри чизиғини чизганингизда ёки Янги йил байрамининг эртасига одамлар бир неча кун аввал нархлар юқори бўлгани учун сотиб олмаган маҳсулотларини қандай талашиб-тортишиб олаётганини кўрганингизда буни тушунасиз. Тескариси ҳам бўлади: бирор нарсанинг нархи ошса, биз ундан камроқ фойдалана бошлаймиз. Бу ҳолат ҳаётдаги ҳамма нарсага, ҳатто сигарет ва кокаинга ҳам тегишли. Иқтисодчиларнинг ҳисоб-китобларига кўра, кокаиннинг кўча нархи ўн фоизга тушса, вояга етган кокаин истеъмолчилари ўн фоизга кўпаяр экан. Яна бир шунга ўхшаш ҳолат: тадқиқотчилар ҳисоб-китобларига кўра, тамаки саноати билан ҳукумат ўртасидаги биринчи таклиф этилган келишув тасдиқланганда (бу келишув тасдиқланмаган, 1998 йилда АҚШ Сенати рад этган), бир қути сигарет нархи 34 фоизга кўтарилган бўларди. Ўз навбатида, нарх ошиши чекадиган ўсмирлар сонини тўртдан бирга камайтирар ва чекиш оқибатида юзага чиқувчи касалликлардан вафот этадиган ўн етти ёки ундан ёшроқ америкаликлар сони 1.3 миллионга камайган бўларди.¹⁴ Албатта, жамият бошқача тарзда чекишнинг “нархини оширди”, лекин бунинг сигарет қутилари нархи билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бугунги кунда иш пайтида чекиш учун тўлайдиган товонингиз – чекиш учун офисдан ташқарига, ўн етти даража иссиққа чиқишингизга тўғри келишидир.

Харажат тушунчасининг кенг маъноси жуда муҳим ижтимоий ҳодисаларни изоҳлаб беради. Улардан бири ривожланган мамлакатларда туғилиш сони камайиб кетаётганидир. Бугунги кунда фарзандли бўлиш эллик йил олдингидан кўра анча қимматга тушади. Бунинг сабаби оиланинг янги аъзосини овқатлантириш ва кийинтириш қимматлашганида эмас. Аслида бу каби нарсаларнинг нархи тушган, чунки бугун кийим-кечак ва озиқ-овқат сингари асосий истеъмол маҳсулотларини ишлаб чиқаришда кўпроқ самарадорликка эгамиз. Аксинча, бугун фарзанд ўстириш учун тўланадиган товон – бу ота ёки она (бу ҳали-ҳануз асосан оналар бўйнида) фарзандини парваришлаш учун ишидан бўшагач ёки ишини камайтиргач йўқотадиган даромадидир. Ахир ҳозирда аёлларда касбий фаолият учун кенг имкониятлар мавжуд, бундай имкониятлар аввал ҳеч қачон бўлмаган. Энди ишдан бўшаш уларга қимматга тушадиган бўлди. Қўшним иккинчи фарзандини дунёга келтиргунига қадар невролог бўлиб ишларди. Боласи туғилганидан кейин у уйда ўтиришга қарор қилди. Невролог бўлиб ишламай қўйиш катта молиявий йўқотишдир.

Шу билан бирга, ривожланган мамлакатларда катта оиланинг афзалликлари йўқолиб кетди. Энди ёш болалар фермаларда ота-онасига ёрдамлашмайди ёки оила даромади учун қўшимча ишламайди (лекин, ҳеч бўлмаганда, уларни ёшлигидан музлаткичдан пиво олиб келишга ўргатса бўлади). Эндиликда фарзандларимдан бир нечтаси тирик қолади ва қариган чоғимда мени боқади, деган умидда кўп фарзандли бўлишга ҳожат йўқ. Ваҳоланки, энг ҳиссиётсиз иқтисодчилар ҳам одамлар фарзанд кўришдан катта роҳат олишини тан олади. Фақат гап шундаки, ҳозирда ўн битта фарзандли бўлиш аввалгидек осон эмас. Статистика бу фикрни тасдиқлайди: битта америкалик аёлга 1905 йилда ўртача 3.77 та фарзанд тўғри келган, ҳозирда эса бу кўрсаткич 2.07 га тушган ‒ бу қирқ беш фоизга камайиш дегани.¹⁵

Иқтисодиётнинг туб асосини белгилайдиган яна бир жиддий қараш бор. Унга кўра, фирмалар (ҳот-дог сотаётган боладан тортиб халқаро корпорацияларгача) фойдани максималлаштиришга ҳаракат қилишади (фойдани ҳисоблаш учун маҳсулотни сотиш эвазига келган пулдан ўша маҳсулотни ишлаб чиқаришга кетган маблағ айрилади). Қисқаси, фирмалар иложи борича кўпроқ пул топишга интилишади. Шундай қилиб, ҳаётимиздаги энг муҳим саволлардан яна бирига жавоб топилди. Нима учун тадбиркор йўлни кесиб ўтди? Чунки йўлнинг нариги томонида яхшироқ пул топса бўлади.

Фирмалар турли нарсаларни – ер майдони, пўлат, билим, бейсбол стадионлари ва ҳоказоларни жамлайди ҳамда уларни маълум бир йўсинда бирлаштириш орқали қиймат ҳосил қилади. Бу жараён ёмғир ёғиши биланоқ Нью-Йоркнинг гавжум кўчаларида арзон соябонлар сота бошлаш каби оддий бўлиши мумкин. (Шу сотувчи йигитлар қаердан пайдо бўлиб қолар экан?) Ёки “Boеing 787 Dreamliner” самолётини (йўловчиларни ташиш учун мўлжалланган бу самолёт дизайнини “Cray” суперкомпьютерларида яратишнинг ўзи 800 000 соат вақт олган) йиғиш каби мураккаб бўлиши ҳам мумкин. Яхши фойда топадиган фирма ўттиз долларлик маҳсулотдан саксон долларлик овқат тайёрлайдиган ошпазга ўхшайди. Бунда ошпаз ўзининг қобилиятларидан фойдаланган ҳолда таркибий маҳсулотлари нархидан анча қимматроқ турадиган маҳсулот яратади. Бу ҳар доим ҳам амалга ошадиган осон иш эмас. Фирмалар нима, қандай, қаерда, қанча миқдорда ишлаб чиқариш ва қандай нархда сотиш борасида қарор қабул қилишлари керак. Мижозлар бирор нимани сотиб олишда узоқ вақт бир қарорга келолмаслиги каби фирмалар ҳам ишлаб чиқаришда бундай муаммо билан юзлашади.

Қарорлар қандай қабул қилинади? Бу анча мураккаб жараёнлардир. Бозор иқтисодиётининг кучли томонларидан бири – у ресурслар энг самарали равишда ишлатилишини таъминлайди. Нима учун Райан Гослинг автомобиль суғуртасини сотиш билан шуғулланмайди? Чунки шундай қилганида, ўзининг ажойиб қобилиятларини бекорга сарфлаган бўларди. Ҳа, у ўртача сотувчилардан кўра кўпроқ суғурта сотиши мумкин бўлган дилтортар инсон. Бироқ, шунингдек, бутун дунёдаги миллионлаб одам шунчаки унинг ижросини томоша қилиш учун кино кўришга боради. У – ҳар қандай фильмнинг муваффақиятини таъминлайдиган камёб инсон. Ҳолливуд кино саноати таваккалга бой, аммо Райан Гослинг фильмда роль ўйнаши фильм муваффақиятини таъминлар экан, демак, бу фильмга киритилаётган сар моя таваккалчиликдан кўра кўпроқ банкка қўйилаётган маблағга ўхшайди. Шу сабабли студиялар Райан Гослингга бош роль ўйнаши учун ўттиз миллион доллар атрофида пул тўлашади. Ким билсин, балки, суғурта компаниялари ҳам Гослингнинг кишини маҳлиё қиладиган истараси учун пул тўлашни истар ‒ фақат кўпи билан 50 минг доллар атрофида. Шундай экан, Райан Гослингга энг яхши ҳак тўлайдиган жой Ҳолливуд, чунки у ўша ердагина ўзининг максимал самарадорлигини кўрсата олади.

Нархлар катта пештахталар каби энг муҳим маълумотни кўрсатади. Ушбу боб аввалида Париждаги “Rue De Rivoli” ресторани қандай қилиб деярли ҳар куни мижозларига етарли миқдорда тунец балиқларини етказиб беради, деган саволни ўртага ташлагандик. Ҳамма гап харажатда. Мижозлар иштаҳа очувчи сашимидан кўпроқ буюртма бера бошласа, ресторан ҳам балиқларни сотиб олишда каттароқ буюртма беради. Агар тунец балиғи ресторанларда машҳур бўла бошласа, балиқнинг улгуржи нархи ошади, яъни Тинч океаннинг қаеридадир балиқ овлаш билан шуғулланадиган балиқчи олдингидан кўра кўпроқ пул топади. Тунецга бўлган талаб ошганини англаган баъзи балиқчилар эса лосось ўрнига тунец овлашни бошлайди. Бу орада баъзи тунец овловчи балиқчилар кўпроқ вақтини овлашга сарфлай бошлайди ёки эндиликда топаётган пулларига мос равишда қимматроқ ов қуролларини сотиб олади. Уларни Париждаги тушлик нархларининг кўтарилиши умуман қизиқтирмайди. Улгуржи савдодаги нарх ошса бас.

Пул катта кучга эга. Нима учун фармацевтика компаниялари тропик ўрмонлардан камдан-кам учрайдиган шифобахш ўсимликларни қидиради? Чунки камёб дорилар жуда кўп пул келтириши мумкин. Тадбиркорликнинг бошқа кўринишлари кичикроқ миқёсда бўлса ҳам, лол қолдирувчи ўзига хосликларга эга. Бир неча йил давомида мен ёз пайтлари Чикагонинг камбағалроқ маҳалласи бўлган Кабрини-Грин яқинида Кичик Лигага кирувчи бейсбол жамоасига мураббийлик қилдим. Вақти-вақти билан пицца ейишга бориб туриш жамоамизнинг одатларидан бирига айланганди. Ёқтирган жойимиз “Chesterʼs” тамаддихонаси эди. У “Division&Sedgwick” автобус бекатининг бурчагида жойлашган кичик бир тамаддихона бўлиб, тадбиркорларнинг иродаси ва таъбини намоён қиларди (кейинчалик у жой бузиб ташланди ва Кабрини-Гриннинг шиддатли кенгайиши натижасида у ерда парк қурилди). “Chesterʼs” яхши пицца тайёрлар ва иши доим тиғиз эди. Шу сабабли у ерда қуролли талончилик содир бўлиши хавфи бор эди. Бироқ бундай қўрқув “Chesterʼs”ни самарали бошқаришга халақит бермади. Бошқарувчилар банкларда қўйиладиган ўқ ўтказмас ойналарни ўрнатишди. Мижозлар пулларини айланма мослама устига қўйишар, айланма мослама пулни ўқ ўтказмас ойнадаги туйнукдан олиб ўтар эди. Пицца эса худди шу айланма мосламада бошқа томондан чиқиб келарди.

Қон акулани ўзига тортгани каби фойда келтирадиган имкониятлар ҳам фирмаларни ўзига жалб этади. Ҳатто фойда кўриш учун ўқ ўтказмайдиган ойналар сотиб олишга тўғри келса ҳам. Биз катта пул ишлаб топишнинг янгидан-янги йўлларини қидирамиз (илк реалити ТВ шоуларни яратиш), муваффақиятсизликка учрасак, бошқаларга яхши фойда келтираётган бизнес билан шуғулланишга қарор қиламиз (натижада йигирмага яқин зерикарли ТВ дастурлар яратилади). Шу билан бирга, мижозлар нима хоҳлашини аниқлаб олиш учун нархлардан фойдаланамиз. Албатта, ҳар қандай бозор турига ҳам кириб бориш осон бўлмайди. Баскетболчи Леброн Жеймс “Los Angeles Lakers” жамоаси билан тўрт йилга 153 миллион долларлик шартнома имзолаганида “Lakers”да баскетбол ўйнашим керак, деб ўйладим. Мен 98 миллион долларга ҳам ўйнаган бўлардим. Рози бўлишмаса, 98 минг долларга ҳам. Шунга қарамай, бир нечта омил мени бу бозорга киришдан тўхтатиб туради: 1) бўйим паст; 2) секин ҳаракатланаман; 3) босим остида ўйнасам, тўпни саватга туширолмай қоламан. Нима учун Леброн Жеймсга йилига 40 миллион доллар тўлашади? Чунки бошқа ҳеч ким у каби ўйнай олмайди. Ундаги ноёб қобилият бошқалар учун тўсиқдир. Чикаго университетидаги иқтисодчи Шеруин Розен “машҳур юлдуз ҳодисаси” деб атаган ҳолат Леброн Жеймсга мос тушади. Бозор қанчалик катталашаса (мисол учун профессионал баскетболнинг томошабинлари кўпайса), кишиларнинг қобилиятлари ўртасидаги кичик тафовутлар катта пулга айланиб боради. Бозордаги катта улушни эгаллаш учун бошқалардан кўра озгина кўпроқ қобилиятга эга бўлсангиз бас.

Аслини олганда, Леброннинг маоши радиобошловчи Раш Лимбонинг ҳозирги маоши билан таққосланса, сариқ чақага тенг бўлиб қолади. У яқинда “Clear Channel Communications” компанияси билан 400 миллион долларга саккиз йиллик шартнома имзолади. Ушбу компания Раш Лимбонинг радиодастурини бутун мамлакатга ёяди. Раш сиёсат ҳақида вайсовчи бошқа бошловчилардан шунчалик яхшими – айнан уни танлашган? Йўқ, унга энг зўр бўлишнинг ҳожати ҳам йўқ. У катта аудиторияни – кунлик йигирма миллион тингловчини ўзига жалб қилиши учун дастурини қолган бошловчилардан озгина қизиқарлироқ олиб борса бас. Ҳеч ким ўзининг севимли радиостанцияси жаранглаб турганда бошқа радиоканалга ўтказмайди, шунинг учун тингловчилар ҳамда шу тингловчиларнинг эътиборини тортиш мақсадида катта пул тўлайдиган реклама берувчилар учун курашда ғолиб ҳамма нарсага эга чиқади.

Кўпгина бозорларда янги фирмалар кириб келишининг олдини олувчи тўсиқлар мавжуд, бунда янги фирмалар маҳсулотлари қанча кўп фойда келтириши мумкинлигининг аҳамияти йўқ. Баъзида моддий ёки табиий тўсиқлар ҳам учраб туради. Трафл номли замбуруғ турининг бир фунти 500 доллар туради, чунки уни уй шароитида етиштиришнинг иложи йўқ ‒ трафл фақатгина ёввойи табиатда ўсади ва махсус ўргатилган ит ҳамда чўчқалар ёрдамида ер остидан кавлаб олинади. Баъзида эса бозорга киришда қонуний тўсиқлар учрайди. Кўчада силденафил цитрат сотишга уринманг, чунки бунинг учун қамалиб кетасиз. Бу модда сизни еттинчи осмонга учирмайди, ноқонуний ҳам эмас. Бироқ ундан “Viagra” дорисини тайёрлашади, “Viagra”ни сотиш патенти эса фақатгина “Pfizer” компаниясига тегишли. Компания Америка ҳукумати тасдиқлаган қонуний монополия ҳисобланади. Иқтисодчилар патент муддати қанча давом этиши ёки қандай янгиликлар патентланиши кераклиги тўғрисида баҳслашиб туриши мумкин, бироқ кўпчилиги патент туфайли бошқа фирмаларнинг бозорга кириши учун тўсиқ пайдо бўлиши фирмаларни янги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга рағбатлантиради, деган якдил фикрда. Шубҳали сабабларга кўра сиёсий жараёнлар ҳам бозорга киришда тўсиқ яратиб қўяди. 1980-йилларда Америка автомобиль саноати япониялик автомобиль ишлаб чиқарувчилар билан қизғин мусобақага киришган пайтда Америкадаги машина ишлаб чиқарувчи компанияларда иккита асосий йўл бор эди: 1) мижозлар истагани каби арзонроқ, яхшироқ ва ёнилғи тежайдиган машиналар ишлаб чиқариш; 2) лоббистларга катта сармоя киритишлари, лоббистлар эса Конгрессни бож тўловлари ва квоталарни кўпайтиришга кўндиришлари мумкин эди. Юқори божлар Япония машиналарини бозордан чиқариб юборар эди.

Баъзи тўсиқлар эса унча сезилмайди. Авиация саноатида рақобат кучлидек кўринса-да, аслида ундай эмас. Сиз ва бир нечта курсдош дўстингиз бирлашиб, янги авиакомпанияни анча осон ишга туширишингиз мумкин. Муаммо шундаки, сиз самолётларингизни ҳеч қаерга қўндира олмайсиз. Аэропортларда қўниш жойлари сони чекланган, борлари ҳам каттароқ акахонларнинг қўлида. Дунёдаги энг катта ва энг гавжум аэропортлардан бири ‒ Чикагода жойлашган “O’Hare” аэропортидаги қўниш жойларининг саксон фоизи “American Airlines” ва “United Airlines” томонидан назорат қилинади.¹⁶ Ёки Интернет даврига келиб катта аҳамият касб эта бошлаган бошқа бир турдаги тўсиқ ҳақида ўйлаб кўринг. Бу – тармоқ таъсири. Тармоқ таъсирининг моҳияти шуки, баъзи маҳсулотларнинг аҳамияти уларни ишлатаётган одамлар сонига қараб ошаверади. Сиз “Facebook”нинг муқобилини ишлаб чиққанингизда, Марк Цукербергдек бой бўла олармидингиз? Катта эҳтимол билан, йўқ. “Facebook”нинг салкам икки миллиард фойдаланувчиси бор (россиялик ҳакерларнинг сохта профиллари ҳам бу ерда ҳисобланганми, йўқми, билмадим). “Facebook” машҳур, чунки у таниқли. Дунёда кўпчилик “Facebook” ишлатаётган бир пайтда унга рақобатчи бўлган ижтимоий тармоқни яратиш жуда қийиндир, у техник жиҳатдан қанчалик яхши бўлмасин.

Шу билан бирга, фирмалар фақат қандай маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқиш эмас, балки уларни қай тарзда ишлаб чиқиш борасида ҳам қарор чиқарадилар. Мен Непалнинг Катманду шаҳрида самолётдан тушишим биланоқ кўрган ҳодисамни сира ҳам унутолмайман. Самолётдан тушишим билан кўзимга биринчи кўринган нарса чўккалаб ўтирганча қўлидаги ўроқ билан аэропорт майсасини ўраётган ишчилар бўлди. Непалда ишчи кучи жуда арзон, ўт ўрувчи қурилмалар эса жуда қиммат. АҚШда эса тескариси. Шунинг учун Америкада қўлида ўроқ билан юрган ишчи жамоаларни учратмаймиз. Худди шу сабабдан бизда банкоматлар, операторсиз ёнилғи қуйиш шохобчалари ва ҳаддан зиёд жонга тегадиган автоматик хизмат кўрсатиш телефон рақамлари бор (“Агар асабийлашиб, зўравонлик қўллаш даражасига етган бўлсангиз, илтимос, панжара тугмасини босинг”). Буларнинг барчаси авваллари инсонлар томонидан бажарилган, бугун эса фирмалар томонидан автоматлаштирилган ишлардир. Демак, даромадни кўпайтиришнинг бир йўли ‒ ишлаб чиқаришни арзонлаштириш. Бу йўлда эса йигирма минг ишчини бўшатиб юборишга ёки Колорадонинг ўрнига Вьетнамда завод қуришга тўғри келиши мумкин.

Фирмалар ҳам истеъмолчиларга ўхшаб мураккаб танловлар қаршисида қолишади. Қайтараман, бош тамойил анча оддий: узоқ истиқболни кўзлаб айтадиган бўлсак, фирмага энг кўп даромад келтирадиган нарса нима?

Барчаси бизни ишлаб чиқарувчилар истеъмолчилар билан учрашадиган нуқтага олиб келади. Уй ҳайвонлари дўконидаги анави кучукча учун қанча тўламоқчисиз? Иқтисодиёт фанининг кириш бўлимида бунга жуда оддий жавоб келтирилган: бозор нархида. Бу эса, ўз навбатида, талаб ва таклифга боғлиқ. Сотувдаги итлар сони мижозлар сотиб олишни истайдиган миқдорга етса, нарх ўз ўрнига тушади. Агар талаб сотувдаги итлар сонидан кўра кўпроқ бўлса, нархлар кўтарилади. Шунда баъзи харидорлар бошқа ҳайвон сотиб олишга қарор қилишади, баъзи дўконлар эса итларни кўпайтиришади. Охир-оқибат, талаб ва таклиф мувозанатга келади. Ажойиб жиҳати шундаки, баъзи бозорлар ростдан ҳам айнан шу йўсинда ишлайди. Агар мен NASDAQ фонд биржасида “Microsoft”нинг маълум миқдордаги улушини сотишни кўзласам, бозор нархида сотишдан бошқа ҳеч қандай чорам бўлмайди. Бу нарх эса сотувдаги “Microsoft” акциялари сони харидорлар сотиб олмоқчи бўлган акциялар миқдорига тенглашган пайтда шаклланган бўлади.

Кўпчилик бозорлар китобларда ёзилгани каби ишламайди. “Gap” фирмасининг футболкалари учун белгиланган “бозор нархи” мавжуд эмас. Унинг нархи талаб ва таклифга қараб дақиқасига ўзгариб турмайди. Бошқа кўплаб фирмаларга ўхшаб “Gap” ҳам бозорда ўзига яраша кучга эга, яъни “Gap” ўз нархларини маълум бир даражада назорат қила олади. “Gap” фирмаси футболкалар нархини 9.99 доллар қилиб қўйиб, ҳар бир футболкадан кичик фойда кўриши мумкин. Ёки камроқ футболка ишлаб чиқариб, уларни 29.99 доллардан сотиш орқали ҳар бир футболкадан каттароқ фойда кўриши мумкин. Агар ҳисобкитоблар сиз учун зерикарли бўлмаганида ёки менга улар ҳақида ёзиш қизиқарли бўлганида, ҳозир футболкага қандай нарх белгиланса, фирма максимал фойда топиши мумкинлигини ҳисоблаб кўрган бўлардик. Эсимда, якуний имтиҳонда шуни ҳисоблашимга тўғри келганди. Муҳими шуки, “Gap” компанияси ўзига энг кўп даромад келтирадиган сотув миқдори ва нархни белгилаб олишга ҳаракат қилади. Маркетинг билан шуғулланувчилар икки турдаги хатога йўл қўйишлари мумкин: маҳсулот нархини паст белгилаши ва натижада ҳамма маҳсулот сотилиб, сотув учун бошқа маҳсулот қолмаслиги; ёки маҳсулот нархини ортиқча кўтариб юборишлари (оқибатда омборхоналар сотилмаган футболкаларга тўлиб кетади).

Аслини олганда, яна бир йўли бор. Фирма маҳсулотни турли одамларга турлича нархларда сотишга ҳаракат қилиши мумкин (буни чиройли қилиб “нарх дискриминацияси” дейишади). Кейинги сафар самолётга чиқсангиз, қуйидаги тажрибани бажариб кўринг: ёнингиздаги одамдан авиачиптани қанчага сотиб олганини сўранг. Катта эҳтимол билан, у айтган нарх сиз тўлаган сумма билан бир хил чиқмайди, ҳатто нархлар орасида фарқ анча катта бўлиши мумкин. Иккалангиз ҳам битта самолётда ўтирибсиз, битта манзилга боряпсиз, бир хил овқатларни тановул қиляпсиз, бироқ сиз ва ҳамроҳингиздаги авиачипталар нархи мутлақо ҳар хил бўлиши мумкин.

Авиация соҳасидагилар учун ҳақиқий машаққат – дам олиш учун кетаётган саёҳатчилардан бизнес саёҳатчиларни ажратиб олиш. Биринчи турдаги саёҳатчиларнинг бюджети кичикроқ. Иккинчи турдаги саёҳатчилар эса авиачипта учун катта миқдорда пул тўлашга тайёр бўлади. Агар барча авиачипталар бир хил нархларда сотилса, қандай нарх танланишидан қатъи назар компания ютқизади. Бизнес саёҳатчи Чикагодан Сан-Францискога бориш учун 1800 доллар тўлашга рози бўлиши мумкин. Бошқа бир одам эса амакиваччаси Ирвнинг тўйига кетаётган бўлиши мумкин, у 250 доллардан кўп беролмайди. Агар авиачипталар бир хил даражада қиммат қилиб қўйилса, компания кичикроқ бюджетли мижозларини йўқотади. Агар нархларни бир хил қилиб тушириб қўйса, компания бизнес саёҳатчилар беришга рози бўлган пулларни йўқотади. Нима қилиш керак? Ечим оддий: икки турдаги саёҳатчиларни бир-биридан фарқлаб олишни ўрган ва уларга икки хил нархда авиачипта сот.

Авиакомпаниялар бу борада жуда муваффақиятли иш олиб боради. Нима учун ҳеч қандай қўшимча тўловсиз алмаштиришингиз ёки қайтаришингиз мумкин бўлган чипта қимматроқ туради-ю, парвоз вақтини фақат қўшимча тўлов тўлаб алмаштириш имконини берадиган чипта арзонроқ? Чунки одатда бизнес сайёҳларнинг графиги ўзгарувчандир ва улар ўз чиптасини сўнгги дақиқада ўзгартира олиш ҳуқуқи учун кўпроқ тўлашга тайёр. Шунингдек, чиптани икки ҳафта олдин олиш уни парвозга ўн бир дақиқа қолганда сотиб олишдан анча арзонроққа тушади. Дам олишга отланадиганлар саёҳатини олдиндан режалаштирса, бизнес саёҳатчилар (ва жуда бой одамлар) чипталарни энг охирги дақиқаларда сотиб олиши одатий ҳолдир. Гарчи авиакомпаниялар нарх дискриминациясининг яққол намунасини кўрсатса‐да, атрофга диққат билан разм солсангиз, ҳамма жойда бундай ҳодисани учратишингиз мумкин. 2000 йилги президентлик кампанияси чоғида Ал Гор онаси ва ити артритга қарши бир хил дори-дармонларни қабул қилаётгани, аммо онаси шифокор рецепти учун кўпроқ пул тўлаганидан шикоят қилган. Аслида, Гор одамлар ва итлар учун нархларнинг турлича экани ҳақида мақолани ўқиб чиққанидан сўнг шу ҳикоясини тўқиб чиқарган, аммо бу ерда ҳикоянинг ўйлаб топилгани муҳим эмас. Бундай мисол ҳодисани мукаммал тарзда тасвирлайди. Оддий дорихоналар ва ветеринария дорихоналарида бир хил дори турлича нархларда сотилиши ажабланарли эмас. Бу самолётдаги нархлар ўртасидаги тафовутга ўхшайди. Одамлар уй ҳайвонларидан кўра ўзлари учун кўпроқ пул тўлашга тайёр. Шунинг учун ҳам, даромадни кўпайтиришни кўзлаган компаниялар икки оёқли беморлар учун бир нархни, тўрт оёқли беморлар учун бошқа бир нархни белгилаб қўяди.

Компаниялар юқори технологиялардан фойдаланиб ўз харидорлари тўғрисида кўпроқ маълумот тўплаш имкониятига эга бўлмоқдалар, натижада нархлар борасидаги дискриминация янада кенг тарқалиши аниқ. Масалан, бугунги кунда товарларни интернет ва телефон орқали буюртма берганлар учун ҳар хил нархларни белгилаб қўйиш мумкин. Бундан ташқари, компания онлайн харидорларнинг аввал сотиб олган маҳсулотларига қараб шу харидорларга турлича нархларни белгилаши ҳам мумкин. “Priceline” (компаниялар истеъмолчиларга саёҳат таклифларини тақдим этадиган сайт) каби фирмалар турли мижозларга самолёт чиптаси ёки меҳмонхона учун бир-биридан фарқли нархларда тўлов қилишга имкон беради. “Wall Street Journal”нинг “Технология нархларни қандай ўзгартирмоқда?” деб номланган мақоласида шундай ёзилган эди: “Бир қарашда, озиқ-овқат дўконлари ҳамма учун битта нарх қўядиган дўконга намуна бўлиб хизмат қилиши мумкиндек туюлади. Бироқ бугунги кунда улар расмий равишда маҳсулотларнинг битта нархини эълон қилса-да, купонлардан фойдаланмоқчи бўлган мижозларга бошқа нарх, доимий мижоз картаси эгаларига эса бошқа нарх белгилайди. Бу эса дўконларга аҳолининг истеъмол одатлари тўғрисида батафсил маълумот тўплаш имконини беради”¹⁷.

Юқоридагилардан қандай хулоса чиқариш мумкин? Истеъмолчилар иложи борича кўпроқ нарсани олишни хоҳлайди, компаниялар эса ўз даромадларини максимал даражада оширишни истайди. Оддий кўринадиган бу каби тушунчалар бизга атрофимиздаги дунё ҳақида кўп нарса айтиб бериши мумкин.

Бозор иқтисодиёти ҳаётимизни яхшилайдиган қудратли кучдир. Компания учун фойда олишнинг ягона усули ‒ истеъмолчига сотиб олмоқчи бўлган нарсаларини таклиф қилиш. Бунинг учун компания термос кружкалардан тортиб кучли антибиотикларга қадар янги маҳсулотларни яратади. Ёки мавжуд маҳсулотларни олиб, янада яхшилайди, ёки арзонроқ қилиб қайта ишлаб чиқаради. Бундай рақобат истеъмолчилар учун ниҳоятда фойдали. 1900 йилда Нью-Йоркдан Чикагога уч дақиқали телефон қўнғироғи 5.45 доллар турарди, бу ҳозирги ҳисоб билан 140 долларга тенг. Бугунги кунда агар сизда чексиз тарифга эга мобил телефон бўлса, бундай қўнғироқ деярли текинга тушади. Фойда излаш жуда кўп соҳаларда, ҳатто таълим, санъат ва тиббиётда ҳам одамларни энг яхши ишларни амалга оширишга илҳомлантиради. Сизнингча, юрак операциясига муҳтож дунё етакчиларининг нечтаси даволаниш учун Шимолий Кореяга учган бўларди?

Шу билан бирга, бозорда ахлоқ тушунчаси мавжуд эмас. Йўқ, бозор жуда ахлоқсиз ҳам эмас, у шунчаки ахлоққа нисбатан бефарқ. Бозор ўз ҳолича аҳамиятли бўлган маҳсулотни эмас, балки танқис маҳсулотларни қадрлайди. Олмоснинг бир карати минглаб доллар туради, аммо сув (агар сиз жўмракдан сув ичишдан тортинмайдиган одам бўлсангиз) деярли бепул. Ваҳоланки, агар сайёрамизда ҳеч қанча олмос бўлмаганида, биз буни деярли сезмас эдик, бироқ сув йўқолганида, ҳамма ўларди. Бозор бизни керакли нарсалар билан эмас, балки биз сотиб олмоқчи бўлган нарсалар билан таъминлайди. Бу ‒ фундаментал фарқ. Тиббий суғурта камбағалларни соғлиқни сақлаш тизими билан таъминламайди. Нима учун? Чунки суғуртага камбағалларнинг пули етмайди. Энг кучли америкалик шифокорлар Ҳолливуд кино юлдузларини кўкракларни катталаштириш ва юздаги ажинларни операция йўли билан йўқотиш каби хизматлар билан таъминлайдилар. Нима учун? Чунки бунга юлдузларнинг пули етади. Айтиш жоизки, компаниялар жирканч ишлар қилиб ҳам кўп пул топиши мумкин. Нима учун Европадаги жиноий гуруҳлар Шарқий Европадаги ёш қизларни ўғирлаб, бой мамлакатларга фоҳишалик учун сотиб юборишади? Чунки бу уларга фойда келтиради.

Бир томондан ўйлаб қаралса, жиноятчилар энг топқир одамлар қаторига киради. Наркотик савдоси билан шуғулланадиганлар гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариладиган жойлардан (Жанубий Америка ўрмонлари) улар истеъмол қилинадиган жойларга (Қўшма Штатлардаги шаҳар ва шаҳарчалар) гиёҳванд моддаларни олиб келиш орқали катта миқдорда пул ишлаб топади. Бу, албатта, ноқонуний. Америка ҳукумати гиёҳванд моддалар савдосини тўхтатиш учун катта маблағ сарфлайди. Лекин бошқа ҳар қандай бозорда бўлгани каби наркотик олиб ўтувчилар ҳам барибир қонунларни четлаб ўтиб, кўп даромад топишнинг бир-биридан ақлли усулларини ўйлаб топишади.

Божхоначилар чегарадан олиб ўтилаётган катта миқдордаги гиёҳванд моддани (кўпинча итлар ёрдамида) аниқлашни яхшигина ўзлаштирди ва гиёҳванд моддалар савдоси билан шуғулланадиганлар наркотикларни чегара постларини айланиб ўтиш орқали АҚШга олиб кириш осонроқлигини тушунди. Улар маҳсулотларини денгиз орқали, кичик қайиқларда олиб ўтишни ўрганди. АҚШ қирғоқ қўриқчилари балиқ овлаш қайиқларини кузатиш ва текширишни бошлаганида, гиёҳванд модда савдоси билан шуғулланадиганлар қирғоқ қўриқчиларининг қайиқларидан ўзиб кетадиган тезкор қайиқларни ишлата бошлади. АҚШ ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари жиноятчиларнинг қайиқларини таъқиб қилиш учун радиолокацион тизим ва вертолётларни ишга солганида эса наркотик олиб ўтувчилар яна ўз топқирлигини кўрсатди ва “Velcro” кийим илгаклари ёки “IPhone” каби ноёб ихтиро ‒ қўлбола сувости кемаларини ишлаб чиқарди. 2006 йилда Соҳилни қўриқлаш хизмати Колумбиядаги чангалзорда ясалган, радарга кўринмайдиган ва тўрт киши ҳамда уч тонна кокаинни олиб юриш учун мўлжалланган 15 метрлик сувости кемасига тасодифан дуч келди. 2000 йилда Колумбия полицияси омборларнинг бирида ўтказилган рейд чоғида ҳали қурилиши тугамаган, аммо 200 тонна кокаинни олиб ўтишга қодир бўлган, узунлиги 30 метр келадиган сувости кемасини топди. Соҳилни қўриқлаш хизмати адмирали Жозеф Ниммич ўшанда “New York Times”га берган интервьюсида айтган эди: “Бошқа ҳар қандай бизнесда бўлгани каби бу бизнес турида ҳам тобора кўпроқ маҳсулот йўқота бошлар экансиз, вазиятни ўзгартиришнинг турли-туман йўлларини излашга тушасиз”¹⁸. Шундай йўллардан бири ерости туннелларни қазишдир. 2011 йилда полиция Мексиканинг Тихуана шаҳрини Сан-Диегодаги омбор билан боғлайдиган 366 метрли туннел топган.¹⁹ Ундан кейин АҚШ Чегара хизмати бу каби ерости йўлларни қидириш учун роботларни қўллай бошлади.²⁰ 2012 йилда наркотик олиб ўтувчилар марихуанага тўла консерва банкаларини чегарадан Аризонага улоқтириш учун пневматик замбаракдан фойдаланган.²¹ Бундай мисоллар кўп.

Бозор эволюцияга ўхшайди: бозор тезкор, кучли ва ақлли кишиларни мукофотлаш эвазига ўзини кучайтиради. Айтганча, сайёрамиздаги энг мослашувчан иккита биологик тур каламуш ҳамда суварак эканини ёдимизда сақласак, яхши бўларди.

Бизнинг тизим танқис ресурсларни тақсимлаш учун нархлардан фойдаланади. Инсон эҳтиёжлари учун керакли ҳар нарса чекланган миқдорда бўлгани учун ҳар қандай иқтисодий тизимнинг асосий вазифаси ким нима олишини ҳал қилишдир. “Super Bowl” ўйинларининг чиптасини ким олади? Ким энг юқори нархни тўлашга тайёр бўлса, ўша олади. Собиқ СССРдаги “Supreme Soviet Bawl” ўйинида эса энг яхши ўриндиқларни кимлар қўлга киритган (тасаввур қилайлик, шундай мусобақа мавжуд бўлганда)? Албатта, коммунистик партия томонидан танланган одамлар. У ерда нархлар ҳеч қандай аҳамиятга эга эмасди. Совет Москвасидаги қассоб чўчқа гўштини давлат белгилаган нархда сотарди. Агар нарх пастроқ бўлиб, сотувдаги гўштдан кўра кўпроқ талаб шаклланса, қассоб вазиятдан фойдаланиб, кўпроқ пул ундириш учун нархни кўтармасди. У фақат навбатда турган одамларга гўшт сотарди, қолганлар эса гўштдан қуруқ қоларди. Капитализм ҳам, коммунизм ҳам товарларни тақсимлайди. Биз тақсимлашни нархлар орқали амалга оширсак, СССРда тақсимлаш – одамларни навбатга турғизиш орқали амалга оширилган (шубҳасиз, Совет Иттифоқида кўплаб қора бозорлар фаолият юритган ва катта эҳтимол билан, қассоб орқаворатдан қўшимча гўшт сотган).

Нархлардаги тафовут сабабли аксарият бозорлар ўз фаолиятини ўзгартириб, тўғрилаб туради. OPEC га аъзо мамлакатларнинг энергетика вазирлари вақти-вақти билан бирон-бир экзотик жойда учрашув ташкиллаштиради ва нефть ишлаб чиқариш ҳажмини дунё миқёсида чеклашга келишиб олади. Кўп ўтмай қуйидагилар содир бўлади: 1) нефть ва газ нархи кўтарила бошлайди; 2) сиёсатчилар нефть бозорига аралашишга оид ғоялар (асосан бўлмағур ғоялар) учун бир-бири билан кураша бошлайдилар. Бироқ юқори нархлар иситмага ўхшайди: улар ҳам касаллик аломати, ҳам давоси бўла олади. Сиёсатчилар Конгрессда баҳслашиб ўтирган бир пайтнинг ўзида мамлакатда муҳим ўзгаришлар юз беради. Биз камроқ машина ҳайдай бошлаймиз. Иситиш тизими учун ойлик тўлов кўпайгач, девор ва ойналарни иссиқликни сақлайдиган материал билан ёпиш орқали чордоқни иситишамиз. Биз “Ford” автомобилларининг кўргазма хоналарига борамиз ва “Epeditions” машиналари қўйилган йўлакдан ўтиб, “Escort” машиналарини кўришга шошиламиз.

2008 йилда деярли тўрт литр бензиннинг нархи 4 долларга яқинлашиб қолганида, Америка истеъмолчилари бунга зудлик билан реакция билдиргани ҳатто иқтисодчиларни ҳам ҳайратда қолдирди. Америкаликлар дарҳол кичикроқ машиналарни сотиб олишни бошлади (кичик автомобиллар савдоси ошиб, катта йўлтанламаслар савдоси пасайиб кетди). Биз камроқ машина ҳайдай бошладик (бир ойда босиб ўтиладиган масофа 30 йил ичида биринчи маротаба пасайди). Жамоат транспорти ва поездлардан кўпроқ фойдалана бошладик. Айримлар умрида биринчи марта жамоат транспортидан фойдаланганди. 2008 йилда жамоат транспортидан фойдаланиш штатлараро магистраль йўллар тармоғи яратилгандан бери (50 йил олдин яратилган) энг катта кўрсаткичга чиқди.²²

Ўша пайтдаги хатти-ҳаракатларимиздаги барча ўзгаришлар ҳам яхши томонга эмас эди. Масалан, кўплаб истеъмолчилар автоуловлардан мотоциклга ўтди. Бу, албатта, ёнилғини тежашга имкон беради, аммо мотоцикллар хавфли ҳам. Йиллар давомида мотоцикл ҳалокатларидаги ўлим ҳолатлари аста-секинлик билан камайиб бораётган эди. Бироқ 1990-йилларнинг ўрталарида бен зин нархининг кўтарилиши билан мотоцикл ҳалокатларидаги ўлимлар сони яна кўпая бошлади. “American Journal of Public Health” журналида чоп этилган тадқиқотга кўра, бензин нархининг ҳар сафар бир долларга ўсиши оқибатида мотоцикл ҳалокатлари натижасида содир бўладиган ўлим ҳолатлари йилига 1500 тага кўпаймоқда.²³