Kitabı oku: «Müsibəti-Fəxrəddin / Seçilmiş əsərləri», sayfa 3

SONRAKI PEŞMANÇILIQ FAYDA VERMƏZ
(3 məclisdə)

ƏHLİ-MƏCLİS

S ə l m a n b ə y – təzə evlənmiş dəftərxana mirzəsi

S ə l b n a z x a n ı m – onun övrəti

S ə t t a r b ə y – onun əmisi oğlu

F a t m a x a n ı m – onun anası

Ş a m a m a x a n ı m – Səttar bəyin övrəti

Ç i ç ə k x a n ı m – onun qayınanası

K ü r d Ə l ə k b ə r – Səlman bəyin nökəri

ƏVVƏLİNCİ MƏCLİS

Əhvalat vaqe olur Səlman bəyin otağında; Səlman bəy əyləşib otağın bir tərəfində, yanında dəftərxana kağızları. Səlbnaz xanım oturub bir tərəfdə, yanında podnos və neçə stəkan-nəlbəki.

S ə l b n a z x a n ı m. Genə çay içməmiş getdi.

F a t m a x a n ı m. Dədəmin dərdin içsin. Neyniyim içmədi, çox mənim vecimə idi!

S ə l b n a z x a n ı m (kənara). Allah, sən özün xətadan saxla, genə pis başlayıb.

F a t m a x a n ı m. Vallah, mən özüm bu saat bir haldayam ki, nəinki Səlmanı, qardaşlarımı da gözümün qabağında doğrasalar, əhvalıma təfavüt eləməz.

S ə l b n a z x a n ı m (kənara). Genə bərk tutulub, Allah sən özün xətadan saxla. (Ələkbər daxil olur, əlində samavar, çaynik üstdə, samavarı qoyur Səlbnaz xanımın yanında.)

F a t m a x a n ı m (Ələkbərə). O boynunu yerə soxduğum getdi?

Ə l ə k b ə r. Kimi buyurursan, xanım?

F a t m a x a n ı m. O adı batmış oğlum.

Ə l ə k b ə r. Bəli, getdi.

F a t m a x a n ı m. Getsin, neynək. Boynu ha yanının altında qalmayacaq, həlbət gələr. Mən bu gecə sabaha kimi can vermişəm, səsimi qonşular eşidibdi, buradanca bura bir gəlib deyən olmayıbdı ki, niyə ölürsən. (Ələkbər gedir.)

S ə l b n a z x a n ı m (kənara). Bu canım ölsün ki, başdan-ayağa yalandı, görəsən ürəyinin qurdunu tərpədən nədi?

F a t m a xanım. Deyən gərək mən nəyə gərəyəm, niyə ölüb qurtarmıram, Allahın çox əziz bəndəsi olmuşam?

S ə l b n a z x a n ı m (bir stəkan çay əlində). İsti-isti bu çayı iç, bəlkə tərliyəsən.

F a t m a x a n ı m (çayı tullayıb). Apar özün boğmalan… Mən həmişə çay içənlərdən deyiləm.

S ə l b n a z x a n ı m. İçmirsən, deyinən içmirəm, daha stəkanın taxsın nədi sındırırsan?

F a t m a x a n ı m. Sındırıram, belə bu əllərimin ortasından gəlir. Dədənin ha xarabasının qabın sındırmıram?

S ə l b n a z x a n ı m. Beş gün deyil ki, onları oğlun alıb gətirib.

F a t m a x a n ı m. Sənin ha qardaşın alıb gətirməyib, mənim oğlum gətirib, sənin nə borcun?

S ə l b n a z x a n ı m. Hər kim gətirib, gətirib. Evdəcə şeydi, axı niyə sınsın?

F a t m a x a n ı m. Çox artıq danışarsan, duraram hamısını cilik-cilik elərəm.

S ə l b n a z x a n ı m. Səndən hər nə desən çıxar. Qorxuram mənim özümü də döyəsən.

F a t m a x a n ı m. Səni deyəndə sən Çingiz xanın nəvəsisən? Səni döymək olmaz? Anan sarımsaq, atan soğan, sən haradan oldun belə gülməşəkər, balam?!

S ə l b n a z x a n ı m. Çox artıq danışma, sənin də atanı tanıyırlar, mənim də.

F a t m a x a n ı m. Səndə taxsır yoxdu. Taxsır mənim o arvadağızdı oğlumdadı. Elə oğlun boyuna ip ölçüm… Mən öz əlimlə öz başıma daş salmışam, sənin ananı görə-görə, gedib səni alanda.

S ə l b n a z x a n ı m. Sən alanda başımıza tac qoymusan? Sən almazdın, həlbət bir hambal tapılardı.

F a t m a x a n ı m. Dünən bir, bu gün iki, dilinə bax dilinə… Niyə daş yağmır, Allah?

S ə l b n a z x a n ı m. Sən bu gün aşkara dava axtarırsan. Qoy, Allahı sevirsən, bu bir stəkan çayı içək.

F a t m a x a n ı m. İç, beşin iç, ağzınacan da qəndin doldur, qazananın canı çıxsın. İstəyənə də ver, qənd ver, çay ver, düyü də ver. Kimdi qabağına duran! Səlman bəyin vayın eləyim!

S ə l b n a z x a n ı m. Elə bir ovuc düyüdən ötrü ki, dünən o yazıq arvada verdim, qarnına od dolubdu. Bilməmişdik, gərək rüsxət istəyəydik, bağışlayasınız?

F a t m a x a n ı m. Uy, uy, uy! Aman, aman! Dad, balam, sənin kiminin əlindən!

S ə l b n a z x a n ı m. O bircə qardaşım ölsün ki, sən bir ovuc düyüdən ötrü bu davanı başlamısan. Azarlı sənin kimi dingildəməz. Peşman olmadım ki, bir nəlbəki düyü verdim, sən özün qoltuğuna basıb, atayın evinə aparanda mən sənə deyirəmmi ki, bu evi niyə dağıdırsan?

F a t m a x a n ı m (əllərini qalxızıb yerdə oynayır). Yarıdıq yaza çıxdıq. Bəxtəvər başımıza, bundan sonra da gərək gəlinə baş açaq, əlimizi döşümüzə qoyub izn istiyək: gəlin, bir parça çörək alıb yeyimmi? Gəlin, ağlaşmaya gedimmi? Ay yiyi! Mən səni bu dildə, bu damaqda qoya bilmərəm, qoy bircə o kafir oğlu kafir gəlsin!

S ə l b n a z x a n ı m. Gələndə çox qorxan vardı; birin deyər, ikisin deyərəm!

F a t m a x a n ı m. Dur bu saat sürün buradan, cin sifətli, cinə oxşayanın qızı!

S ə l b n a z x a n ı m. Odu, qapı açıqdı, özünüz buyura bilərsiniz. Mənim sahibim sən deyilsən. Əgər o desə, kəbinimi qoysun ovcuma, baş üstə, getmək çətin deyil.

F a t m a x a n ı m. A qız, məni öz evimdən qovursan? A bihəyanın qızı!

(Ələkbər daxil olur.)

Ə l ə k b ə r (Fatma xanıma). Xanım, günorta oldu, ət alıb gətirmişəm, nahara nə bişirim?

F a t m a x a n ı m. Dədəmin dərdin! Sürün buradan, it südü əmmiş! Gözümə elə nahar görünürdü.

Ə l ə k b ə r. Sənin çox da gözünə görünmədi. Axı ağa gələcəkdi ac-susuz, ona nə deyim?

F a t m a x a n ı m. Get boğma pişir, zəhər pişir, zəhərmar pişir, dərd, vərəm pişir, yaxşımı?..

Ə l ə k b ə r. Heyif o oğlana ki, sənin oğlundu.

F a t m a x a n ı m. Allah, gör mən nə günə düşmüşəm ki, bu kürd gədəsi də üzümə durubdu! Ay səni öyrədənin üstünə ildırım düşsün! Ay səni öyrədənin ciyəri dağlansın! Mənə xoruz-beçə deyirsən!

Ə l ə k b ə r. Məni öyrədib eləyən yoxdu. Sən Səlbnaz xanıma eyham atırsan. Amma imanlı ol, məni öyrədib eləyən yoxdu, doğrusu budu ki, mən dahı burada dura bilmərəm.

F a t m a x a n ı m. Səni gücnən saxlayıram, a mürtəd oğlu! Get, məlun oğlu məlun, yoxsa bağrım çatdar.

S ə l b n a z x a n ı m. Get balam, get… Görürsən nə canbaza çıxıbdı?

Ə l ə k b ə r. Getməyəndə canımı çöldən tapmamışam, hər kim bu arvadın üzünə baxsa, sill azarına düşər.

(Ələkbər gedir.)

F a t m a x a n ı m. Yaxşı deyirsən, əllərinin içindən gəlir, bacardığını müzayiqə eləmə! Əgər mən də mən ollam, bu evi tar-mar edərəm… Görək, mənə də Fatma xanım deyərlər, uzağa da qoymayacağam, bu gün, ya sabah!

S ə l b n a z x a n ı m. Belə dolanmaqdansa, elə tar-mar olmaq çox məsləhətdi.

F a t m a x a n ı m. Bir ev varmı, a səni xeyir görməyəsən ki, siz övladdan ora girə, o tar-mar olmaya? A sizin ocağınızı Allah göyə sovursun!

S ə l b n a z x a n ı m. Doğrusu budur ki, mən özüm də təngə gəlmişəm. Mən bu evə gələn heç beş ay deyil, yüz yol bu evdə qırğın olub. Bir gün olmaz ki, bu xarabada dava, canbazlıq olmasın.

F a t m a x a n ı m. Xoşuna gəlmir, qadam?.. Xoşuna gəlmir, qadam? Bəs nə oturmusan? Bir oğlum var onu da əlimdən almaq istəyirsən? O sənin turş xəyalındı, quzu?

S ə l b n a z x a n ı m. O sənin oğlun, o da sən. Allah vara əl-ayağını dürt gözünə.

F a t m a x a n ı m. A mürtədin balası, mənə nə deyirsən? Dahı bəsdi. (Çeşməyini çıxardır.) Əlim-ayağım dəyməmiş, buradan elə get olmamış kimi.

S ə l b n a z x a n ı m (çarşabını götürmüş). Mən gedirəm, bilirəm də oğluna iki yüz min pis şeylər mənim haqqımda məndən goplayacaqsan… Eybi yoxdu, desən biiman öləsən. (Gedir.)

(Qapıda anası rast gəlir. Çiçək xanım daxil olur.)

Ç i ç ə k x a n ı m (qızına). Nə var, nə var, hara belə tələsik?

S ə l b n a z x a n ı m. Ana, sənin qardaşların qırılsın, ana, məni yanar oda saldığın yerdə. Məni nədən ötrü bu kaftarın qıynağına vermisən, canımı yığıb boğazıma… Az qalıb özümü boğam öldürəm!

F a t m a x a n ı m. A qız, Çiçək, belə şeyin var idi, balam, özcə başına yaxeydin… Məni niyə cəhənnəm oduna salırdın?

S ə l b n a z x a n ı m. Ana, o qardaşlarımın xəbəri üstümə gəlsin ki, bircə nəlbəki düyüdən ötrü məni çarmıxa çəkibdi. Yalandan azarlayıb, bilmirsən nə qayırır.

F a t m a x a n ı m. A qız! Sənin bu ləçər qızın mənim üstümə oğurluq yıxır. Mənə deyir ki, düyünü qoltuğuna basıb aparırsan atayın evinə. Buna nə deyirsən? Məni bu ağbirçək vaxtımda oğru eləyir. Bunu Allah götürər? Belə iş harada görünüb, a sənin evini Allah yıxsın!

S ə l b n a z x a n ı m. Barı ağ birçəyindən utan, gözümün içinə yalan demə, böhtan atma, Allahdan qorx, bəndədən utan!

F a t m a x a n ı m. Çiçək, görürsən?.. Doğru deyirsən, balam, Allah qardaşını saxlasın… Mən yalançıyam, mən böhtan deyənəm.

Ç i ç ə k x a n ı m. A Fatma xanım, siz ağbirçək, dünyagörmüş arvadsınız, bu uşağa niyə qoşulursunuz?

F a t m a x a n ı m. O uşaqdı?.. O uşaqdı?.. Xeyr, bəbədi. Ayağına papış gərək, döşünə önnük!

Ç i ç ə k x a n ı m. Elə danışırsınız ki, xiyar əyri bitir də.

F a t m a x a n ı m. Xiyar əyri bitəndə, a qız, analı-qızlı məni şaqqalayacaqsınız? Sizə bir toy tutaram, aləm tamaşaya çıxar.

Ç i ç ə k x a n ı m. Gözünü sil, dürüst bax. Səni də tanıyırlar, məni də. Mən sənnən yavaş danışıram, yoxsa ayağın yer alır?

F a t m a x a n ı m. Ana-qız məni döyəcəksiz?.. Ana-qız məni evimdən qovacaqsınız?.. Yamanlıq elədim, sənin bu bihəya qızını xoşbəxt eləyib, xanım elədim?

S ə l b n a z x a n ı m. Yaxşı xoşbəxt eləmisən, üzün ağ olsun, kömür qarası kimi.

F a t m a x a n ı m. Ay heyvana oxşayan tülkü balası, ananı gördün xoruzdandın? Vallah, bu saat ikinizi də yox kimi elərəm.

Ç i ç ə k x a n ı m. O sənin xam xəyalındı. Hələ görüm oğlun nə deyir… Səni o qədər süründürüm ki, cızdağın çıxsın. Bəri gəl a qız, səni mən bir dəqiqə bu halda qoymaram, səni mən bir Fatma qayırım ki, dədənin adı yadından çıxsın. (Gedir.)

F a t m a x a n ı m. Paho, heç dahı dinməyin, dəftərxana qurulub, bizə tənbeh kəsiləcək.

Ç i ç ə k x a n ı m (başını qapıdan içəri salır). Mən bu xarabaya belə qız vermişdim? Bir dəri qalıb, bir sümük, a biiman! A səni görüm öləndə dilin lailahəilləllah tutmasın, a zəhər torbası!

F a t m a x a n ı m. Sənə bir od vuracağam, a biçarə, hələ harasıdı, qiyamətəcən dadı damağından getməsin!

Ç i ç ə k x a n ı m. Cəhənnəm köpəyinə oxşayırsan, a biiman, heç bir güzgü alıb, mürdəşir yumuş üzüvə baxırsanmı? Sənin sifətini görən sill tapar, gərək kəffarə versin.

F a t m a x a n ı m. Sürünüb getməzsən, a çarxı xoruz? İstəyirsən paya götürüm?

Ç i ç ə k x a n ı m. Sənə bilirsən nə deyirlər, a qız? Quyudan ilan qaçıran Fatma xala, tumanı cırıx, məclis gülüşü, öz-özündən xəbəri olmayan… Ala, kül başına!

S ə l b n a z x a n ı m. Bəsdir, Allahı sevirsən, gəl gedək (gedə-gedə.) Biiman, kaftar, murdar!

F a t m a x a n ı m. Gedin qabağınız qaya olsun, dalınız qırğın!

(Məclis tamam olur.)

Pərdə

İKİNCİ MƏCLİS

Fatma xanım tək, evi süpürə-süpürə.

F a t m a x a n ı m. Keçən zamana necə gözəl zamana idi… Biz dörd gəlindik evdə… Hamımız qayınanamızın qabağında əli bağlı, satın alma qul kimi… Əlimiz-əlimizin üstə, üzüörtülü buracan (Döşünü göstərir.). Kimsənin cürəti nəydi bir kəlmədən artıq danışsın! Bəli, xeyr. (Süpürgələyir.) O zamanda xeyr var idi, bərəkət var idi. Bir kəlmədən artıq danışanda deyirdi: Ay hey, yolunu itirmə, düz tərpən!.. Gəlinlər də dinməz-söyləməz (əlini vurur ağzına), guya ki, laldılar… İndi gəl, tamaşa elə. (Süpürgələyir.) Bu zamananın gəlinləri belə otur kaftar, elə dur biiman, axıratsız! Tumanlarını elə fırladırlar, az qalır ki, göz tökələr… (Süpürgələyir.) Odu ki, bərəkət qalmayıb da… Bəs bu çiçək, qızılcıq, boğazağrısı nədəndi?.. Hamısı tamam onnandı ki, böyüyün üzünə ağ olurlar. Bu zamanın gəlinlərinin üzdərinə daş yamansın, üzdərini qara yer örtsün. (Qapıdan Səlman bəyin səsi gəlir.) Ələkbər, Ələkbər! (Fatma xanım süpürgəni atıb küncə, tez oturur bikef, iki əlləri ilə başını tutur.)

S ə l m a n b ə y. Bu gədə hara gedibdi bu vaxt?

F a t m a x a n ı m. Bu gecə sabaha kimi mən titrəmişəm; ölüb, ölüb, ölümlərdən qayıtmışam və indi başımı tərpədə bilmirəm.

S ə l m a n b ə y (qapıdan aşpazxanaya baxıb). Bu nə işdi, gədə evdə yox, Səlbnaz evdə yox, ocaq üstə qazan yox, od yox. Nə olubdu? Mən axı sabahdan çaysız getmişəm.

F a t m a x a n ı m. Balam, gədəni arvadın qovdu… Elə gəlini görüm ki, qudursun, çiyinlərin yesin. Mən də ki, görürsən, ağzı üstə qalmışam, tərpənə bilmirəm.

S ə l m a n b ə y. Axı nə səbəbə Səlbnaz gədəni qovdu? Gədə ilə Səlbnazın nə işi var? Nə alış-verişi var idi?

F a t m a x a n ı m. Məni artıq danışdırma, görürsən ki, ölürəm, məndə o hal hanı ki, sənə cavab verim?

S ə l m a n b ə y. Mən də axı bu evin hambalıyam… Saat dördün yarısıdı, yemək istəyirəm, barı heç olmasa deyin görüm Səlbnaz hansı cəhənnəmə getdi?

F a t m a x a n ı m. Belə anası gəldi, tutdu qolundan, götürdü getdi… Az qalmışdı məni də burada döyələr. Yəqin gördülər ki, məndə o hal yoxdu, getdilər, Allah atalarına rəhmət eləsin.

S ə l m a n b ə y. Genə başa düşə bilmədim, axı səbəb nə oldu?

F a t m a x a n ı m. Səbəb nə olacaq? Qudurğanlıq. Onların görüm cəmdəklərinə qurd düşsün.

S ə l m a n b ə y. Belə zülm heç bir millətdə görünməyib ki, siz mənə eləyirsiniz. Belə zülmü Allah da götürməz, bəndəyə də xoş gəlməz… Tutalım mən elə bir dilsiz, ağızsız heyvanam. Məgər heyvana adamın yazığı gəlməz?.. Nainsaflıq buracan? Gecə-gündüz sizin qalmaqalınıza dözürəm, fəhləlikdən əl çəkmirəm. Allah bir parça çörək veribdi, onu da qoymursunuz heç olmasa bircə gün vədəsində adam kimi yesin. Vallah, billah, tallah, təngə gəlmişəm, axırı peşman olacaqsınız! Məgər arvad tayfasında ləfzi-insaf, mürvət olmaz?

F a t m a x a n ı m. Bu sözləri mənə niyə deyirsən? Əgər sən yaxşı kişi olsaydın, işlər belə olmazdı.

S ə l m a n b ə y. Əgər mən sən deyən kişilərdən olsaydım, iki kötək ona vurardım, biri də gərək… Nə eləyim, yuxarı tüpürürsən bığ, aşağı tüpürürsən saqqal.

F a t m a x a n ı m. Mən səndən elə onu istəyirəm ki, bir yumruq ona vuranda beşini mənə vur, mən incimərəm.

S ə l m a n b ə y. Bəli, elə o qalıb ki, gündə piyabazlıq olsun. Ömür çox xoş keçər. Axı genə mən bilmədim nədən ötrü anası Səlbnazı apardı?

F a t m a x a n ı m. Nə eləyim, anası gəlmişdi bura, yolu qara gəlmiş. Mən dedim ki, a qız, akuşkanın ağzından belə dur, gəlib-gedən var, mənim acığıma akuşkanı açıb oturdu üstə. Bunun üstə dalaşdılar, getdilər.

(Çiçək xanım və Səlbnaz xanım daxil olurlar.)

S ə l m a n b ə y (kənara). Bəli, bircə Çiçək xanım əksiydi.

Ç i ç ə k x a n ı m (Səlbnaz xanımın qolundan tutub). Bircə, qadam, buyur görüm, bu yetimin sahibi sənsən, yoxsa bunun yüz darğası var?

S ə l m a n b ə y. Mənəm!.. Sonra?

Ç i ç ə k x a n ı m. Əgər bunun sahibi sənsən, bu evdən niyə qovurlar?.. Bu bədbəxtin qızı niyə bu günə düşübdü? Bir dərisi qalıb, bir sümüyü.

S ə l m a n b ə y. Səlbnaz, belə dur, bircə mənə de görüm bu nə işdi?

S ə l b n a z x a n ı m. Vallah, billah, qardaşlarım ölsün ki, heç zad. Sən gedəndən sonra Fatma xanıma çay verdim, stəkanı vurdu yerə, sındırdı; deyir mən bu gecə ölürdüm, mənə baxan olmadı.

F a t m a x a n ı m. Gör, ləçərin yalanına bax, a qız, sən deyildin mənim atamı-anamı qəbirdən çıxardan?

S ə l b n a z x a n ı m. Mən bu cavan canımdan xeyir görməyim, balam, əgər mən ona artıq-əskik söz demişəmsə.

S ə l m a n b ə y. Gədəni kim qovdu?

S ə l b n a z x a n ı m. Özü… Gədə gəldi ki, xanım, nahara nə qayırım? Dedi ki, zəhər, zəhirmar! Get də, kafir oğlu, yoxsa bağrım çatdar.

F a t m a x a n ı m. A qız, sən öyrətmədin gədəni ki, mənə xoruzbeçə desin, a səni görüm dilik-dilik olasan?!

Ç i ç ə k x a n ı m. Dilik-dilik özün olasan, tamam övlad əcdad-bəəcdadın olsun! Bu yetim yazıq deyil!

F a t m a x a n ı m. Səlman, eşidirsənmi, a binamus? Mənim axır qazancım budurmu?

S ə l m a n b ə y. Arvadın dilini Allah da bilməz, genə işlərin başı sənsən.

F a t m a x a n ı m. Mənmi, mənmi? Odu ki, yıxmısan mənim də evimi, öz evini də a biçarə! Bircə bu Çiçək xanımdan soruş görək, mənim təqsirim nə idi ki, basdılar məni döydülər, sənin ananı? Səni mən doğmuşam, a südüm gözünə dursun!

Ç i ç ə k x a n ı m. Səni, balam, Əzrayıl döysün. Fatma xala, səni döymək olu?

S ə l m a n b ə y. Sənin özün də heç Fatma xaladan geri qalmazsan, qorxma.

Ç i ç ə k x a n ı m. İndi, qadam, Allah sizdən razı olsun. Çünki belədi, bizi rədd elə gedək.

F a t m a x a n ı m. Siz gedəndə dağlar qara geyəcək? Oy, amandı, getməyin, yoxsa dünya bərbad olu…

S ə l b n a z x a n ı m. Mən daş daşımağa razıyam, sən ilə bir dəqiqə oturmağa razı deyiləm.

F a t m a x a n ı m. Sizin xahişiniz mənim əlimdən oğlumu almaqdı, o sizin xam xəyalınızdı.

Ç i ç ə k x a n ı m. Bu sənin oğlun, o da sən! Allah vara əl-ayağını dürt gözünə.

F a t m a x a n ı m. Səlman, eşidirsənmi?.. Allah, mənim Səlman adlı oğlum ölsün, oğulsuz qalım!..

S ə l b n a z x a n ı m. Mən səndən bircə belə də narazı deyiləm, Allah səndən razı olsun. Məni çevir öz başına, itiyin başına, ya məni rədd elə gedim, ya da ki, mən bu tövr dolana bilmərəm… Dava bir gün olu, iki gün olu, beş gün olu, ayların qırğınına dözmək olmaz; daha mən az qalıbdı sill azarına düşüm.

S ə l m a n b ə y. Sənin dərdin bir isə, balam, mənim dərdimin hesabı yoxdu; nə eləyim, qalmışam naçar.

F a t m a x a n ı m. Görünür ki, mənəm sizin bədbəxtliyinizə səbəb. Neynək, mən gedərəm, sən ol, Səlbnaz xanım olsun. Çiçək xanım ələlxüsus… Burada mırt vurun! (Oynayır.) Oğluma bax, oğluma! Allah, yarıdıq yaza çıxdıq. Sənin kimi oğlun əvəzində bir kor qız çox yaxşıdı!

S ə l m a n b ə y. Bayaqdan başını tərpədə bilmirdin, indi ləzgihəngi vurursan! Mən də gərək ac-susuz bu hədyana qulaq asam.

F a t m a x a n ı m. Sən kişi deyilsən, belə sənə bu da azdı. Başına hamam fitəsi sənin kimi kişinin!

Ç i ç ə k x a n ı m. A qız, dediyin nədi, balam? Hələ bizə bu azdı, istəyirsən ki, burada döyülək, gedək? Gör biiman nə danışır, a başınıza dönüm!

F a t m a x a n ı m. Biiman sənsən, atandı, anandı, cəddi babandı! Cürətinə bax, cürətinə! (Səlmana) Sənin kimi oğulun paltarın töküm, üstə şaxseyin təpim, şamını, şaxını qara boyuyum.

S ə l b n a z x a n ı m. Bu ölsün, sən qal qurdnan qiyamətə. Sənsiz ölkə dolanmaz. Gör dilinə nə tövr gəlir kaftarın.

F a t m a x a n ı m (qalxır ayağa). Dəxi bəsdi!.. Səlman, bu saat bıçağı soxaram ürəyimin başına, özümü öldürrəm! Mən Fatma olam, axırı mənim başıma sən bu müsibəti gətirəsən? Sərikin burdan, sərikin burdan, mirqdanın balaları!.. Bu saat hirsimdən para-para ollam, dağıllam!

S ə l b n a z x a n ı m. Ana, sənə qurban olum, gedək, gedək. Yoxsa bu saat it kimi qudurar.

S ə l m a n b ə y. Bu ev cin-şəyatin ocağıdı, baş götürüb gedən canı qurtarı. (Tez çıxır.)

F a t m a x a n ı m (süpürgəni götürüb). Sizə demirəm gedin? Sizə demirəm gedin, a ev dağıdanlar? (Süpürgə ilə vurur, gedirlər.)

Pərdə

ÜÇÜNCÜ MƏCLİS

S ə l m a n b ə y (tək, gəzinə-gəzinə). Dünyada əvvəlinci düşmən odu ki, qeyrətə, namusa dəymiş ola, rahatlığa və güzarana mane ola. Həzərat, and olsun Allaha, mən elə işi düşmənə də arzu eləmərəm. Bu gündü, hansı ki, mən çəkirəm?.. Düşmüşəm od-yalovun içinə. Öz evimdə nə insaf görmürəm, nə mürvət, nə ehtiram, nə məhəbbət və nə də mədara. Qalmışam naçar… Vurub özümü öldürsəm, namazıma da duran olmaz, goruma söyərlər. Öldürməzsən, başına nə çara qılasan? Bir tərəfdən bir yetimi götürüb külfət olmuşam, boşarsan, olu bədbəxt və bitəqsir, onu necə boşayasan, o biri tərəfdən ana… İnsan oluncan at olaydı adam, heç olmasaydı nə olurdu… (Başını tutub oturur. Səttar və Şamama xanım daxil olurlar.)

Ş a m a m a x a n ı m (yıxılır Səlman bəyin ayağına). Səlman bəy, atam-anam sənə qurban, məni başına çevir, mənə bir əlac elə, mən tab eləyə bilmirəm, canım gəlib boğazıma. (Ağlayır.)

S ə l m a n b ə y. Nə qayırırsan? Nə qayırırsan? Ağlama, ayağa dur, görüm nə var?

(Şamama durur.)

S ə t t a r b ə y. Əmi oğlu, bağışla, gəlmişik sənə zəhmət verməyə, adamımız yoxdu dərdi ona açaq… İkimiz də səndən təvəqqe edirik bizim tərəfimizdən vəkil olub, bunun kəbinin geri oxudasan, çünki dolana bilmirik.

Ş a m a m a x a n ı m. Bizi rədd elə, ayaqlarına qurban olum. Elə bil ki, bir əsir qul azad elədin.

S ə l m a n b ə y (kənara). Həmdərdlərim tapılıb.

S ə t t a r b ə y. Bu gün bazar günüdür, bilirəm asudəsən. Elə olsun ki, bu gün tamam olsun.

S ə l m a n b ə y. Balam, sizə nə olubdu, dəli olmamısınız ki? Camaat nə deyər? Əstəğfürullah eləyin, gedin işinizin dalıncan, bəs o biçarə tifillər necə olacaqlar?

Ş a m a m a x a n ı m. Mən bunun evində oldum-olmadım, tifillərdən ötrü hamısı birdi. Çünki, qardaş, qoymurlar bir gün rahat evimizdə oturaq.

S ə l m a n b ə y. Sizin ki, qayınananız yoxdu, kimdi sizi incidən?

Ş a m a m a x a n ı m. Belə bu bəyin bacıları! Gündə biri gəlir, ana, bizim qardaşımızı lüt qoydun, ana, bu evi niyə dağıdırsan?.. Ləçər, ona-buna yedirdiyin bir deyil, iki deyil. Başına dönüm, hansına cavab verim? Mənim sahibim də onlara dinə bilmir.

S ə t t a r b ə y. Qardaş, doğrusu budu ki, bir onlar deyəndə, beşini bu deyir… Ondan sonra peşman oluram. Evə gəlirəm, tutur mənim yaxamdan, ata qalmır, ana qalmır, yalvarırsan səsin kəsmir, döyürsən dəxi hədyan eləyir. Bacılarım bihəyadı, şək yox… Bu onlardan bir az artıq. Qardaş, doğrusu ki, təngə gəlmişəm. Deyəsən ki, bir gün, bir saat, ya bir dəqiqə məndə rahatlıq var, əstəğfürullah!

Ş a m a m a x a n ı m. Onların hərəsinin öz evi var, getsinlər öz evlərində darğalıq eləsinlər, dəxi məndən nə istəyirlər?

S ə t t a r b ə y. Buna məsləhət görürlər ki, bacım, ağ günün qara günü də var… Olub-qalanını dağıtma… Bu gör necə höcətdir ki, onların acığına qızıllarını satıb, daha da artıq tələfxərclik edir.

Ş a m a m a x a n ı m. Satanda sənin malını satmıram. Öz atamın evindən gətirdiyim şeydi, nə billəm, elə elərəm.

S ə l m a n b ə y. Xeyr, bu işlər nahaqdır, sənin oldu, bunun oldu, hamısı birdir, höcətlik bir zad deyil.

Ş a m a m a x a n ı m. Doğrusu budur ki, bunun bacıları mənə iynə batıranda, mən buna şiş batıracağam. Kefinə baxsın. Onlar o qədər pis-pis sözlər mənim haqqımda deyiblər ki, mən ölənəcən onlarnan varam.

S ə t t a r b ə y. Bunlar hamısı nahaq danışıqdı. Dahı danışıqdan keçibdi. Mənim ki, atama, anama gündə min kərə üzümə qarşı söyəcək, mən doğrusu buna dəxi dözə bilmirəm. Səlbnazın heç olmasa anası var, qovmusan, gedib evlərinə. Bunun heç kimi yoxdu, onunnan belə bir yerdə dilinə yiyəlik eləmir.

S ə l m a n b ə y. Bizim evin əhvalatın sən haradan bilirsən?

S ə t t a r b ə y. Heç, rəhmətliyin oğlu, tamam bazar danışır. Fatma xanım, deyib, ağlaşmada öz gününə ağlayıb. Sən nə danışırsan? Əlavə, Fatma xala ilə Çiçək xanım küçədə saç-birçək dalaşıblar, camaat yığılıb gücnən ayırıblar.

S ə l m a n b ə y. Balam, sən də mən günlü, mən də sən günlü, sabah ertə həmdərdlilər cəmləşib.

Ş a m a m a x a n ı m. Səlman bəy, atam, anam sənə qurban! Gün günorta oldu, əgər zəhməti qəbul eləyirsən, durmaq yeri deyil.

S ə l m a n b ə y (Səttar bəyi kənara çəkir). Ölmək ölməkdi, xırıldamaq dahı nə lazım?.. Əkilək.

S ə t t a r b ə y. Sən öl, bu saat hazıram.

S ə l m a n b ə y. Ya Əli, mədəd – deyib dabanımıza tüpürək, hər nə ola, ola.

S ə t t a r b ə y. Hara?

S ə l m a n b ə y. Tanrı böyük, altı gen.

S ə t t a r b ə y. Əl ver.

S ə l m a n b ə y. Buyur.

Ş a m a m a x a n ı m. Əgər siz istəmirsiz, mən bu saat özüm gedim qazıxanaya.

S ə l m a n b ə y. Bu saat gedirik sizin işinizi tamam etməyə, arxayın olun. (O biri otaqdan bir yapıncı çıxardıb bürünüb tələsik çıxırlar.)

S ə t t a r b ə y (qapını daldan bağlayıb). Şamama xanım, gözün aydın olsun, gedirik, axtarsanız bizi taparsınız Sibirdə, Sibirdə Sibirdə… (Şamama xanım yüyürüb istəyir qapını açsın, aça bilməyir.)

Ş a m a m a x a n ı m. Səttar, Səttar, bircə geri qayıt! Səttar, aman günüdür, Səttar!.. Səttar, getmə. Səttar, balalarını kimə tapşırıb gedirsən? Səttar, qurbanın olum, getmə, qələt eləmişəm… (Geri qayıdır) Allah, bu nə işdi mən düşdüm, öz əlimlə öz evimi tar-mar elədim. Mən o iki tifilləri nə tövr saxlayacağam? (Ağlayıb yıxılır.)

(Fatma xanım daxil olur.)

F a t m a x a n ı m (baxıb). Şamama, niyə belə eyləyirsən?.. Şamama! Şamama! (Tez su gətirir.)

Ş a m a m a x a n ı m (ayılıb). Getdilər, getdilər.

F a t m a x a n ı m. Bircə özünü düzəlt, ala su iç… Genə… genə.

Ş a m a m a x a n ı m. Getdilər, getdilər.

F a t m a x a n ı m. Kim, getdilər?

Ş a m a m a x a n ı m. Getdilər, getdilər. Aman Allah, getdilər, su, su, su! (Fatma xanım su verir.)

F a t m a x a n ı m. Yasar olma, özünü düzəlt!

Ş a m a m a x a n ı m. Səlman, Səttar…

F a t m a x a n ı m. Səlman, Səttar getdilər? (Şamama işarə ilə deyir “bəli”.)

F a t m a x a n ı m. A qız, məni qorxutma, bircə ağıllı de görüm nə oldu?

Ş a m a m a x a n ı m. Səlman, Səttar qaçdılar Sibirə.

F a t m a x a n ı m. Ha vaxt getdilər, başına dönüm?

Ş a m a m a x a n ı m. Elə bu saat.

F a t m a x a n ı m. Vay, evim yıxıldı. (Yıxılır.)

(Çiçək xanım və Səlbnaz xanım daxil olurlar.)

Ç i ç ə k x a n ı m. Bu nədi, Şamama xanım, niyə ağlayırsan?

Ş a m a m a x a n ı m. Evim yıxılıb, başına dönüm, evim tar-mar olub, qurbanın olum!

Ç i ç ə k x a n ı m. Nə olubdu, bircə özünü toxtat, de görüm nə olub?

Ş a m a m a x a n ı m. Səlman, Səttar qaçdılar Sibirə…

(Səlbnaz xanım oturur, əlləri ilə üzünü örtür.)

Ç i ç ə k x a n ı m. A Fatma xanım, dincəldinmi? Nasın, pasın yatdımı?

F a t m a x a n ı m. Sənin qızın bu evə gələn günə daş düşəydi!

S ə l b n a z x a n ı m. Ana, durmaq yeri deyil, qaçaq divan qapısına.

(Şamama, Çiçək xanım və Səlbnaz tez çıxırlar.)

Ç i ç ə k x a n ı m. Gəlin, yazıq balalarım.

F a t m a x a n ı m. Yüyürün, başınıza dönüm, yüyürün, ayaqlarınıza qurban olum… Vay, vay, oğulsuz qalan canım vay…

Pərdə

1890